De Eerste Kamer debatteerde dinsdag 19 januari over een initiatiefvoorstel van de Tweede Kamer voor het opnemen in de Grondwet van een bindend correctief referendum met Tweede Kamerlid Van Raak, de indiener van het voorstel, en met minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties die namens de regering optrad als adviseur van de indiener. De Eerste Kamer stemt dinsdag 26 januari eerst over een tijdens het debat ingediende motie van senator Ganzevoort (GroenLinks) om het wetsvoorstel via een novelle aan te passen en daarna over het wetsvoorstel zelf. Dit is de eerste lezing (het overwegings- of verklaringsvoorstel) van deze grondwetswijziging.
Dit initiatiefvoorstel stelt voor in de Grondwet bepalingen inzake het bindend correctief referendum op te nemen. Het correctief referendum kan, nadat een wetsvoorstel door beide Kamers is aangenomen, worden ingeroepen door een groep van kiesgerechtigden door middel van een inleidend verzoek om een referendum te houden. Binnen een gestelde termijn moet vervolgens de steun worden verworven van een nader te bepalen grotere groep kiesgerechtigden. Indien ook dit aantal steunverklaringen is verkregen, kan een referendum worden gehouden.
Het aan een referendum onderworpen wetsvoorstel vervalt van rechtswege indien een meerderheid van de opgekomen kiesgerechtigden, die tevens een nader te bepalen percentage vormt van alle personen die gerechtigd waren om aan het referendum deel te nemen, tegen het wetsvoorstel stemt.
Tijdens het debat bleken de meeste fracties grote zorgen te hebben bij een door de Tweede Kamer aangenomen amendement bij het wetsvoorstel. Met dit amendement is een uitkomstdrempel opgenomen in het voorstel. De uitkomstdrempel houdt in dat de uitslag van het referendum geldig is als een substantieel deel van de kiesgerechtigde bevolking zich erover uitspreekt. De drempel ligt volgens veel woordvoerders echter dermate hoog dat in de praktijk maar weinig wetsvoorstellen daadwerkelijk zullen vervallen door een correctief referendum.
Motie
Er is één motie ingediend. De motie van senator Ganzevoort (GroenLinks) c.s. verzoekt de initiatiefnemer door middel van een novelle te bewerkstelligen dat het voorliggende wetsvoorstel zo wordt aangepast dat het geen onhaalbare uitkomstdrempel meer bevat. Van Raak noemde dit een onmogelijke opdracht als het nog voor de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021 moet gebeuren. Anders dreigt volgens hem vier jaar vertraging omdat de benodigde grondwetswijziging pas na ontbinding van de Tweede Kamer - doorgaans bij verkiezingen - in tweede lezing kan worden behandeld. Hij ontraadde de motie dan ook.
De Kamer stemt 26 januari eerst over de motie en daarna over het wetsvoorstel.
Impressie van het debat
'Wetsvoorstel vleugellam'
GroenLinks-senator Ganzevoort zei dat hij de keus voor een uitkomstdrempel in plaats van een opkomstdrempel begreep, alleen dat hij geen goede verdediging zag voor de hoogte van de uitkomstdrempel. De GroenLinks-fractie is hartstochtelijk voorstander van een bindend referendum, aldus Ganzevoort, maar dan wel een echt referendum met de mogelijkheid om echt te kunnen corrigeren. Hij vroeg Van Raak of die niet vond dat het amendement destructief is en het wetsvoorstel vleugellam heeft gemaakt.
'Vertrouwen in democratie vergroten'
SP-senator Kox vond het goed dat het kabinet het wetsvoorstel steunt. Mocht het wetsvoorstel het Staatsblad halen dat is dat een unicum, aldus Kox. Niet eerder werd het correctief referendum in de Grondwet vastgelegd. Volgens Kox stond de SP 'niet op de banken' toen de Tweede Kamer het wetsvoorstel aanpaste. Zijn partij had liever gezien dat ook internationale verdragen aan een referendum kunnen worden onderworpen. Ook is de SP geen voorstander van het in de Grondwet opnemen van een uitkomstdrempel. Al met al levert dit wetsvoorstel een bijdrage aan het vergroten van het vertrouwen van burgers in de democratie, concludeerde Kox.
