Debat samengevat: Algemene Financiële Beschouwingen

Een aantal Kamerleden vroeg de minister om te reflecteren op de recente ontwikkelingen in het kabinet en in het bijzonder op het ministerie van Financiën waar in twee weken tijd twee staatssecretarissen opstapten. Minister Heinen antwoordde dat het kabinet twee zeer vakkundige en zeer gewaardeerde collega's is kwijtgeraakt: "Dat betreur ik zeer. Het is echt zeer spijtig."

Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen op 8 oktober nam de Eerste Kamer een motie aan om de voorgestelde verhoging van de btw als apart wetsvoorstel te behandelen en niet in het Belastingplan. Het kabinet wilde dat niet doen en daarop dreigde een meerderheid van de Kamer om tegen het gehele Belastingplan te stemmen. Omdat vorige week bekend werd dat het kabinet dat risico niet wilde lopen en ervoor koos te zoeken naar alternatieven voor de btw-verhoging was de angel voor een groot deel uit het debat.

De woordvoerders vroegen de regering over veel andere financiële keuzes wel om opheldering. Zo waren er onder meer vragen over korte termijnmaatregelen in relatie tot lange termijnbeleid, het verkleinen van de kloof tussen arm en rijk, het belasten van loon en het belasten van vermogen, het vergroten van de arbeidsproductie, de bezuinigingen op ontwikkelingshulp, de Europese begrotingsregels en het investeren in de regio.

Er zijn vier moties ingediend, waarvan een is ingetrokken:

• - 

  De motie-Van Apeldoorn c.s. verzoekt de regering beleidsvoorstellen uit te werken met als doel om nog gedurende deze kabinetsperiode de kinderarmoede verder, en significant tot onder het niveau van 2024, te verminderen, en de Kamer hierover vóór publicatie van de Voorjaarsnota 2025 te informeren. Deze motie is door de minister ontraden.
• - 

  De motie-Baumgarten verzoekt de regering binnen zes maanden met een concreet tijdspad te komen voor de eerste stappen naar een fundamentele hervorming van het toeslagenstelsel. Deze motie kreeg van de staatssecretaris het advies 'Oordeel Kamer'.
• - 

  De motie-Schalk c.s. verzoekt het kabinet om mogelijkheden te onderzoeken om vrijwilligers en mantelzorgers door bijvoorbeeld een hogere maximale vergoeding meer ruimte te geven om vrijwilligerswerk te doen en de uitkomsten van dit onderzoek voor de Voorjaarsnota 2025 aan de Kamer voor te leggen. Ook deze motie kreeg van de staatssecretaris het advies 'Oordeel Kamer'.

GroenLinks-PvdA: Begroting staat met rug naar de toekomst

Senator Martens zei dat zijn fractie de Miljoenennota beoordeelt op de toekomstgerichtheid ervan. Hij wilde weten in welke hoek de regering zoekt naar alternatieven voor de btw-verhoging. Hij hoopte niet in de hoek van de werkende mensen, die al voldoende worden belast. Europa heeft een verouderende bevolking, en moet dus investeren en samenwerken en bestendig beleid voeren. "De coalitie doet het omgekeerde. Als het gaat om wat werkende mensen aan loon meenemen naar huis ten opzichte van de winsten van bedrijven, dan moet je loon niet steeds zwaarder gaan belasten en vermogen en winst steeds minder. Werk moet lonen. Hoe rechtvaardigt de minister dit?"

"De begroting staat met rug naar de toekomst. We moeten ten eerste solidair zijn met de mensen in ontwikkelingslanden. Daar passen de bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking niet bij. Ten tweede, de algemene heffingskorting is een belastingkorting die iedereen krijgt, dat is actieve denivellering. En ten derde, bij de compensatie in box 3 betalen werkende mensen voor vermogende mensen. Waarom wordt rekening weer neergelegd bij werkend Nederland? Het kabinet doet met euro's niet wat ze met woorden zegt."

BBB: Strikte handhaving begrotingsregels

Senator Griffioen gaf een compliment aan het kabinet voor de uitgangspunten van de begrotingsdiscipline. "Tegenvallers moeten in eerste instantie worden opgevangen in de eigen begroting. Dat zou genoeg moeten zijn om te voldoen aan de Europese 3%-norm. Extra normering is dan niet nodig. BBB verwacht strikte handhaving van de afgesproken begrotingsregels. De afwikkeling van de toeslagenaffaire en de hersteloperatie Groningen gaan heel langzaam. Het liefst zou BBB minder uitgeven aan operatiekosten en meer aan de mensen die gecompenseerd moeten worden. Dat vereist lef en een andere wijze van denken."

"Het Groeifonds is in een zakelijke context geplaatst en de ministeries zijn gelukkig meer op afstand gezet. Hoe gaat de minister 'geld-zoekt-project'-risico's verder inperken? Arbeidsproductiviteit is een aandachtspunt van de BBB. Welk concreet beleid wordt uitgewerkt als het gaat om arbeidsmarktmobiliteit en arbeidsproductiviteit? Welke manieren ziet het kabinet binnen vaste dienstverbanden bij de overheid om tegemoet te komen aan de veranderende samenleving en arbeidsmarkt? De BBB wil dat niemand achterblijft, de economische groei borgen, en veel doelmatiger met overheidsgeld om gaan."

CDA: Spoor bijster

Senator Bovens vroeg of de Europese begrotingsregels nog voldoen om ons land financieel-economisch droog te houden. "De knoppen waar de regering aan kan draaien zijn het verminderen van de uitgaven, het verhogen van de inkomsten of interen op vermogen. Aan alle drie de knoppen wordt in 2025 gedraaid. Bij het Belastingplan en de btw, blijf ik het jammer vinden dat het kabinet de motie van de Eerste Kamer niet wilde uitvoeren om het Belastingplan en de btw-verhoging uit elkaar te halen. Ook staat de uitvoeringskracht van de medeoverheden onder druk. Is er nog ruimte voor de medeoverheden om met initiatieven te komen? Hoe ziet de minister de gelijkwaardigheid die door de minister-president is toegezegd?"

"Kan de minister de keuzes toelichten die op gespannen voet staan met de filosofie van Elke regio telt! ? Mijn fractie is het spoor bijster hoe al die bezuinigingen optellen in de diverse regio's. Kan de minister aangeven hoe bezuinigingen in 2022 en 2023 regionaal hebben uitgepakt? Er is veel geld nodig voor de toekomst van de boeren. Dat het ingerichte Transitiefonds is gedecimeerd, was niet onze keuze. De CDA-fractie vroeg om een brief over de aangekondigde bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking. De brief is er gekomen maar roept nog wel vragen op. De koppeling met de OESO-norm is losgelaten of op een lager percentage gezet? In dat laatste geval, is het dan tijdelijk?"

VVD: Sterk maken voor gezonde overheidsfinanciën

Senator Van Ballekom: "Begrotingen zijn vooral beleidsdocumenten in plaats van financiële documenten. Vandaar dat mijn fractie sinds jaar en dag bepleit om de Algemene Politieke Beschouwingen en de Financiële Beschouwingen samen te voegen. De kosten voor zorg blijven stijgen door de vergrijzing. Zonder robuust beleid blijven deze onbeheersbaar. Meer werken moet lonen. Meer werken is nodig om arbeidstekorten op te vangen. Bij een vergrijzende samenleving is het belangrijk dat de pensioenvoorziening op orde is. Wij willen slecht begrotingsbeleid niet belonen en ons sterk maken voor gezonde overheidsfinanciën. Hoe houdt de minister onze Europese vrienden bij de les?"

