Debat samengevat: Begroting Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp

Verschillende Eerste Kamerfracties lieten tijdens het debat weten dat zij zich zorgen maken over de aangekondigde bezuinigingen op ontwikkelingshulp. Met name het loslaten van de al vijftig jaar bestaande koppeling van het ontwikkelingsbudget ODA aan het bruto nationaal inkomen leidde tot onbegrip bij de fracties van GroenLinks-PvdA, Volt, D66, CDA, SP, SGP, ChristenUnie en PvdD. Andere fracties - VVD, JA21, 50PLUS en FVD - waren tevreden over bijvoorbeeld de bezuinigingen op steun aan het maatschappelijk middenveld en meer inzetten op handel en minder op hulp. Ook sprak de Eerste Kamer uitgebreid over het stopzetten of afbouwen van de financiering van bepaalde organisaties van de Verenigde Naties, zoals UN WOMEN en UNRWA, over de reactie van Nederland op het stopzetten van de Amerikaanse ontwikkelingsorganisatie USAID door president Trump, en over de gevolgen van de geopolitieke spanningen voor het beleid van de minister. Minister Klever deed een beroep op de Kamer om voor deze begroting te stemmen omdat het in de begroting voor 2025 om een relatief kleine bezuiniging gaat.

Er zijn vier moties ingediend:

• - 

  H-Motie-Karimi c.s. over het besteden van het ODA-budget via maatschappelijke organisaties.
• - 

  I-Motie-Belhirch c.s. over inzet voor mensenrechten, vrouwenrechten en LHBTQ+-rechten.
• - 

  J-Motie-Huizinga-Heringa c.s. over het waarborgen van de koppeling van het ODA-budget aan het bni.
• - 

  K-Motie-Koffeman c.s. over het ongedaan maken van bezuinigingen op de ambassades.

De minister heeft alle moties ontraden.

GroenLinks-PvdA: Afbraak is ongekend

Senator Karimi vroeg wat de inzet van de minister precies is nu zij vanaf 2027 structureel wil bezuinigen op het ODA-budget (Official Development Assistance) en het loslaten van de koppeling tussen het ontwikkelingshulpbudget en het bruto nationaal inkomen (bni). Het is voor Karimi van essentieel belang dat deze koppeling wordt hersteld. Hoe draagt het stopzetten van de steun aan UNRWA bij aan opbouw in Gaza? Nederland was ooit een voortrekker op vrouwenrechten, nu stopt de minister de financiering van UN WOMEN. LHBTIQ+-rechten worden niet meer benoemd, alsof ze niet bestaan. Het gaat de minister volgens Karimi om het Nederlandse belang, dat is teruggebracht tot louter opdrachten en subsidies aan Nederlandse bedrijven. Ze wilde ook weten welke stappen de minister met EU-collega's heeft genomen in reactie op stoppen van USAID door Trump? De afbraak onder dit kabinet is ongekend, besloot Karimi.

Volt: Ruptuur met het verleden

Senator Hartog wees op de ingrijpende geopolitieke veranderingen die zich recent hebben voorgedaan. Ziet de minister dit ook als een kantelpunt, vroeg hij. Hartog pleitte ervoor om juist daarom internationaal in te zetten op het bevorderen van vrede en stabiliteit. Ontwikkelingssamenwerking en veiligheid zijn twee kanten van dezelfde munt, zei hij. Maar de minister bespaart een dubbeltje om honderden euro's aan schade op te lopen. De ontkoppeling van het budget en het bni noemde hij een ruptuur met het verleden. Hartog vroeg of er geen rekening wordt gehouden met de aangepaste bni-cijfers van het CPB. Ook wilde hij weten welk signaal de regering wil afgeven met de naamsverandering van ontwikkelingssamenwerking naar ontwikkelingshulp. Over de stop op steun aan UNRWA vroeg hij of Nederland juridisch verplicht is tot de steun of dat het een beleidsmatige reservering is. In het eerste geval kan de stop juridisch worden aangevochten, waarschuwde Hartog.

D66: Nederland breekt met internationale afspraken

Volgens senator Belhirch is het de verantwoordelijkheid van Nederland om te investeren in een wereld die veiliger, rechtvaardiger en duurzamer is, niet om ons terug te trekken. Deze begroting breekt af wat generaties zorgvuldig hebben opgebouwd, aldus Belhirch. Bovendien betekent het loslaten van de koppeling tussen ontwikkelingsbudget en bni dat Nederland breekt met internationale afspraken. Investeren in ontwikkelingssamenwerking is een economische vanzelfsprekendheid, zei zij, om dat een deel terugvloeit naar de eigen economie. Nederland heeft baat bij een sterke rol in de wereld. Ontwikkelingssamenwerking en handel versterken elkaar, het is een investering in stabiliteit en in onze veiligheid. In plaats van in te grijpen kiest dit kabinet ervoor zich terug te trekken. Nederland laat vrouwen en meisjes, en LHBTIQ+-personen in de steek nu het merendeel van de financiering hiervoor wordt stopgezet, aldus Belhirch.

CDA: Zoveel te verliezen

Senator Van Toorenburg verbaasde zich over de politieke keuzes van een kabinet dat de mond vol heeft van bestaanszekerheid, maar alleen van onszelf. Ze vroeg de minister of het extra investeren in defensie niet ook extra investeren in preventie hoort. Zijn de bezuinigingen niet ook heel slecht voor de positie van Nederland in het buitenland? Nederland heeft de naam en de reputatie om een betrouwbare partner te zijn. Van Toorenburg: 'We hebben zoveel te verliezen. Een herijking van beleid kan op zijn tijd best nuttig zijn, maar als niet ook wij ons achter de dijken gaan terugtrekken komt die genadeslag van Amerika dan niet nog harder aan.' Ze vroeg de minister of er bij ontwikkelingshulp plaats is voor onbaatzuchtigheid? We kunnen wel debatteren over het hoe en het wat en hoe ver we bereid zijn te gaan, maar we kunnen niet zakken onder een bepaalde ondergrens, besloot Van Toorenburg.

SP: Bezuinigingen niet in belang van Nederland

Senator Van Apeldoorn vroeg de minister hoe zij zich inzet voor een eerlijker wereldhandel. Ontwikkelingssamenwerking is evengoed onmisbaar en in het belang van iedereen: arm en rijk. Zijn solidariteit en barmhartigheid nog relevante waarden van deze minister? 'Als je bereid bent om maar een beetje naar de lange termijn te kijken, dan dien je het Nederlandse belang helemaal niet als je een derde van het budget schrapt,' zei Van Apeldoorn. Boven op de al genoemde bezuinigen komen ook nog eens de bezuinigingen doordat er geld uit het ontwikkelingsbudget naar asielopvang in eigen land gaat. Van Apeldoorn: 'Nederland moet juist meer doen in plaats van minder nu ander landen zoals de VS het laten afweten.' Hij wilde verder weten of de minister het een is met oud-minister Kaag, nu VN-vertegenwoordiger voor Gaza, die zegt dat er in Gaza geen alternatief is voor hulp dan via UNRWA.

SGP: Gerechtigheid in het geding

Volgens senator De Vries is de naamswijziging van ontwikkelingssamenwerking naar -hulp een stap naar enkele decennia terug. Gerechtigheid is een kernbegrip van ontwikkelingssamenwerking wat de SGP-fractie betreft. Is gerechtigheid niet juist in het geding? Is het geen schrijnend onrecht dat het budget wordt teruggebracht van 0,7% van bni naar amper 0,4%, vroeg De Vries. Hij zei dat juist op ons land de morele verplichting rust om niet minder, maar juist meer te doen, om te repareren wat in het verleden zelf hebben aangericht. Hij vroeg of de minister bereid is zich ervoor in te zetten om bij een eerstvolgende begroting de koppeling te herstellen. Ook wilde De Vries weten welke beschouwingen over lange termijneffecten zijn betrokken bij de totstandkoming van deze begroting? Tot slot vroeg hij of de minister het er mee eens is dat het dat ODA-budget onvoorwaardelijk moet worden gegeven en niet als hefboom moet worden ingezet.

VVD: Handel in plaats van hulp

Senator Van Ballekom wees erop dat deze begroting niet of nauwelijks lager dan 2024. De VVD-fractie vindt dat wanneer mensen, landen of bevolkingsgroepen buiten hun schuld om klem komen te zitten, Nederland zoveel mogelijk hulp moet verlenen. Nederland heeft op het terrein van ontwikkelingssamenwerking heel wat te bieden. 'We moeten ons concentreren op gebieden waar onze toegevoegde waarde het hoogst is,' zei Van Ballekom. Hij adviseerde de minister om meer in te zetten op multilaterale instellingen, zoals de Europese Investeringsbank. Als de regering daar meer op zou inzetten dan is er meer effect met minder geld. Ook suggereerde hij om samen te werken binnen de Benelux en de External Action Service van de EU: 'We hoeven niet overal een eigen vertegenwoordiging te hebben,' aldus Van Ballekom. De VVD gelooft in 'trade instead of aid' en hoopt daarom op een positief standpunt van het kabinet over het Mercosur-handelsverdrag.

ChristenUnie: Te veel gedacht vanuit korte termijn

Volgens senator Huizinga-Heringa is voorspelbaar beleid cruciaal bij ontwikkelingshulp, al helemaal als je de migratiestroom naar Europa wilt beperken. Juist dan moet worden bijgedragen aan stabiliteit en veiligheid in de landen zelf. Om in het huidige tijdsgewricht te bezuinigen is te veel gedacht vanuit de korte termijn. Het kan niet zuiver transactioneel worden, het zijn opbrengsten op de veel langere termijn. Het loslaten van de koppeling gebeurt zonder toelichting. Waarom staat de koppeling nu opeens ter discussie, bestaat al vijftig jaar. Huizinga vroeg of de minister zicht heeft hoeveel organisaties en projecten verdwijnen nu zij onverwacht moeten voldoen aan de eis dat ze 50% eigen inkomsten moeten hebben in plaats van 25% nu. De ChristenUnie heeft ernstige twijfels over de haalbaarheid en doelmatigheid van de plannen van de minister. De fractie zal de begroting niet alleen beoordelen op de impact op dit jaar, maar ook verder vooruitkijken, besloot Huizinga.

50PLUS: Minder subsidie voor maatschappelijk organisaties

Senator Van Rooijen is voorstander van een streng drempelcriterium, zodat de onafhankelijkheid van maatschappelijke organisaties van subsidies wordt vergroot. Voor ontwikkelingshulp ligt nu een criterium van ten minste 50% eigen inkomsten voor het nieuwe beleidskader, nu is dat 25%. Dat is een belangrijke aanpassing, die door 50PLUS wordt gesteund. Wat Van Rooijen betreft mag dit criterium uiteindelijk ook nog hoger worden. Wat vindt de minister daarvan, vroeg hij. Hij wees verder op het Verenigd Koninkrijk waar premier Starmer recent het ontwikkelingshulpbudget nog eens heeft verlaagd ten gunste van de defensie-uitgaven. Overweegt het kabinet nog om het niet bij deze bezuiniging te laten, net zoals Starmer, wilde Van Rooijen weten.

JA21: Afbouwen steun UNRWA is juist

Senator Van Bijsterveld zei dat haar fractie het voorstel van de regering steunt om de beschikbare ODA-gelden verstandig in te zetten en gelden vooral te besteden aan noodhulp. Het afbouwen van de steun aan UNRWA is juist volgens JA21. Hamas is diep in UNRWA geïnfiltreerd. Dat is geen vage speculatie, maar een realiteit. De middelen kunnen via andere wegen en kanalen beschikbaar worden gesteld. Nederlands belastinggeld heeft bijgedragen aan een organisatie waarin terrorisme niet alleen werd getolereerd, maar zelfs gefaciliteerd. Dat is onacceptabel. JA21 blijft zich inzetten voor een volledige stop op dit soort financiering. Maar, zo zei Van Bijsterveld, het debat moet breder worden gevoerd: Nederland is een gul land, maar gulheid zonder effectiviteit is geen deugd. Daarom moet ontwikkelingshulp niet alleen worden beoordeeld op morele intenties, maar ook op tastbare resultaten, besloot Van Bijsterveld.

PvdD: Korte termijn politieke agenda

Volgens senator Koffeman lijkt het Nederlands eigenbelang ondergeschikt te zijn geworden aan de politieke agenda van de korte termijn: 'Door uit te gaan van eigen handelsbelangen schaadt het kabinet de levens van vele miljoenen burgers wereldwijd, inclusief die van onszelf, en onze macro-economische belangen.' Koffeman zei dat de koppeling tussen het ODA-budget en het bni terug moet. Om nieuwe oorlogen te voorkomen, is ontwikkelingshulp essentieel. Erkent de minister dat zij mogelijk bijdraagt aan het oplaaien van conflicten door te bezuinigen op ontwikkelingshulp, vroeg Koffeman. Vrouwen zijn essentieel voor stabiele democratieën. Toch stopt de minister met UN WOMEN en het steunen van andere vrouwenprojecten. Over de bezuiniging op de ambassades zei Koffeman dat landen als Rusland en China daarmee in de kaart kunnen worden gespeeld. Tot slot vroeg hij om een duidelijk standpunt van het kabinet over het Mercosur-handelsverdrag.

FVD: Tevreden over bezuinigingen

Senator Dessing zei dat zijn fractie tevreden is over de bezuinigingen op ontwikkelingshulp. Ook hij pleit voor handel in plaats van hulp. Belangrijk daarbij is volgens hem een goede connectiviteit via luchthaven Schiphol: 'Heeft de minister hierover contact met haar collega op het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat?' Uit de achterliggende stukken van de minister blijkt volgens Dessing dat er fundamenteel niets lijkt te veranderen aan internationale verplichtingen van Nederland op de lange termijn. Hij wilde daarom weten op welke wijze kan worden voorkomen dat de voorgenomen bezuinigingen alsnog worden teruggedraaid vanwege deze verplichtingen. Dessing vroeg ook of het wel verantwoord is om deze begroting nu vast te stellen als er nog veel onduidelijk is over de gevolgen van het terugtrekken van USAID.

Beantwoording door de minister

Minister Klever voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp zei dat het debat over de begroting over meer gaat dan alleen geld maar ook over hoe Nederland zijn handel- en ontwikkelingsbeleid inricht. 'Zet je handel op 1, dan zet je Nederland op 1,' zei zij. Het criterium van goed bestuur is een leidraad, onder andere bij de financiering maatschappelijk middenveld. De minister stuurt op beleidsdoelstellingen, financiering van maatschappelijke organisaties is geen doel op zich. Het kabinet heeft ervoor gekozen om een grote donor te blijven op humanitaire hulp, dat hoeft niet de Nederlandse belangen te dienen. Het beleid gaat dus niet alleen om minder, maar om beter en gerichter. Het kabinet heeft nog standpunt over het Mercosur-handelsverdrag ingenomen omdat nog niet alle teksten bekend zijn. Pas als die er zijn, gaat de minister in gesprek met het parlement en neemt dan een standpunt in. Vanaf 2027 wordt 10% van ODA-budget besteed aan asielopvang, het maximum.

Over het herstellen van de koppeling tussen het ontwikkelingsbudget en het bni zei de minister dat ze daar op dit moment nog niets over kan zeggen omdat het kabinet hierover nog een besluit moet nemen bij de Voorjaarsnota. Ze hecht aan een integrale afweging bij de voorjaarsbesluitvorming, De bezuiniging op de diplomatieke posten (bijvoorbeeld ambassades en consulaten) was eerst op 21% gezet, is nu teruggebracht naar 10%, want de minister ziet het belang in van de inzet op de posten. Als Nederland niet met een eigen post is vertegenwoordigd in een land, dan wordt dankbaar gebruik gemaakt van de post van de EU. Op dit moment voldoet 60% van de organisaties in het maatschappelijke middenveld aan het drempelcriterium van 50% eigen financiering. Vrouwenrechten en gender zijn volgens Klever geen op zichzelf staand doel meer in het beleid, maar ze blijft wel inzetten op de positie van vrouwen en meisjes.

Nederland blijft humanitaire hulp geven via humanitaire organisaties. Nederland blijft ook noodhulp geven aan Gaza via gemandateerde organisaties. Het blokkeren van de hulp en afsluiten van de elektriciteit door Israël is zeer zorgelijk. Nederland is een verplichting aangegaan van € 19 miljoen voor UNRWA. Er ligt nu een amendement van de Tweede Kamer om die verplichting met € 4 miljoen te verminderen. Maar in dat amendement staat ook dat die vier miljoen wel naar Gaza moet blijven gaan, via andere organisaties. Ook Unicef, Halve Rode Maan, Dutch Relief Alliance werken in Gaza. Zij werken ook samen met UNRWA, alleen komt het geld niet direct bij UNRWA terecht. De bijdrage aan UNRWA is juridisch verplicht, zei minister Klever.