'Referendum mag geen wassen neus worden'
50PLUS-senator Baay zei dat haar partij altijd een voorstander is geweest van bindende referenda. Volgens Baay is het belangrijk dat op gezette tijden, buiten verkiezingen om, de mening van de burger kan worden gevraagd. Zij vroeg hoe in de aanloop naar een referendum informatievoorziening aan minder goed bereikbare groepen wordt georganiseerd en hoe desinformatie wordt voorkomen. 50PLUS betreurt de uitsluiting van gemengde internationale verdragen. Met betrekking tot de uitkomstdrempel zie Baay dat het referendum geen wassen neus mag worden.
'Verspreiding desinformatie tegengaan'
PvdD-senator Nicolaï vroeg hoe Van Raak oordeelde over de deskundigenadviezen die op verzoek van de Eerste Kamer naar aanleiding van het amendement voor een uitkomstdrempel zijn uitgebracht. In het bij het wetsvoorstel uitgebrachte advies van de Raad van State wordt ingegaan op onderzoek dat stelt dat referenda zouden kunnen bijdragen aan vermindering van gevoelens van uitsluiting en isolement. Nicolaï vroeg de minister hoe zij aankijkt tegen toenemende desinformatie en de kans dat dat bij referenda gebeurt nog groter is. Ook wilde hij weten wat momenteel wordt gedaan tegen verspreiding van desinformatie.
'Zeer wenselijke stap'
PVV-senator Van Hattem wilde van de minister weten waarom zij zelf geen initiatief voor een vergelijkbaar wetsvoorstel heeft genomen. Hij vroeg of zij het voorstel met alle beperkingen een verbetering vindt. Volgens de PVV-fractie is dit wetsvoorstel een stap in de goede richting. Van Hattem noemde het wetsvoorstel een wenselijke stap, maar het had eigenlijk wel een laagdrempelig referendum moeten zijn. Met de hoge uitkomstdrempel is dat niet het geval. Toch is het niet wenselijk om dit als argument voor verwerpen te gebruiken. Beter een eerste stap met hoge drempel, dan helemaal geen referendum, aldus Van Hattem.
'Hoge uitkomstdrempel past bij representatieve democratie'
Voor ChristenUnie-senator Verkerk staat de kwaliteit van de democratie centraal. De vraag van zijn fractie is dan ook of het correctief referendum een oplossing is voor de representatie van de verschillende groepen in de samenleving. De ChristenUnie-fractie is van mening dat het correctief referendum niet altijd op gespannen voet staat met representatieve democratie. Verkerk vroeg aan Van Raak of het aannemelijk te maken is dat bij een correctief referendum juist die burgers gaan stemmen die zich op andere momenten niet vertegenwoordigd voelen. Ook vroeg hij of het zou kunnen zijn dat populistische groeperingen aan de haal gaan met het referendum en of het niet zou kunnen leiden tot een toename van de tegenstellingen in de samenleving. 'Hoge uitkomstdrempel past goed bij representatieve democratie,' concludeerde Verkerk.
'Slikken of stikken'
D66-senator Dittrich noemde het correctief bindend referendum als noodrem of als ventiel van waarde. Zijn fractie heeft moeite met de specifieke in het wetsvoorstel opgenomen uitkomstdrempel. Volgens Dittrich lijkt met een te hoge drempel een positieve uitkomst van het referendum bijna onhaalbaar. Wat zal het doen met het vertrouwen van mensen die massaal naar de stembus zijn gegaan maar hun mening alsnog niet uitgevoerd zien worden, zo vroeg hij Van Raak en Ollongren. Door een hoge drempel in de tekst te introduceren zijn er in de Tweede Kamer wel meer voorstanders voor het voorstel gekomen. Voor de D66-fractie is het slikken of stikken, aldus Dittrich.
'Wat gebeurt met spoedwetten?'
