Als lid van de Eerste Kamer was ik één van de 6 Nederlandse waarnemers die de OVSE heeft gestuurd als short term observers (sto's) van de landelijke verkiezingen in Albanië op zondag 24 juni 2001.
Vertrek woensdagmorgen 20 juni, dinsdagavond 26 juni weer thuis.
Twee leden van de Tweede Kamer volgden een ander programma. Zij vertrokken vrijdag 22 juni en waren maandag 25 juni terug.
In 1991 kon in Albanië voor het eerst uit meerdere partijen gekozen worden voor het nationale parlement. De Democratische Partij (Berisha) was toen de regerende partij. Bij opeenvolgende verkiezingen waren er meerdere incidenten en was er sprake van verkiezingsfraude.
De laatste - lokale - verkiezingen waren in oktober 2000.
Ervaren sto's constateerden dat de verkiezingen van 24 juni 2001 beter waren georganiseerd dan die in oktober vorig jaar. Zowel binnen als buiten de stemlokalen. Voor ieder stembureau stond een beleefde (voor ons saluerende) politieagent die de boel nauwlettend in het oog hield.
Doordat er op het laatste moment in januari nog een nieuwe centrale verkiezingscommissie was ingesteld, was de voorbereidingstijd voor deze verkiezingen eigenlijk te kort.
De regering is druk doende om een goede bevolkingsregistratie op poten te zetten. Het centrale bevolkingsregister is een aantal jaren geleden verbrand en veel mensen zijn verhuisd van het platteland naar de steden, zonder daar aangifte van te doen. Fouten in kiezerslijsten zijn voor een groot deel hierop terug te voeren. Gezien deze problemen is het nog verwonderlijk dat de kiezerslijsten tamelijk volledig waren. De kiezerslijsten moeten enige weken voor de verkiezingen buiten op de stembureaus worden opgehangen, zodat de kiesgerechtigde zelf kan zien of hij/zij op de kiezerslijst voorkomt. Zo niet, dan is er een procedure voorhanden om alsnog stemrecht te krijgen.
Albanië kent een gemengd kiessysteem. Van de 150 parlementsleden worden er 100 volgens het districtensysteem gekozen en 50 volgens het proportionele systeem. Bovendien kan iedere kiezer nog een stem uitbrengen op een persoon. Er zijn dan ook twee kieslijsten in verschillende kleuren, te deponeren in twee afzonderlijke doorzichtige stemboxen.
Het land is onderverdeeld in 100 districten.
Er waren honderden waarnemers, die over het land werden verspreid. Waarnemers werken in teams van 2 personen, elk team heeft de beschikking over een auto met chauffeur en een tolk.
Na een uitgebreide briefing op donderdag in Tirana (ons werd zoveel papier verstrekt, dat het onmogelijk was dat allemaal te lezen), vertrokken we vrijdagmorgen vroeg naar de aan ons toegewezen standplaatsen. Begeleid door onze Italiaanse longterm observer (lto) Constanza vertrokken we in 2 busjes via Burrel richting Peshkopi.
Drie teams (waaronder mijn team) werden ondergebracht in een familiehotel in Burrel, ten Noordoosten van Tirana. Een eenvoudig, schoon hotel met een schaduwrijk terras met fantastisch uitzicht. De rest ging na weer een briefing door naar Peshkopi, vlakbij de grens van Macedonië.
De 52 stembureaus in ons district 17 hebben we tussen twee teams verdeeld.
Mijn team was verantwoordelijk voor het noordelijke deel met 24 stembureaus. Zaterdag hebben we de hele dag rondgereden om aan de hand van een lijst de stembureaus uit te zoeken die we op de verkiezingsdag (E-day) wilden bezoeken. Een flink aantal was onbereikbaar voor een auto (we hadden er toch een met voorwielaandrijving). Voor de opening hebben we uiteindelijk gekozen voor een zeer landelijk gelegen stembureau: een schooltje met twee klaslokalen in de 'middle of nowhere'. Toen wij om 7.30 uur arriveerden, ruim op tijd voor de officiële opening om 8 uur, lagen er al ettelijke stembiljetten in de stemboxen. Op onze vraag (via de tolk) hoe dat mogelijk was, werd geantwoord dat ze al om 7 uur open waren (net als voorgaande jaren). Voor de sluiting en het tellen van de stembiljetten hadden we gekozen voor een stembureau in de gevangenis van Burrel. Toen we daar vóór 17.30 arriveerden (officiële sluitingstijd 18.00 uur) waren ze al druk aan het tellen. De laatste gevangene had al om 12 uur gestemd. Dus ze hadden toch nog lang gewacht! Daartussen in hebben we het stemproces waargenomen in stembureaus van verschillende grootte, zowel in landelijke als 'stedelijke' setting.
Wij hebben in ons district geen fraude geconstateerd, wel vrij veel procedurefouten.
'Familyvoting' mag officieel niet, maar gebeurt wel. Dat wordt ook heel verschillend beoordeeld door de sto's. En er is natuurlijk verschil als een hele familie komt stemmen, waarvan de vader iedereen vertelt wat ze moeten stemmen of zoals ik zelf gezien heb, een oudere vrouw in Albanese klederdracht die door haar dochter wordt bijgestaan achter het schermpje. Maar wat wil je. Het land is nog maar zo kort op weg naar democratie en naar de hele rimram van procedures die daar bij hoort. En de presidentsverkiezing in de Verenigde Staten ligt toch zeker ook nog vers in het geheugen!
In Albanië zijn wel een heleboel zekerheden ingebouwd. Kiezerslijsten die van tevoren buiten op het stemlokaal hangen, zodat je kunt controleren of je naam er op staat. Identificatiekaart, met op de achterkant 6 hokjes voor verkiezingen, die wordt geknipt als je komt stemmen. Je naam op de lijst wordt doorgestreept en je moet zelf tekenen, voordat je de stembiljetten krijgt. In stembureaus op het platteland werd in onze waarneming de inkt die officieel dient als bewijs dat je gestemd hebt, niet gebruikt. Bij navraag zei men, we kennen hier iedereen! En dat is natuurlijk ook zo. In de stad (20.000 inwoners) kreeg men wel als dubbelcheck een veeg inkt op de nagel. In ieder door ons bezocht stembureau zat de voorgeschreven commissie van 7 personen. Van de 7 partijen die bij de laatste verkiezingen de meeste stemmen hebben behaald. En de waarnemers van de politieke partijen lieten vol trots hun volmachten zien. De voorzitter van het stembureau is of van de Socialistische Partij (lijstaanvoerder Nano) of van de alliantiepartij van Berisha. De vice-voorzitter is altijd van de andere partij. Er deden wel 38 partijen mee. Er was bijvoorbeeld een republikeinse èn een monarchistische partij. Maar het draait eigenlijk maar om een paar partijen. De socialisten (Nano) die op dit moment in de regering samenwerken met een paar kleinere partijen, maar zelfstandig de verkiezing ingingen, en een alliantie van de democratische partij van Berisha (ex-president) met 5 kleinere rechtse partijen. Een afsplitsing van intellectuelen uit de Democratische Partij van Berisha (bijna dezelfde naam en bijna hetzelfde logo, maar met Pollo als lijstaanvoerder) heeft het niet goed gedaan. Volgens de voorlopige uitslag heeft de socialistische partij een behoorlijke meerderheid gehaald. De alliantie van Berisha is toch nog een heel eind teruggekomen. Berisha was namelijk politiek bijna weggevaagd.
De deelname van vrouwen in de Albanese politiek is minimaal! Daarover moesten we ook vragen invullen.
Op 8 juli zal in zo'n 40 districten moeten worden overgestemd, omdat daar geen partij een absolute meerderheid heeft gehaald.
Hoewel de verkiezingen over het algemeen eerlijk zijn verlopen, heeft de alliantie van Berisha al aangekondigd een bezwaarschrift in te zullen dienen. En in het zuiden heeft de "Union of Human Rights of Albania" (partij van de Grieks sprekende bevolkingsgroep aldaar) stennis gemaakt.
Waarschijnlijk zijn de meeste onregelmatigheden gepleegd in de havenstad Durrës en omgeving.
Albanië is een mooi land, zeker het gebied waar ik zat. Het beschikt over verbazingwekkend veel zoet water. Dat kan ze in de toekomst nog wel eens economische en daardoor politieke macht opleveren.
We kwamen ook wel door desolate gebieden met verlaten fabrieken en ik hoorde vertellen over gebieden waar chemische troep op het land lag, maar dat heb ik zelf niet gezien.
Albanië zit midden in de overgang van een dictatuur naar een democratie. Opvallend is dat nog maar betrekkelijk weinig mensen gaan stemmen. Ongeveer 60%! In bestuursvorm is het nu een democratisch land, maar er is nog een lange weg te gaan voordat het begrip democratie ook is ingevuld. Op dit moment verstaan de mensen onder democratie een absolute vrijheid voor iedereen. Dat komt bijvoorbeeld tot uiting in het verkeer. Een paar jaar geleden reed er nauwelijks een auto in Tirana. Nu moet je met gevaar voor eigen leven oversteken. De voetganger is vogelvrij. Er zijn geen zebra's en ik heb één verkeerslicht gezien. Huisvuil is een groot probleem. In Burrel lag het vuil overal in hopen op straat. Wapenbezit is een ander probleem. Ik geloof dat iedereen wel één of ander wapen in huis heeft. De ochtend voor E-day hoorden wij in Burrel een knal, gevolgd door het geluid van een ambulance. Kinderen hadden thuis in een doos een granaat gevonden en waren ermee gaan spelen. Een kind dood, twee misten een arm en één kind was zijn been kwijt. Er zijn toch al verschillende projecten geweest om de mensen te bewegen tegen vergoeding hun wapens in te leveren. Maar ja. Wapens zijn macho.
We maakten lange dagen, maar zo dicht betrokken te zijn bij een democratisch ontwikkelingsproces vond ik een fantastische ervaring.
De overgang naar de gemeentelijke herindeling van Den Haag e.o., de Waarborgwet en allerlei onderwijswetten was wel groot.
Deze column is op persoonlijke titel geschreven