De commissie voor Justitie en Veiligheid organiseerde dinsdagochtend 15 april een tweede deskundigenbijeenkomst ter voorbereiding op het debat over de Staat van de Rechtsstaat, dat later dit jaar zal worden gehouden. In totaal gingen negen deskundigen, onder andere uit de rechtspraak en advocatuur, in gesprek met de commissieleden. Commissievoorzitter Boris Dittrich (D66) modereerde het gesprek.
Waarborgen
Jonathan Soeharno, oud-CDA-senator en hoogleraar rechtspleging in rechtsfilosofisch perspectief aan de Universiteit van Amsterdam, sprak als eerste. Momenteel is er geen twijfel over de integriteit van de rechtsstaat, zei hij, maar er zijn anti-institutionele sentimenten die in toenemende mate politiek gehoor krijgen. Hierdoor zijn er zorgen over de constitutionele waarborgen. Soeharno pleitte onder meer voor het doorknippen van de onwenselijke 'navelstreng' tussen politiek en rechtspraak.
Fred van der Winkel, president van de rechtbank Overijssel, wees op de internationale context. De democratische rechtsstaat vereist volgens hem actieve bescherming en versterking. Ook hij noemde anti-institutionele sentimenten en de gevolgen daarvan voor de maatschappelijke stabiliteit. Daarom zijn sterkere grondwettelijke waarborgen nodig voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak. Een aparte rechtspraakbegroting vond hij wenselijk. Van der Winkel trok de vergelijking met het Drents Museum: een enkel slot houdt kroonjuwelen niet binnen, daar is meer voor nodig.
Bart van Meegen, president van de rechtbank Amsterdam, nam luisteraars mee naar de Amsterdamse praktijk. Hij waarschuwde voor de verstoorde balans tussen de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht. Togadragers worden bedreigd en rechterlijke uitspraken worden afgedaan als ‘ook maar een mening’. Hij pleitte voor het versterken van een rechtsstaat waarin alle burgers toegang tot de rechter hebben en er voldoende waarborgen zijn dat de rechtsspraak onafhankelijk en onpartijdig is.
Rinus Otte, voorzitter van het College van procureurs-generaal, waarschuwde dat spreken ‘met grote woorden’ over het verval van de rechtsstaat kan leiden tot polarisatie. Nederland heeft een mooie rechtsstaat, het gaat om de invulling ervan. Volgens Otte scharniert alles om de uitvoering, en daar zijn grote problemen. Hij noemde de lange doorlooptijden, de te grote voorraad strafzaken en het gebrek aan psychiaters om mensen te beoordelen. Ook vroeg hij aandacht voor de snelle stijging van de online criminaliteit, terwijl daar maar 1% politiecapaciteit voor beschikbaar is.
Linda Dubbelman, senior officier van justitie van het Parket-Generaal, pleitte voor het vaker toepassen van de OM-strafbeschikking, afdoening buiten de rechter om, ook bij jongeren. Voor kleine recidive geldt een taakstrafverbod. Hier krijgen officieren van justitie toenemend mee te maken, omdat in veel gevallen sprake is van grote schuldenproblematiek. Op het snijvlak van zorg en straf vallen volgens Dubbelman nog te veel mensen buiten de boot.
Hanneke Ekelmans, lid Korpsleiding Nationale Politie, zei dat de politie tegen verschillende zaken aanloopt: van toename van het aantal verwarde mensen tot de wens in een hoog tempo iets neer te zetten zonder te kijken naar de samenhang in de organisatie. Daarnaast worden feiten vaker ter discussie gesteld dan voorheen. Meer burgers geloven in complotten. Ten slotte verwees ze naar de internationale problematiek zoals de Gaza-oorlog en de oorlog in Oekraïne die tot polarisatie leidt in de Nederlandse samenleving.
Sanne van Oers, algemeen deken van de Nederlandse Orde van Advocaten, noemde in haar bijdrage drie rechtsstatelijke aandachtsgebieden: betrouwbare overheid, fundamentele rechten en vrijheden en een onafhankelijke rechtsspraak. Wat wetgeving betreft, pleitte ze voor een zorgvuldige consultatie en een uitvoeringstoets. Ook wordt volgens haar de zelfredzaamheid van burgers overschat. Verder noemde ze onder meer de uitholling van geheimhouding tussen advocaat en cliënt en zei ze dat er voor rechtsbijstand en rechtspraak politiek neutrale begrotingen nodig zijn.
Reinier Feiner, specialist jeugdrecht, sprak als voorzitter van de Vereniging Sociale Advocatuur Nederland (VSAN). Feiner noemde de sociale advocatuur de ‘smeerolie van het recht’. Een burger belandt daar pas als het niet is gelukt om een probleem op een simpele manier op te lossen. Zonder de sociale advocatuur is de rechter blind voor noden van gewone burgers, zei hij. De overheid moet niet te veel beloven. Voor een goede sociale advocatuur is financiering nodig.
Adri de Bruijn, voorzitter van het Adviescollege ICT-toetsing, gaf in zijn bijdrage aan hoe groot de invloed van digitalisering is op het functioneren van de rechtsstaat. Hij adviseerde het burgerperspectief centraal stellen als het gaat over nieuwe technologie: het recht moet toegankelijk zijn voor iedereen en mensen moeten kunnen nagaan waarom iets is besloten, zeker als daarbij kunstmatige intelligentie is gebruikt. Inzet van nieuwe technologie maakt het mogelijk om grootschalige analyses op databanken uit te voeren. Hoe blijven grondrechten en privacy hierbij voldoende beschermd? De Bruijn vroeg aandacht voor digitale autonomie: zijn we voldoende beschermd tegen criminele actoren?
Vragen senatoren
De senatoren stelden vervolgens vragen. Zo wilden ze weten of een landelijk dekkend netwerk van sociale hulpverlening kan bewerkstelligen dat burgers minder snel naar de rechter stappen. En of de teloorgang van de sociale advocatuur betekent dat alleen mensen met een goedgevulde portemonnee toegang hebben tot de rechtspraak. Ook waren er vragen over de Staatscommissie rechtsstaat, die op 10 juni 2024 haar adviesrapport uitbracht en aanbod aan burgers, regering, parlement en rechtspraak en waarop nog een reactie van de regering wordt verwacht. Senatoren vroegen daarnaast wat er nodig is om de instroom in sociale advocatuur omhoog te krijgen en of de regio meer onder druk staat dan de Randstad. Of er voldoende wordt samengewerkt door de instituties, was een andere vraag. Ten slotte werd geopperd dat de rechtspraak meer aan communicatie naar de burgers zou kunnen doen, en of er meer kan worden gedaan tegen het online bedreigen van rechters.
De deskundigen verwezen in hun antwoorden onder meer naar democratische kernwaarden die breed moeten worden gedeeld. In de regio ontstaan tekorten, blinde vlekken in het land baren zorgen. Er is door de rechtbanken fors ingezet op het verkorten van doorlooptijden van rechtszaken. Er is goede samenwerking in de trias politica, maar gecompliceerde zaken als het stikstofdossier worden soms bij rechters neergelegd. De rechtspraak is daar niet per se verheugd over, maar heeft de plicht om te antwoorden op de vragen die worden neergelegd. Wat communicatie betreft is er een nieuwe rechtszaal in Vught, waar zittingen via een livestream te volgen zijn. De rechtspraak probeert op een moderne manier het brede publiek te informeren.
Deel dit item: