Verslag van de vergadering van 8 maart 2016 (2015/2016 nr. 22)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 14.44 uur
Mevrouw Strik i (GroenLinks):
Voorzitter. Voordat het Nederlands voorzitterschap een aanvang nam, benadrukten de premier en de minister van Buitenlandse Zaken dat het geen ambitieus voorzitterschap zou zijn. Eerlijk gezegd begrijp ik een dergelijk motto niet. Is ambitie een vies woord? Waarom zou je er niet zo veel mogelijk van willen maken? Wij weten dat de voorzitters na ons het qua capaciteit en ervaring moeilijker hebben. Hoe dan ook, voor weinig ambitie blijkt er dit halfjaar geen enkele ruimte. Op veel terreinen wordt de EU danig op de proef gesteld. In dat kader zal ik ingaan op het vluchtelingenbeleid en de daarmee samenhangende problemen met Schengen, twee referenda die ons zorgen baren, over de brexit en Oekraïne, en de rechtsstatelijkheid binnen en buiten de Unie. Dan zal ik nog kort ingaan op enkele financiële aspecten van Europa en, last but not least, eindigen met het klimaat.
Voorzitter, onze omgang met vluchtelingen vormt de lakmoesproef voor de Europese Unie. We stevenen af op een mislukking en de prangende vraag is daarom wat Nederland als voorzitter onderneemt om alsnog tot een Europese oplossing te komen, die uitgaat van solidariteit en van het recht op asiel. Wat ik nu vooral voorzie is dat elk landje zich achter zijn grenzen terugtrekt en maatregelen neemt die ertoe moeten leiden dat asielzoekers niet in dat landje aankloppen. Oostenrijk heeft een dagelijks quotum ingesteld en eist geldige identiteitspapieren, voor vluchtelingen sowieso een probleem; Denemarken neemt asielzoekers hun bezittingen af en Oostenrijk en Duitsland laten ze jaren wachten op gezinshereniging. Ook onze regering hoopt vluchtelingen te ontmoedigen met langere wachttijden. De rechten en belangen van de vluchtelingen in onze landen worden op het spel gezet om andere vluchtelingen af te schrikken.
De race naar de bodem van de asielnormen is dus volop gaande, terwijl het gemeenschappelijke asielbeleid juist bedoeld was om die race tot staan te brengen. De houding van EU-lidstaten zit vol tegenstrijdigheden: de herverdelingsafspraken worden massaal verzaakt en tegelijkertijd worden asielzoekers gedwongen om in Griekenland te verblijven, vergeefs wachtend op herverdeling. De Dublinverordening heeft gefaald, stellen de Commissie, Duitsland en ook Nederland, en toch hamert Dijkhoff op handhaving van de Dublinregels. De EU eist van Turkije dat het visumrestricties invoert voor Syrië en Irak, en dat het de oostelijke en zuidelijke grenzen bewaakt. Maar als daardoor Syrische vluchtelingen de bombardementen niet meer kunnen ontvluchten, reageert de EU ontzet.
Geloofwaardigheid verlies je snel, maar krijg je oh zo moeilijk weer terug. Als we de druk eenzijdig blijven opvoeren op Turkije, dan gaan de vluchtelingen daar het slachtoffer van worden. Zij zitten niet aan de onderhandelingstafel, de belangen van Turkije en de EU staan voorop. Het motto van de deal met Turkije was het verbeteren van hun omstandigheden, maar nu zien we dat die in Turkije juist razendsnel verslechteren. Dat doen ze overigens ook in Libanon en Jordanië, voor zover dat nog kan. 70% van de miljoen vluchtelingen in Libanon leeft inmiddels onder de grens van de extreme armoede en een kwart van hen kampt met voortdurende voedselonzekerheid. Hoe zit het met steun aan hen en met het verlichten van de druk daar? Deze landen worstelen namelijk echt met de aantallen, en zonder hulp zullen die landen bezwijken, qua economie en qua veiligheid.
