Debat samengevat: Gemeentefonds 2025

Gemeenten krijgen geld van de rijksoverheid uit het gemeentefonds. Gemeenten bepalen zelf waar ze dit geld aan besteden. De gemeenten hebben de laatste jaren veel taken toebedeeld gekregen terwijl er tegelijk de komende jaren op het gemeentefonds wordt bezuinigd. Het debat ging dan ook voor een groot deel hierover.

Vaak kwam het zogeheten 'ravijnjaar 2026' ter sprake. Dit begrip komt van de gemeenten. Er wordt mee bedoeld dat vanaf 2026 er een nieuw financieringssysteem is voor de gemeenten (en provincies). Het verschil tussen het oude en het nieuwe systeem wordt het 'ravijn' genoemd. Ook is uitgebreid gesproken over de jeugdzorg, waarvoor onlangs adviezen voor verbetering zijn gedaan door de deskundigencommissie-Van Ark.

Verder was er veel aandacht voor de autonomie van het lokaal bestuur, de zelfstandigheid van de gemeenten, en hoe deze niet in balans is met de zogeheten medebewindstaken die de gemeenten wettelijk krijgen opgelegd van het Rijk.

Er zijn vijf moties ingediend:

• - 

  Motie-Fiers c.s. over borgen autonome taak van gemeenten.
• - 

  Motie-Fiers c.s. over het overnemen van het financiële advies van de commissie-Van Ark.
• - 

  Motie-Van der Goot c.s. over corrigeren van te lage inflatieramingen binnen het gemeentefonds.
• - 

  Motie-Moonen c.s. over het vergoeden van kosten die zijn verbonden aan medebewindstaken.
• - 

  Motie-Dessing over de taakstelling van het rijk voor verduurzaming en de energietransitie.

De minister heeft alle moties ontraden.

GroenLinks-PvdA: Kabinet koerst op ravijn

Senator Fiers vroeg de minister in hoeverre de waarde van krachtig decentraal bestuur negatief wordt beïnvloed door de effecten van het ravijnjaar en de situatie in de jeugdzorg. 'De gemeenten zijn veel meer dan een uitvoeringsloket. Juist die autonomie staat onder druk. Met de komst van ravijnjaar is de maat vol voor de gemeenten. De middelen lopen op alle fronten achter. We vragen de minister om de adviezen van de commissie-Van Ark volledig over te nemen. Heeft de minister de analyse van de gevolgen van het ravijnjaar besproken? Ligt dit op tafel bij de onderhandelingen over de Voorjaarsnota? Heeft het kabinet een analyse gemaakt van de juridische risico's van een rechtsgang van de gemeenten? Het kabinet koerst af op het ravijn en neemt gemeenten en inwoners van gemeenten mee het ravijn in,' aldus Fiers.

CDA: Gejojo is een probleem

Volgens senator Van Toorenburg heeft het Rijk slecht zicht op de taken die bij gemeenten liggen. Ze wees daarbij op een recent advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) 'Afrekenen met disbalans: advies over medebewindstaken'. Van Toorenburg: 'Ik herken en onderschrijf dit advies. Het gejojo is in toenemende mate een probleem. Gemeenten kunnen zo geen structureel beleid maken. Wat de minister gaat doen om disbalans aan te pakken, wil ze niet zeggen met de lopende onderhandelingen over de Voorjaarsnota. Op 14 april is het volgende overleg. Wij hopen vandaag echt dat de minister iets meer te bieden heeft. Het is niet de vraag of maar hoe de problemen van de gemeenten gaan worden opgelost.'

OPNL: Term 'ravijnjaar' wekt verkeerde indruk

Senator Van der Goot sprak mede namens Volt en PvdD. Hij zei dat hij teleurgesteld was over het optreden van de minister in de Tweede Kamer: 'Ze was meer een boekhouder dan een minister. De term ravijnjaar wekt ten onrechte de indruk dat na 2026 de zon weer gaat schijnen, want dat is niet zo. De normeringssystematiek zou rust, reinheid en regelmaat moeten brengen, maar doet dat duidelijk niet.' Van der Goot vroeg om een overzicht van de geraamde en effectieve inflatiecijfers van de afgelopen 5 jaar en daarbij te onderzoeken hoe de werkelijke inflatie effectief gecompenseerd kan worden. Hij wees op een groep in de Eerste Kamer om het onderwerp lokale financiën onder de loep te nemen, met name ook de rol van de senaat daarin. 'De Eerste Kamer heeft een adviesaanvraag ingediend bij de ROB. Dat advies is nog niet verschenen. Maar ik geloof dat ons verzoek iets heeft opgeleverd: het advies Afrekenen met disbalans, als een voorproef van de uiteindelijke uitkomst van onze vraag: een onafhankelijke monitor van gemeentefinanciën,' aldus Van der Goot.

JA21: Autonomie niet hetzelfde als onafhankelijkheid

Senator Nanninga zei: 'Autonomie is niet hetzelfde als onafhankelijkheid. Provincies en gemeenten hebben hun eigen taken en verantwoordelijkheden. Dat is waardevol. Die autonomie is echter geen vrijbrief om van de nationale rechtsorde af te wijken. Decentrale overheden voeren rijksbeleid uit in hun eigen context, maar niet op hun eigen voorwaarden. Als die verhoudingen ontsporen, dan dreigt er geen bestuurlijke vernieuwing, maar bestuurlijke willekeur. Een groeiende groep gemeenten voert taken niet meer uit, maar willen wel geld van het Rijk blijven innen. Herkent de minister deze groeiende praktijk? Acht de minister dit verdedigbaar? Beschikt de minister over mogelijkheden om betalingen op te schorten? Wat gaat de minister doen om kabinetsbeleid niet langer te laten ondermijnen door gemeenten. De rechtsstaat is geen menukaart.'

D66: Rek is er uit

Volgens senator Moonen is de gemeente er voor ondersteuning en begeleiding, en zorgt ervoor dat iedereen mee kan doen. Moonen: 'De gemeente is je eerste vangnet en ook je laatste hoop. 80% van de gemeenten zegt dat zij in 2026 in de rode cijfers komt. Het raakt ook de veiligheid als het sociale weefsel van dorpshuizen, zwembaden en sporthallen verdwijnt. De gemeenschap wordt kwetsbaarder. Als je taken bij gemeenten legt, moet je ze ook financiële middelen geven om die taken uit te voeren. En daar is de rek nu uit. Hoe kunnen we gemeenten oproepen tot het uitvoeren van taken als we ze niet ook de middelen geven om dat te doen? Dit roept de vraag op hoeveel speelruimte de gemeenten mag worden ontnomen. Kan de minister garanderen dat zij gemeenten gaat compenseren, zoals vastgelegd in de Gemeentewet?'

50PLUS: Arbeidsproductiviteit meten

Volgens senator Van Rooijen rommelt het in gemeenteland: 'De Vereniging van Nederlandse Gemeenten, VNG, bereidt juridische stappen voor tegen het Rijk om meer geld te krijgen voor de jeugdzorg. Ruim 200 wethouders waren twee weken geleden in Den Haag om hun boosheid over de bezuinigingen voor het voetlicht te brengen. Kunnen we de decentralisaties van 2015 bestempelen als succes? Het bepalen van succes kan wat 50PLUS betreft grotendeels worden bepaald aan de hand van de ontwikkeling van arbeidsproductiviteitefficiency in de gedecentraliseerde domeinen. Zijn er cijfers beschikbaar over arbeidsproductiviteit in de gedecentraliseerde domeinen? Arbeidsproductiviteit moet doorslaggevend zijn bij de beoordeling van hervormingen. 50PLUS wil winst boeken door een betere inrichting van de procedures.'

SP: Minister stevent af op clash

Senator Janssen zei dat het debat niet gaat over geld als doel maar over geld als middel: 'Hoe moet je als gemeente langjarig beleid maken als je steeds te maken krijgt met gewijzigd beleid. Gemeentes hadden echter ook 'nee' kunnen zeggen tegen bepaalde overheveling van taken. Erkent de minister dat de overheveling van de jeugdzorg van provincies naar gemeenten niet zo'n verstandige stap was? Wat heeft de minister volgende week te bieden bij het medeoverhedenoverleg? Zit zij daar met lege handen? De minister stevent af op een clash met gemeenten. Ze geeft bovendien aan dat ze niet weet wat de gevolgen van de bezuinigingen zijn. Maak een einde aan die onduidelijkheid en voorkom verdere afbraak.'

PVV: Meer ruimte voor lokale autonomie

Senator Van Hattem zei dat uit het hoofdlijnenakkoord volgt dat specifieke uitkeringen worden overgeheveld naar het gemeente- en provinciefonds, omdat zij de lokale autonomie beperken: 'Het is een prima zaak om de lokale autonomie meer ruimte te geven. De budgetkorting van 10% op de specifieke uitkeringen is daarbij zeker niet onoverkomelijk voor de meeste gemeenten. Zo is de uitkering uit het gemeentefonds voor het zogenaamde "ravijnjaar" 2026 nu wel iets lager geraamd, maar per saldo is deze uitkering nog altijd hoger dan vóór 2023. De uitkering per inwoner per jaar is sinds 2014 zelfs meer dan verdubbeld. Gemeenten kunnen ook flink in eigen vlees snijden, zoals bed-bad-brood, het lhbti-beleid voor regenboogsteden en het slavernijverleden.'

BBB: Bij taken horen knaken

Senator Lievense zei dat de problemen niet van gisteren zijn: 'Ik heb zelf vanuit VNG op deuren staan bonken dat het ravijnjaar eraan komt. Tot op heden is er niets veranderd. Gemeenten moeten met minder middelen essentiële taken uitvoeren. De ravijnperiode begint in 2026, en daar gaat het gemeentefonds waarover we vandaag spreken niet over, dat zit nog goed in elkaar. De voorgenomen bezuinigingen zijn onverantwoord en moeten worden teruggedraaid. Dit is het eerste kabinet dat dit ruiterlijk erkent. De commissie-van Ark heeft aangegeven dat financiële middelen ontbreken om jeugdzorgtaken uit te voeren. Het is gewoonweg onuitvoerbaar. De inflatie is afgelopen jaren keer op keer te laag ingeschat, waardoor gemeenten te weinig geld krijgen. De leefbaarheid in gemeenten komt in gevaar, met name op het platteland. De bezuiniging op het gemeentefonds is een fundamentele bedreiging voor de manier waarop gemeenten diensten leveren. Bij taken horen knaken.'

FVD: Lijden burgers kan worden gekeerd

Senator Dessing zei: 'Tot op de dag van vandaag liggen de publieke voorzieningen in puin om de aandacht af te leiden van de grotere agenda die ons ondertussen van onze laatste vrijheden berooft en die zo veel geld kost dat er voor andere zaken geen budget wordt vrijgemaakt. Het reële lijden van de burgers kan gekeerd worden. Sluit de grenzen, stop het klimaatbeleid en er is geld voor de uitvoering van de taken van gemeenten. Uitvoering van dergelijk beleid betekent dat gemeenten hun begroting niet meer rond krijgen. FVD kijkt heel anders aan tegen de rol van de gemeente. Hoe reëel is de kans dat deze bezuinigingen wél slagen en dat de burgers níet de dupe worden?'

VVD: Meer grip op financiën gemeenten

Senator Geerdink ging in op de financiële stabiliteit en autonomie van gemeenten. Geerdink: 'Sterke en gezonde gemeenten zijn de hoeksteen van een goed functionerende overheid. De VVD is voorstander van een stabiele en voorspelbare financiering van gemeenten. Meer geld moet niet automatisch leiden tot meer bureaucratie en niet-efficiënte besteding. Hoe wordt er toegezien op een efficiënte besteding van het gemeentefonds zonder dat de autonomie van gemeenten onnodig wordt beperkt? Amsterdam en Utrecht hebben een grote stijging van de onroerendzaakbelasting (ozb) aangekondigd. Kan de minister reflecteren op de ontwikkeling van deze lasten voor de inwoners en de bedrijven in de gemeenten?' Over de commissie-Van Ark over de jeugdzorg vroeg Geerdink: 'Hoe wordt gezorgd voor een gezamenlijke structurele oplossing in de jeugdzorg, zonder blanco cheque en met oog voor maatwerk?'

Beantwoording minister

Minister Uitermark van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) zei dat de uitvoerbaarheid van beleid voor de medeoverheden voorop staat: 'We hebben regelmatig medeoverhedenoverleg. Medeoverheden kunnen bij uitstek lokale democratie vormgeven. Ik ben me ervan bewust dat medebewindstaken autonome taken kunnen verdringen. Dat heeft ook mijn zorg en aandacht. Ik voel me verantwoordelijk voor het lokale bestuur. Juist die veelkleurigheid van het lokaal bestuur die zo dicht bij de inwoners staat, is wat het werk bij BZK zo bijzonder maakt. Ik zet ook in op de goede interbestuurlijke verhoudingen.' Over het ravijnjaar zei de minister: 'We erkennen dat er tekorten zijn. We hebben met het nieuwe stelsel een stabiele systematiek gevonden, waarvan de VNG nu zegt dat er effecten zijn die ze niet hadden voorzien.'