"Het eenmalig gekregen overzicht van de fondsen is teleurstellend. De hoop was en is dat vervolgoverzichten meer informatie verschaffen over beheerskosten. De vraag is of bij de koopkrachtontwikkeling in de Miljoenennota de verhoging van het kindgebondenbudget en van de zorg- en de huurtoeslag meegenomen zijn. Dat vragen we omdat we beter inzicht willen krijgen in de armoedeval. Die moet nodig gerepareerd worden. De inflatie in Nederland is in vergelijking met andere EU-landen relatief hoog. Waarom is dat zo? Komt dat door overheidsbeleid?"

D66: Probleem doorschuiven naar toekomstige generaties

Senator Aerdts: "D66 kijkt naar de impact op jongeren en de toekomstige generaties. Voor de economie van de toekomst is een aantal grote transities nodig. We zien een kabinet dat geen duidelijke keuzes durft te maken ten aanzien van klimaat. Investeren in onderwijs en onderzoek is nodig. Dit kabinet bezuinigt juist. We kunnen ons niet verschuilen achter de dijken. Er moet structureel beleid worden gevoerd. Woorden als productiviteit, concurrentiepositie en verdienvermogen klinken misschien heel abstract, maar het gaat om de vraag hoe we onze welvaart en welzijn op peil houden en doorgeven aan de volgende generaties."

"Verbazingwekkend dat Europa nauwelijks wordt genoemd in de Miljoenennota. We zijn tevreden dat de btw-verhoging op sport, cultuur en media na het debat in de Tweede Kamer van tafel is. We kijken uit naar de inspanning van deze minister om een breed gedragen alternatief te vinden. Deze minister sluit zijn ogen voor de risico's en de kansen die er liggen. Door niet voldoende te investeren in innovatie, wetenschap en klimaattransitie schuiven wij het probleem door naar toekomstige generaties."

PVV: Evenwichtig koopkrachtplaatje

Senator Van Strien: "We zien een kleine vooruitgang in de koopkracht, het is een evenwichtig koopkrachtplaatje. Praktisch alle Nederlanders gaan er op vooruit. Het is het resultaat van onderhandelingen tussen de vier coalitiepartijen. De marginale druk op middeninkomens blijft onverminderd hoog. Wij snappen dat dit niet op korte termijn opgelost kan worden. Het zou wel prettig zijn als de minister en staatssecretaris zicht zouden kunnen bieden op plannen om dit aan te pakken."

"Het is terecht dat mensen die te veel belasting hebben betaald door de Box 3-heffing dat terugkrijgen. De bezuinigen op onderwijs zijn goed omdat de uitgaven voor een overgroot deel direct naar de instellingen gaan die dat naar eigen inzicht besteden. Het gevolg is al jaren slechte onderwijsresultaten. Onderwijs verkeert in zwaar weer. Gaan de bezuinigingen op onderwijs gepaard met een efficiency slag? Kan de minister toezeggen dat hij extra aandacht zal geven aan de middenstanders in de grensregio?"

SP: Zie alleen de bezuinigingsreflex

Senator Van Apeldoorn: "De btw-verhoging lijkt teruggedraaid te worden, maar een garantie wil de minister niet geven. De verdeling tussen arbeid en kapitaal wordt steeds schever. De arbeidsinkomensquote (dit beschrijft welk deel van het totaal verdiende inkomen van een land als beloning van arbeid terechtkomt bij werknemers en zelfstandigen - bron: CBS) zijn almaar gedaald, terwijl de winstquote evenredig is gestegen. Reële lonen liggen nog altijd lager dan vier jaar geleden. Wat wil de minister hier aan gaan doen? Wil hij er überhaupt iets aan gaan doen? De samenleving betaalt de prijs."

"Dit kabinet wil niets ondernemen om de armoede verder terug te brengen. Ambitie reikt niet verder dan (kinder)armoede niet verder te laten stijgen. Welke maatregelen in de Miljoenennota zijn gericht op verder terugdringen van de armoede onder kinderen? Waarom is het kabinet niet bereid iets te doen om het sociaal minimum te verhogen? De minister staart zich blind op het begrotingstekort. We zien alleen de bezuinigingsreflex. Waarom moeten alle Nederlanders betalen voor de Box 3-compensatie? De onderwijsbezuinigingen zijn onbegrijpelijk dom en de bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking kortzichtig."

ChristenUnie: Discrepanties tussen plannen en beschikbaar geld

Senator Holterhues: "Er zijn tal van discrepanties tussen het geformuleerde beleid van het kabinet en het geld dat ervoor beschikbaar is in de Miljoenennota. Er is vrees voor het vergroten van de kloof tussen arm en rijk. Ook is er een discrepantie bij klimaat en energie. Verder wil het kabinet meer investeren in het openbaar vervoer (OV) in de regio, maar kortgeleden kregen bestuurders in het Noorden bericht dat de Lelylijn voorlopig in de ijskast is gezet terwijl dit wel in alle akkoorden staat. Waar is de financiële dekking? Hoe wordt geïnvesteerd in OV in de regio als er geen budget voor is gereserveerd?"

"Het is een zorgelijke ontwikkeling dat wordt gesnoeid in onderwijs en ontwikkeling. Die vergen juist investeringen, ook om de arbeidsproductiviteit te vergroten. De vergrijzing rukt op in Europa. Het is de grijze olifant in de Kamer. Vergrijzingsbestendigheid zou hoger op de agenda van het kabinet moeten staan. Er zit vooral geld in incidentele lastenverlichtingen. Maar juist nu zijn we gebaat bij een anticyclische koers en structureel investeren in de langere termijn. Hoe kijkt de minister aan tegen de begroting op de langere termijn, op de vergrijzing en op de afnemende arbeidsproductiviteit?

JA21: Gevoel van moedeloosheid

Senator Baumgarten: "Ik ben overvallen door een gevoel van moedeloosheid. Er is geen noemenswaardige financiële ruimte om tegenvallers op te vangen. Van een echte ombuiging of begrotingsdiscipline is nog geen sprake. Wat is het oordeel van de minister over de ontwikkeling van de staatsschuld. We storen ons vandaag aan de hogere uitgaven van de overheid. Werken en ondernemen moeten blijven lonen. Zorg en sociale zekerheid zijn de grootste posten. Welke mogelijkheden ziet de minister om in te grijpen in de ongebreidelde collectieve uitgaven? De zorg kan vraag nu al niet aan en dan gaat kabinet eigen zorgbijdrage ook nog eens verlagen. Kan de minister verzekeren dat het zorgstelsel niet zal instorten?"

"Meer werken hebben we door het toeslagenstelsel volstrekt onvoordelig gemaakt. Het huidige belasting- en toeslagenstelsel ondermijnt de Nederlandse arbeidsmarkt en heeft geleid tot de toeslagenaffaire. Welke ambitie heeft het kabinet voor het afschaffen van het toeslagensysteem? Kan de minister een datum geven waarop we een concreet voorstel tegemoet kunnen zien? Er is een positiever klimaat in dit kabinet ten aanzien van ondernemers- en vestigingsklimaat. Over klimaat en energie is ons advies aan het kabinet: word wakker. Zet nog meer in op bewezen technieken."

FVD: Weinig veranderd sinds verkiezingen

Senator Van den Oetelaar: "Er is nog niets zichtbaar veranderd in het afgelopen jaar, sinds de Tweede Kamerverkiezingen. Je zou een ander beleid, een nieuwe visie en richting verwachten. Lasten van de burgers worden met minimale percentagewijzigingen veranderd, alles binnen de Europese kaders. Bewindspersonen proberen er het beste van te maken, maar alle goede bedoelingen ten spijt gaat het slechts om een doekje voor het bloeden. We moeten echt stoppen met de klimaatplannen. Zelfs als je gelooft dat al deze maatregelen nodig zijn, dan heeft Nederland maar een beperkte impact. Maar de effecten van de maatregelen op Nederland zijn wel groot.

"Amerika heeft er voor gekozen om te doen wat goed voor hen is. Dat zouden wij ook moeten doen. Een grote efficiency slag is mogelijk. Wat vindt de minister van de plannen van Trump en Musk in de Verenigde Staten? Gelukkig is een einde van de oorlog in Oekraïne in zicht. Wat gebeurt er in dat geval met de door Nederland begrote € 7 miljard voor Oekraïne?"

SGP: Marginale druk eenverdieners gestegen

Senator Schalk: "Er zijn mooie stappen voorwaarts gezet voor eenverdieners. Maar daarmee is het nog niet klaar, wel draaglijker. Ik vraag opnieuw aandacht voor het gezin en het gezinsbeleid. Want het draait niet om welvaart maar om welzijn. Kan de minister toezeggen dat ook in nieuw stelsel eenverdieners eerlijk worden behandeld? Er is nog altijd een extreme marginale druk bij eenverdieners en andere werkenden. De marginale druk is zelfs gestegen in vergelijking met het vorige belastingplan. Kan hieraan een mouw worden gepast?"

"Wat is de immateriële betekenis van de verandering van de naam 'ontwikkelingssamenwerking' in 'ontwikkelingshulp'? Wat is de materiele betekenis van de afroming van dit budget en is dit nu welvaart of welzijn? Hoe moeten gemeenten omgaan met steeds meer taken en steeds minder geld? Grip op migratie lijkt vooral gericht op de vluchtelingenstroom, terwijl er ook veel arbeidsmigratie is. De koopkrachtontwikkeling lijkt positief maar het is maar net aan. Er is een marginale daling (0,1%) van mensen in de armoede en verontrustender is dat kinderarmoede constant blijft."

Volt: Meer ambitie nodig

Senator Hartog: "Complimenten voor de duidelijkheid van de teksten van de Miljoenennota. Hoe werkt de langstudeerboete uit? Wat zijn de maatschappelijke kosten? Het zal niet verbazen dat de Volt-fractie andere keuzes zou hebben gemaakt. Hoe kunnen wij als Kamer inzicht krijgen in de vrije beslisruimte bij begrotingen? Wat is het percentage vrije ruimte? Is het redelijk dat 12% van de uitgaven direct door de inkomsten wordt gedekt?"

"Hoe is het mogelijk dat we een bedrag van ruim 160 miljard aan fiscale regelingen hebben, dat 76 van de 104 onderzochte regelingen als negatief zijn beoordeeld, en dat we toch maar structureel 250 miljoen aan afbouw inboeken? Waar gaat het mis? We juichen de herziening van het fiscale stelsel toe, maar het gaat jaren duren en intussen worden miljarden over de balk gegooid. Het kabinet kijkt naar de mogelijke budgettaire efficiencyeffecten van de uitgaven op Europees niveau ter vervanging van uitgaven op nationaal niveau. Op welk moment denkt het kabinet de aan de Europese Commissie kenbaar gemaakte uitgangspunten met beide Kamers te bespreken?"

50PLUS: Nu ingrijpen bij nieuwe pensioenwetgeving

Senator Van Rooijen: "Het inflatierisico wordt over het hoofd gezien door de pensioenfondsen, dat komt door ons ingewikkelde systeem en ze worstelen met het renterisico. Als er nu niet wordt ingegrepen bij de nieuwe pensioenwetgeving zit deze regering straks excuses te stamelen naar de samenleving met tien miljoen pensioengerechtigden. Wil het kabinet haar voortbestaan riskeren met de invoering van deze wet? Wil de minister het toezicht op het Nederlands pensioenstelsel weghalen bij De Nederlandsche Bank?"