Achter alle mooie woorden over steun gaan toch vooral pogingen schuil om de migratie naar Europa naar nul terug te brengen. De EU is te eenzijdig gericht op vermindering van de instroom in Europa, en te weinig op het echt verdelen van de verantwoordelijkheid voor vluchtelingen. De verklaring van gisteren laat dat haarscherp zien: harde afspraken dat Turkije de grenzen bewaakt en afgewezen asielzoekers terugneemt, maar boterzachte woorden over hervestiging vanuit Turkije. De afspraak één vluchteling voor een andere vluchteling is feitelijk ook heel cynisch, want ze creëert feitelijk een prikkel voor het doorgaan met illegaal oversteken, zowel voor Turkije als voor de vluchtelingen. Immers, dan vindt er tenminste hervestiging plaats.
De EU wil nu ook vluchtelingen terugsturen naar Turkije en dus niet alleen afgewezen asielzoekers, en dat terwijl Turkije nog verre van een veilig derde land is. Turkije erkent het Vluchtelingenverdrag niet voor niet-Europese vluchtelingen en biedt hen onvoldoende waarborgen. Ik schrik als ik hier de woordvoerders van de coalitiepartijen VVD en PvdA hoor zeggen: de mensen kunnen daar wel asiel aanvragen en hoeven dat niet in Europa te doen. Dat strijdt regelrecht met de Europese normen die we nu hebben. Die voorzien dat er altijd toegang moet zijn tot de asielprocedure en dat dan hier individueel wordt beoordeeld of Turkije, of welk ander derde land dan ook, wel veilig genoeg is om iemand naar terug te sturen. Ik zou heel graag de garantie van de minister willen horen dat het recht op asiel inderdaad niet aangetast wordt en dat er altijd hier een asielprocedure zal worden doorlopen. Ik vertrouw eerlijk gezegd meer op rechters om te beoordelen of Turkije veilig is dan op politici.
Als we de druk op Turkije blijven opvoeren, zullen meer en meer vluchtelingen van bescherming verstoken blijven, en meer geld alleen zal dit niet oplossen. Op welke wijze zal onze regering zich als voorzitter ervoor inzetten dat er echt substantiële aantallen vluchtelingen worden hervestigd uit Turkije, Jordanië en Libanon? Is de minister het met onze fractie eens dat een bindend systeem van hervestiging nodig is als drukmiddel voor de lidstaten? En welke maatregelen neemt de regering om ervoor te zorgen dat Syriërs hun land kunnen blijven ontvluchten? Ik wil daarbij iets opmerken. Tot nu toe zag je bij elke sluiting van grenzen, en dat geldt ook weer voor de deal die nu lijkt te worden gesloten, dat routes zich gingen verplaatsen. De routes voor vluchtelingen werden langer, gevaarlijker en ook duurder, want de enigen die er echt van profiteren, zijn over het algemeen de mensensmokkelaars. Hoe denkt de minister het ontstaan van dit soort alternatieve routes te gaan voorkomen?
Ook binnen de EU is een eerlijke verdeling van de verantwoordelijkheid ver te zoeken. Alleen al dit jaar zijn meer dan 100.000 asielzoekers Griekenland in gereisd. De afspraak om 160.000 asielzoekers te reloceren, te herverdelen, was een verstandig besluit, maar de teller van daadwerkelijke overdracht staat nu, een half jaar later, op nog geen 500. Is dit een geloofwaardige Europese Unie? Vanaf vandaag mag geen enkele vluchteling via Macedonië doorreizen naar het noorden. Nu komt het er dus echt op aan dat de herverdeling gaat werken, om de opstopping van vluchtelingen in Griekenland te voorkomen. Kan de minister concreet uitleggen wat de stappen daartoe zijn?
De herverdeling is er bovendien alleen voor kansrijke asielzoekers. Dat betekent dat de meest gecompliceerde en lastige asielzaken achterblijven voor de Griekse autoriteiten, en dat terwijl het Griekse asielsysteem al jaren schromelijk tekortschiet. Wat doen we concreet om ervoor te zorgen dat er in Griekenland een toegankelijke en goede asielprocedure komt? Wat doet de EU om Griekenland daarbij te ondersteunen? Wat kunnen we verwachten van het Commissievoorstel voor een wijziging van de Dublinverordening? Zint de regering op methoden om alle lidstaten te laten meewerken aan een eerlijker verdeling? Waarom zou bijvoorbeeld uitsluiting van Schengen niet als uiterste drukmiddel daarvoor kunnen worden toegepast? Kortom, waar zit een begin van een echt duurzame en gezamenlijke oplossing, gericht op het delen van verantwoordelijkheid en respect voor het Vluchtelingenverdrag? Graag een visie van de minister.
Een andere uitdaging voor het voorzitterschap vormt de dreigende brexit. Het akkoord is ternauwernood bereikt en de indruk wordt al gewekt dat het Verenigd Koninkrijk wordt gepaaid met een knieval door de lidstaten. Maar wat vindt onze regering zelf van de afspraken? De afspraken over de inperking van de toegang tot sociale voorzieningen voor Unieburgers deden mij sterk terugdenken aan de brief op poten van minister Asscher en de ministers van Sociale Zaken van Duitsland, Oostenrijk en het Verenigd Koninkrijk in 2013 aan de Commissie dat de zogenaamde grootschalige fraude van Oost-Europeanen moest worden aangepakt. De Commissie kaatste de bal toen terug; ze wilde bewijzen zien van de lidstaten. Toen bleef het stil. Nu is er kennelijk geen bewijs van misbruik meer nodig om de rechten van alle Unieburgers aan te tasten. Is het referendum geen geschenk uit de hemel om alsnog, zonder enig bewijs van misbruik, de rechten van Unieburgers in te perken? Oud-premier Kok noemde deze inperkingen absoluut onacceptabel, omdat de afspraak breekt met het principe van gelijke behandeling van Unieburgers. Wat is het standpunt van de minister? Wil de minister toezeggen dat als de Britten "nee'' stemmen en de Unie verlaten, de afspraken uit het akkoord ook daadwerkelijk komen te vervallen? Die uitkomst is overigens geenszins denkbeeldig en toch bekruipt mijn fractie de indruk dat er geen plan B is. Is dat juist? Wat zou de positie van het Verenigd Koninkrijk ten aanzien van de EU precies worden na een eventuele brexit? Graag hoor ik daarop een toelichting.
Er is nog een ander referendum dat veel lidstaten met argusogen volgen, die gespannen zijn over de gevolgen daarvan. De timing had voor de regering gelukkiger gekund, maar het is er nu eenmaal wel. De regering is voorstander van het associatieverdrag met Oekraïne. Deze minister heeft de Tweede en Eerste Kamer met verve overtuigd. Ik ben ervan overtuigd dat hij met zijn argumenten ook het Nederlandse publiek kan winnen voor het verdrag. Waarom lijkt hij zich dan stil te houden en laten hij en de regering het aan andere partijen over om de voordelen van het verdrag inzichtelijk te maken? Er wordt mijns inziens te snel verwezen naar het debacle van de Grondwet, maar ook toen heeft het kabinet feitelijk weinig overtuigend opgetreden. Nu lijkt dit kabinet dezelfde fout te maken. Door niet in een valkuil te willen trappen, lijkt het er juist met open ogen in te vallen. Als het kabinet voor zijn handtekening staat, zou het zich wat ons betreft juist niet neutraal moeten opstellen. Ik neem aan dat de andere lidstaten dat ook verwachten van Nederland. Wat gaat de regering precies doen tijdens de campagne? Wat gaat de regering precies doen, als op 6 april de uitkomst nee zal zijn? Welke scenario's heeft de regering hiervoor voorbereid?
Het referendum over het associatieverdrag gaat natuurlijk ook over de appreciatie die Nederlanders hebben van de Europese samenwerking. Transparantie is een van de manieren om de groeiende euroscepsis te bestrijden. Het is daarom toe te juichen dat transparantie van de Europese besluitvorming een prioriteit vormt van het Nederlands voorzitterschap. In het arrest Access Info Europe maakte het Hof van Justitie duidelijk dat meer openheid voor het publiek cruciaal is voor het democratische gehalte van Europa. Een logische stap is dus volledige naleving van dit arrest. Toch treuzelt de Raad daarmee. Bijna twee jaar na dit arrest is er een beperkte afspraak gemaakt over het noemen van de lidstaten in de Raadsdocumenten. Ze mogen worden geschrapt als dat "passend" wordt geacht, een begrip dat weinig houvast biedt. Ook daarom zou deze afspraak na een jaar geëvalueerd worden. Waarom is dat nog niet gebeurd?
Verder zijn de limité-documenten tijdens het onderhandelingsproces nog niet in te zien voor het publiek. Voor parlementariërs is het in elk geval cruciaal dat deskundigen de onderhandelingsdocumenten kunnen inzien om hen te kunnen adviseren. Erkent de minister dit en zo ja, is hij bereid om met de Kamer afspraken te maken over toegang voor derden die een adviesfunctie hebben voor het parlement? Is hij bereid hieraan ook aandacht schenken bij de evaluatie van deze afspraken op EU-niveau? De regering ambieert terecht meer openheid ten aanzien van de triloog, maar communiceren over het onderhandelingsresultaat zelf vindt mijn fractie geen bevredigende oplossing. Welke mogelijkheden ziet het kabinet voor het beter communiceren tijdens de triloog?
Een van de argumenten voor het sluiten van het associatieverdrag met Oekraïne is het belang van stabiliteit, democratie en rechtsstatelijkheid aan onze EU-grenzen. Dat roept bij ons de vraag op of we er genoeg aan doen om al die elementen in de Balkanlanden te realiseren en te ondersteunen, landen die feitelijk zowat omringd zijn door de EU. Ik complimenteer de regering met het accepteren van de aanvraag voor het EU-lidmaatschap van Bosnië. Voor de Balkanlanden en met name Bosnië, Albanië en Macedonië is het van heel groot belang dat de Unie hen dichterbij haalt. De afgelopen 20 jaar, na het uiteenvallen van Joegoslavië en de oorlog, verloopt de ontwikkeling naar een democratische, welvarende en stabiele rechtsstaat uiterst moeizaam in deze landen. Het zou ook in het belang van de Unie zijn als die ontwikkelingen worden versneld. Kijk alleen al naar de vluchtelingencrisis. Ook het isolement van Griekenland zou daarmee worden tegengegaan. De invloed van Rusland maar ook van IS is er dreigend aanwezig. Zonder voldoende perspectief en ondersteuning vanuit de EU kan die invloed alleen maar toenemen. De koning van Jordanië is zich wel bewust van het gevaar en maakt zich zorgen om het lot van de islamitische bevolking. Hoe zit dat met de Europese Unie? Wat doen wij om hen zo te ondersteunen dat het perspectief van lidmaatschap in zicht komt?
Een ander gebied waar IS oprukt en de stabiliteit wordt bedreigd, ook aan de grenzen van onze EU, zijn de Noord-Afrikaanse landen. Tunesië, Nobelprijswinnaar omdat de omwentelingen zo vreedzaam en democratisch zijn verlopen, dreigt alsnog te bezwijken onder de bedreigingen van buitenaf. Afgelopen zomer werd het land opgeschrikt door aanslagen. Het was goed dat de minister met zijn aanwezigheid het land steunde. Het economische leven is na de aanslagen nog verder stilgevallen en het gebrek aan perspectief heeft nog meer jongeren zich doen aansluiten bij IS of andere terroristische organisaties, onder andere om hun ouders van een goed inkomen te voorzien. Meer dan 5.000 verblijven er nu als jihadstrijder in het buitenland, meer dan het totaal van de uit de EU afkomstige strijders. Al deze omstandigheden doen het ergste vrezen voor de toekomst. Het is daarom van niet te onderschatten belang dat de EU een handelsverdrag met Tunesië heeft gesloten. Wat zou de EU nog meer kunnen doen, met name voor het versterken van de rechtsstaat in Tunesië?
Het gaat ronduit slecht met de mensenrechten in Turkije. Mijn collega Elzinga heeft daar ook al op gewezen. President Erdogan treedt in toenemende mate repressief op tegen de Koerdische minderheid, opposanten en kritische media en de rechterlijke macht kan niet bepaald onafhankelijk worden genoemd. Het repressieve bewind heeft al 350.000 burgers ontheemd gemaakt. Op de recente coup bij het consortium Zaman is terecht wereldwijd geschokt en veroordelend gereageerd. Commissaris Hahn liet meteen weten dat de mensenrechten "not negotiable" zijn. Dit signaal is natuurlijk heel belangrijk op het moment dat de EU vanuit een groot eigenbelang in onderhandeling is met Turkije. Graag zou ik van de minister willen weten wat precies de stappen van de EU zijn richting Turkije om deze mensenrechtenverslechtering tegen te gaan. Kan de minister uitleggen wat zijn reactie is geweest? Het bleef vanuit Nederland ijzingwekkend stil in de afgelopen dagen. Een adequate respons van de EU-voorzitter was meer dan passend geweest. Wat ons betreft, vormen de mensenrechten het eerste hoofdstuk van de toetredingsonderhandelingen en gaan we pas verder als dat naar tevredenheid is voltooid. Het is sowieso zorgelijk dat de EU-focus ten aanzien van Turkije zo eendimensionaal is. Zo is Turkije een strategische speler op het mondiale vlak, ook ten aanzien van het Midden-Oosten. Kan de minister daarom uiteenzetten wat de bredere strategie is ten aanzien van Turkije?
De minister zal het met mijn fractie eens zijn dat indien de EU geloofwaardig andere landen op de mensenrechtensituatie wil aanspreken, ook in het kader van een toetredingsproces, de lidstaten zelf een hoge standaard moeten hanteren voor zichzelf en elkaar. Het rechtsstatelijkheidsmechanisme zou daarbij moeten helpen. De eerste rechtsstatelijkheidsdialoog heeft in oktober vorig jaar plaatsgehad in de Raad Algemene Zaken. Hoe is die verlopen en wat heeft die opgeleverd? Is de situatie in Polen en Hongarije daar aan de orde gesteld? Heeft de Commissie Polen inderdaad onder toezicht gesteld, zoals Commissaris Oettinger begin dit jaar aankondigde? Welke stappen zijn er concreet gezet en met welk effect?
Dan verdient ook een duurzame economie in de Europese Unie nog flink wat ondersteuning. We noemden de Griekse crisis al ten aanzien van de vluchtelingen, maar ook de economische crisis in Griekenland is nog lang niet van de baan. Nederland en Duitsland stellen als voorwaarde voor het derde leningenpakket dat het IMF gaat meedoen. Wat zijn de financiële en politieke consequenties als het IMF toch niet aanhaakt? Wat vindt de minister ervan dat de EU zich zo afhankelijk heeft gemaakt van het IMF voor het oplossen van een financiële probleem in de eurozone? Bovendien valt het op dat het Europese investeringsprogramma EFSI nog geen projecten in Griekenland heeft opgestart. Die projecten lijken vooral terecht te komen in de beter georganiseerde landen zoals Duitsland, Frankrijk, Italië en ook Nederland. Hoe zorgen we ervoor dat Griekenland meer gaat profiteren?
De regering noemt zich voortrekker op het gebied van de aanpak van belastingontwijking, maar dat is in haar gedrag zelf nog niet terug te zien. In plaats van het ondersteunen van de strijd tegen multinationals die belasting ontwijken, gaat het kabinet in beroep tegen de uitspraak over Starbucks. Zelfs na het bericht dat IKEA een miljard aan belasting heeft ontweken, wil het kabinet het parlement geen inzicht geven in de belastingafspraken met dit bedrijf. Het Nederlandse rulingsysteem blijft hopeloos intransparant, volksvertegenwoordigers en het publiek kunnen niet effectief controleren of die belastingafspraken deugen. Daarom is er snel publieke country-by-country reporting nodig, inclusief informatie over tax rulings. Past dat niet mooi in de transparantie ambitie van het Nederlands voorzitterschap? Hoe gaat de regering dit bevorderen? Is het juist dat op grond van het huidige voorstel minder dan 1% van de bedrijven onder de verplichting voor country-by-country reporting valt, doordat alleen multinationals met een omzet van meer dan 750 miljoen worden meegenomen? Vindt de minister dit voldoende en effectief?
Tot slot, een laatste punt. Het is het hoog tijd dat de EU een leidende rol neemt in de bestrijding van de klimaatverandering. Die kans ligt er nu. In Parijs spraken wereldleiders af om de opwarming van de aarde ver onder de twee graden te houden en er bovendien alles aan te doen om die niet boven de anderhalve graad uit te laten komen. Dat betekent dat ons Europese beleid flink aangescherpt moet worden. Tot nu toe hanteerde de EU immers een ambitieniveau van beperking van de opwarming tot twee graden. De nieuwe analyse van de Commissie over aanpassing van het beleid stelt helaas diep teleur. We kunnen het ons niet permitteren om pas in 2023 te gaan kijken of het klimaatbeleid na 2030 scherper moet. Om de afspraken die we in Parijs hebben gemaakt te halen, zullen we ook de ambities voor de periode voor 2020 al moeten verhogen. Is de regering als voorzitter van de EU nu bereid om zich in te spannen voor een aanscherping van het Europese klimaatbeleid op korte termijn?