SGP-senator Schalk wees erop dat de Eerste Kamer alleen maar last heeft gehad van het raadgevend referendum. Wetsvoorstellen moesten met stoom en kokend water worden behandeld in verband met het referendum en de inwerkingtreding van het wetsvoorstel. Schalk vroeg Van Raak of hij het met de SGP eens is dat een eenvoudig 'ja' of 'nee' geen recht doet aan de complexiteit van een wetsvoorstel. Ook wilde hij weten er gebeurt met wetten die absoluut nodig zijn, zoals bijvoorbeeld met spoedwetgeving met betrekking tot corona. Schalk wilde verder weten waarom het zo erg is dat de uitkomstdrempel in het voorstel is gekomen en wat de regering vindt van het verdwijnen van de opkomstdrempel. De SGP blijft tegenstander van het referendum en de uitkomstdrempel kan wat Schalk betreft niet hoog genoeg zijn.
'Mooi voorstel is kapot gemaakt'
Volgens PvdA-senator Koole is zijn partij zeer voor het invoeren van het correctief wetgevend referendum als ultimum remedium. Hij is minder blij met de uitkomst van de behandeling door de Tweede Kamer, met name vanwege de uitkomstdrempel. Hij vroeg Van Raak of hij het eens is dat een uitkomstdrempel haalbaar moet zijn. Het amendement heeft een mooi voorstel kapot gemaakt, aldus Koole. Het vergroten van politieke betrokkenheid van burgers en hun vertrouwen in de politiek wordt hierdoor ondermijnd. Kiezers zouden dit referendum als een onneembare horde en als een fopspeen kunnen ervaren. De PvdA-fractie had graag steun aan het oorspronkelijke voorstel gegeven, maar een verbetering van het nu voorliggende wetsvoorstel is nodig na het door de Tweede Kamer aangenomen amendement.
'Onvrede wordt niet opgelost'
VVD-senator Meijer zei dat zijn fractie zal tegenstemmen. Al zijn we het over het middel niet eens, zei Meijer, we denken wel gelijk over onderliggende probleem. De leden van de VVD-fractie gaan uit van een consensusdemocratie. Je kunt bijvoorbeeld volgens de VVD een besluit nemen dat niet voor de huidige kiezers maar voor toekomstige kiezers van belang is. Meijer merkte op dat de Eerste Kamer wetsvoorstellen die hierop betrekking hebben gefragmenteerd behandelt. Hij had graag de discussie over het constitutioneel hof en het terugzendrecht betrokken bij dit debat. Volgens Meijer wordt de onvrede niet opgelost met dit wetsvoorstel. Zijn fractie beschouwt alle in de Tweede Kamer doorgevoerde wijzigingen als verbeteringen, maar ze doen niet af aan de fundamentele bezwaren van zijn partij.
'Killer amendement'
Senator Otten (Fractie-Otten) introduceerde een term uit de Amerikaanse politiek: 'killer amendment'. De term verwijst naar een amendement dat door opposanten van het wetsvoorstel wordt ingediend, waardoor het voorstel effectief onuitvoerbaar wordt. Dat is volgens Otten ook met dit initiatiefwetsvoorstel gebeurd. Daarmee is hele referendum een dode letter geworden, aldus Otten. In de praktijk zal deze wet nooit toegepast worden. De burger heeft hier helemaal niets aan zei hij. Volgens hem is de ChristenUnie aanstichter als indiener van het amendement voor een hoge uitkomstdrempel. Hij vroeg Van Raak om in de Tweede Kamer een novelle in te dienen om het voorstel nog te veranderen.
'Voorstel is onvoldoende'
CDA-senator Doornhof zei dat zijn fractie grote bezwaren heeft tegen het correctief bindend referendum. Ook uitte hij grote bezwaren dat decentrale overheden met dit voorstel grote vrijheid krijgen bij het uitschrijven van referenda; volgens hem moet die vrijheid door de wetgever landelijk worden begrensd. Dit voorstel is dan ook niet acceptabel voor zijn partij. En ook als het in een aangepaste versie nog een keer in de Eerste Kamer zou terugkomen, is het volgens Doornhof nog maar de vraag of het CDA dan wel voor het voorstel is.