"Ons belastingsysteem kraakt in zijn voegen. Het is hoog tijd voor groot onderhoud. In het verleden zijn de beste hervormingsvoorstellen gedaan door deskundige commissies, een beetje op afstand van de politiek. Mijn fractie is voorstander van zo'n fundamentele aanpak met een adviescommissie. Is de minister dat ook? Mijn fractie staat positief tegenover het voornemen om te bezuinigen op de subsidies voor ngo's en actiegroepen."

OPNL: Zorgen om overheveling taken naar provincies en gemeenten

Senator Van der Goot: "Het kabinet spreekt veel over de regio, maar staat niet bij stil bij de effecten van het voorgenomen financieel beleid voor de regio's. In de door de Eerste Kamer aangenomen motie-Van der Goot over een regioparagraaf in de Voorjaarsnota. De regioparagraaf zoals die nu is vormgegeven voldoet niet. Ik krijg graag een toezegging van de minister dan hij in de volgende Voorjaarsnota opnieuw een regioparagraaf opneemt."

"Een andere prioriteit van OPNL is de zorg voor goede bestuurlijke en financiële verhoudingen tussen enerzijds het Rijk en anderzijds de provincies en gemeenten. Een overheveling zonder dat het takenpakket wordt aangepast, leidt onvermijdelijk tot een disbalans tussen middelen en verantwoordelijkheden, zegt de Raad voor het Openbaar Bestuur. Wanneer kan de Kamer de reactie van het kabinet op het advies van de ROB tegemoet zien?"

Beantwoording minister en staatssecretaris

Minister Heinen: "Het is goed om te zien dat de economie weer groeit na een periode van krimp. De werkloosheid is laag, steeds meer mensen zijn aan het werk en we hebben een recordaantal banen. We staan er te weinig bij stil hoe goed Nederland het in die zin doet. Tegelijkertijd staan we voor grote uitdagingen. De wereldorde is echt aan het veranderen. Dat zien we ook dagelijks in de krant. Er is toenemende concurrentie op grondstoffen. Er is spanning tussen machtsblokken en die neemt ook toe. Bovendien zet de dreiging van nieuwe importtarieven druk op de positie van Nederland als handelsland."

"Ik ben een zeer overtuigd econoom van de monetaire traditie die vindt dat je inflatie alleen kunt bestrijden met monetair beleid. Het begrotingsbeleid heeft daar ook invloed op. Daarom zeg ik altijd dat je minder moet uitgeven. Maar het monetaire instrument is uiteindelijk het belangrijkst. Nederland loopt in Europa achter. Ik vind dat ook de Nederlandse overheid daar een rol in heeft te spelen. Een deel van de verklaring zit in expansief begrotingsbeleid. Hoe meer wij uitgeven, hoe meer druk wij uiteindelijk ook zetten op de arbeidsmarkt en de lonen, wat natuurlijk een druk blijft hebben op prijzen. Wij voeren trendmatig begrotingsbeleid dat een dempende werking heeft op de economie en rust creëert in de politieke besluitvorming. We zitten nu op -2,5% en werken toe naar 2%. Op moment dat je naar 3% gaat is er geen sprake van trendmatig begrotingsbeleid."

Voor staatssecretaris Van Oostenbruggen was het de tweede werkdag sinds zijn installatie op vrijdag en zijn eerste debat: "We zullen iets moeten doen met ons belastingstelsel, we zullen dat moeten vernieuwen. Robuuste wetgeving. Alles wat de overheid doet, kost geld. Voor de continuïteit van de belastingdienst is het belangrijk om door te gaan met de verandering die de afgelopen jaren is ingezet. Met 98% is de formele bezetting bijna op orde. Ik zal de komende tijd vaak 'nee' moeten zeggen bij nieuwe beleidswensen vanwege de modernisering van de ict. Het hervormen van het belastingstelsel gaat zeker een aantal jaar duren, de gehele kabinetsperiode."