'Voorstel vakkundig gecastreerd'
Volgens FVD-senator Frentrop heeft dit wetsvoorstel de naam 'referendum' niet verdiend. De coalitie heeft Van Raaks voorstel in de Tweede Kamer vakkundig gecastreerd, aldus Frentrop. Hij noemde het geen fraaie politiek. Niets creëert meer draagvlak dan een correctief referendum, zie hij, en coalitiepartijen vinden dat maar eng. Frentrop riep Van Raak om met twee novelles te komen. Een die de uitkomstdrempel wijzigt en een die de internationale verdragen van de lijst niet-referendabele onderwerpen haalt.
'Referenda zorgen voor dynamiek'
Volgens senator Van der Linden (Fractie-van Pareren) valt het wetsvoorstel in de categorie groot noodzakelijke onderhoud aan de parlementaire, representatieve democratie. Zijn fractie is voor meer directe democratie en voor manieren die dit mogelijk maken. Referenda zorgen volgens Van der Linden voor dynamiek, de uitkomst moet overgenomen worden. Het heeft dan dus zin om te gaan stemmen voor mensen. De Fractie-van Pareren is tegen het uitsluiten van internationale verdragen, maar het grootste bezwaar van de fractie is de uitkomstdrempel.
'Staan op een drempel'
De net aangetreden OSF-senator Raven, die tijdens het debat zijn maidenspeech hield, zei dat de noodzaak om hiervoor de grondwet te wijzigen door de kiezers slechts ten dele wordt gevoeld. Volgens hem komt de bevolking heus wel op als haar belangen dreigen te worden geschaad, ook bij een hoge uitkomstdrempel. Kijkend naar Zwitserland zei Raven dat een vergelijkbaar systeem van referenda helaas niet voorligt. Desinformatie zorgt voor fundamentele ondermijning van de westerse democratie. Raven vroeg de hoe het kabinet de rechtsstaat gaat beschermen tegen desinformatie. Volgens hem staan we nu op een drempel: 'Het zou jammer zijn als we vier jaar moeten wachten als we nu tegenstemmen.'
Beantwoording Van Raak en Ollongren
Initiatiefnemer Van Raak zei dat hij bij de behandeling van zijn voorstel heeft gemerkt dat de discussie over het referendum steeds meer los is komen te staan van partijpolitiek. Volgens hem gaat het referendum niet meer weg, omdat 70% van de bevolking het wil.
Over de hoge uitkomstdrempel zei hij dat een lagere drempel ook had gekund. Hij heeft het amendement ook ontraden tijdens de behandeling in de Tweede Kamer: 'Ik vind het ook een hoge drempel, maar ben het niet eens met de conclusie dat het een wassen neus is geworden.' Van Raak gaf - mede in reactie op de motie van senator Ganzevoort - aan dat het geen zin heeft aan te sturen op een novelle omdat hij geen signalen heeft - en die in het debat ook niet kreeg - dat de Tweede Kamer bereid is de uitkomstdrempel aan te passen of te schrappen. Deze gang zou alleen maar tot onnodig tijdverlies van jaren leiden, aldus Van Raak.
Minister Ollongren zei dat als de Eerste Kamer het wetsvoorstel aanneemt de tweede lezing zal plaatsvinden na de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart a.s.. Met betrekking tot de uitkomstdrempel zei de minister dat zij een bandbreedte voor de uitkomstdrempel heeft geadviseerd. De drempel in het huidige wetsvoorstel om de uitkomst van een referendum bindend te laten zijn zit volgens haar aan de bovenkant, maar zij kan zich daarin vinden. Spoedwetten zullen niet referendabel zijn.
Ollongren zegde een brief toe naar aanleiding van vragen van de Kamer of er een mogelijkheid bestaat om het wetsvoorstel in de tweede lezing in de Tweede Kamer te splitsen, in een deel voor opname van het correctief referendum in de grondwet en een ander deel over de uitkomstdrempel in een gewone wet. De Tweede Kamer heeft die bevoegdheid, die vergelijkbaar is met het amenderen van een gewoon wetsvoorstel. De brief met nadere uitleg van de minister zal vóór de stemming van dinsdag 26 januari naar de Kamer worden gestuurd.
Deel dit item: