Verslag van de vergadering van 8 maart 2016 (2015/2016 nr. 22)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 16.02 uur
De heer Van Rooijen i (50PLUS):
De 50PLUS-fractie constateert dat er onder de oudere en jongere generaties wantrouwen en cynisme heerst over Europa. Wij stellen dan ook de volgende vragen. Wat kunnen wij verwachten? Kunnen wij nog vertrouwen hebben? Worden de belangen van de kleine landen en van de jongeren en ouderen in Europa voldoende behartigd? De indruk bestaat dat die niet goed worden behartigd. Kan de minister hierop ingaan? Ik wees op het wantrouwen en cynisme.
Een ander punt dat bij ons sterk leeft, is of Europa zich gaat bemoeien met ons Nederlandse unieke aanvullende pensioenstelsel. Ik val maar met de deur in huis. Wij vinden die bemoeienis niet nodig en ongewenst. Vanuit Brussel bestaat nog steeds de neiging om zich ermee te bemoeien en pensioenfondsen meer te behandelen als verzekeraars die onder Solvency II vallen. De zeer zware lobby van de verzekeraars in Europa is daar niet vreemd aan. Onze pensioenpot van 1.300 miljard is een uitdagende prooi voor de verzekeraars die het al zwaar genoeg hebben door de afkalvende levensverzekeringmarkt. Nederland heeft gelukkig nog precies voldoende bondgenoten — ik tel ze elke dag — om Brussel buiten de deur te houden, althans voorlopig. Het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie is daarbij een grote steun. Kan de minister de huidige stand van zaken in Brussel en de Nederlandse positie in dit dossier toelichten? Wij houden EIOPA, de Europese toezichthouder voor verzekeraars en de pensioensector, goed in de gaten. Het kan een veelkoppig monster worden als er een nieuwe crisis zou uitbreken.
Een ander thema is de gezondheidszorg. Wat kunnen wij in Europa verwachten van de gezondheidszorg? Uitwisseling van kennis en methoden kan ertoe leiden dat wij het beste kunnen worden voor de zorg en voor de ouderen. Kan de minister op het belang hiervan ingaan?
Een volgend thema betreft de vrede en veiligheid. In de laatste 50 à 60 jaar hebben we een Europa gehad zoals dat bedoeld was door de oprichters: afhankelijk van elkaar willen zijn en samenwerken. Nu lijkt het eigenbelang te prevaleren boven het gemeenschappelijk belang en ontstaat er boosheid, soms woede, naar elkaar. We zien brexit, het tegenover elkaar staan in Europa van het voormalige Oostblok tegenover West-Europa, en economische verschillen tussen Noord- en Zuid-Europa. Er ontstaan scheuren in de muren en gemeenschappelijke waarden lijken weg te gaan.
Tot slot kom ik tot het thema "de Europese begroting". Wij vinden dat de rem op de toename moet. Kan de minister de huidige stand van zaken en de Nederlandse positie toelichten?
Dan wil ik kort iets opmerken over het associatieverdrag met Oekraïne. Het verdrag is getekend en valt niet te veranderen: alle landen hebben getekend. Er ontstaat een rommelig debat over het referendum in Nederland, met argumenten voor en tegen. Het is de taak van het kabinet om het getekende verdrag te verdedigen. Laat de burger zich dan in alle vrijheid uitspreken! Maar laten we ons wel realiseren dat het volk van Oekraïne de sterke wil had, heeft en houdt om zich op Europa te blijven richten. Wij hadden vorige week een gesprek met een delegatie uit het Parlement van Oekraïne: allen die tegenover ons zaten, waren van na de Euromaidan. Ik vond dat toch wel bijzonder. Hoe kijkt de minister aan tegen de situatie in Oekraïne en het conflict aan de oostzijde?
Ik kom nu tot de vluchtelingen. Aansluitend op de inbreng van collega Nagel bij de behandeling van de begroting van Veiligheid en Justitie stellen wij de vraag over de te verwachten aantallen in Nederland. Volgens het kabinet komen die hoge aantallen er alleen als we niets doen. Maar wat gebeurt er als we bij de aanpak met beleid toch op hogere aantallen uitkomen? Kan de minister verklaren dat het, nu en straks, onder controle is? En wat doet het kabinet als het toch tegenzit, nog los van de financiële consequenties? Kan de minister uitleggen waarom Frontex niet snel genoeg kan worden opgetuigd? Wat kan de NAVO effectief doen, naast toezicht? Komt de grens- en kustwacht, waarover wordt gesproken onder het Nederlandse voorzitterschap, snel tot stand?
Dan kom ik tot Syrië. Een diplomatieke oplossing in Syrië is de enige oplossing voor het conflict; een en ander door de Verenigde Staten en Europa samen te laten overleggen. Dat is eigenlijk de enige oplossing voor het indammen van de vluchtelingenstroom en het menswaardig opvangen van de echte vluchtelingen. Hoe kijkt de minister hiernaar?
Naast Syrië is Libië een minstens zo groot probleem; dat land ligt heel dicht bij Europa. Buurland Tunesië — collega's spraken daar eerder al over — heeft nu al een groot probleem door de terroristische aanslagen van ISIS vanuit Libië. Vooral de tweede aanslag een tijdje terug heeft het toerisme in Tunesië een grote slag toegebracht en daarmee de economie. Gisteren was er een nieuwe, zware en dus derde aanslag. Wat kunnen Europa en Nederland voor Tunesië doen? In onze ogen is er sprake van een zware onderschatting van de gevaren uit Libië. Ik durf het nauwelijks te vragen, maar is dat niet een nog grotere bedreiging voor Europa dan Syrië, zoals de premier van Tunesië vorige week naar voren bracht? Wat is de westerse strategie voor Libië? Is die er überhaupt wel?
Dit debat vindt plaats in de aftermath van de Turkije-top van gisteravond en vannacht en de formath van de vergadering van de Europese Centrale Bank aanstaande donderdag én de verkiezingen in drie deelstaten in Duitsland aanstaande zondag.
Een tot twee jaar geleden werd Italië al overspoeld door bootvluchtelingen uit Noord-Afrika. De vluchtelingenstroom naar Turkije kwam vijf jaar geleden al op gang. Europa keek weg en tot afspraken over controle van de buitengrenzen kwam het toen niet. We hebben weggekeken bij de massale opvang van 4 miljoen vluchtelingen in Libanon, Jordanië en Turkije, dat alleen al bijna 3 miljoen vluchtelingen herbergt. Het was allemaal ver van ons bed. En weer worden wij overspoeld, in grote massa, en weer waren wij onvoorbereid, maar anders dan in het begin van de jaren negentig bij de vlucht van velen uit het voormalige Joegoslavië. Elk land leverde toen zijn eigen bijdrage en dit leidde niet tot spanningen tussen de landen. Wat zijn de tijden veranderd!
Dan ga ik in op de top van de EU van vannacht met Turkije over migratie. Turkije is bereid — daar lijkt het althans op — om vrijwel alle vluchtelingen terug te nemen die via Turkije in Griekenland aankomen. Europa zou bereid zijn tegenover elke Syriër die illegaal de overtocht maakt naar Europa, een Syriër op legale wijze te laten overkomen uit een Turks opvangkamp, mogelijk via een luchtbrug. Dat is de eerste eis van Turkije. Daarnaast eist Turkije 6 miljard euro van de EU voor de opvang in de kampen, versnelde onderhandelingen over een EU-lidmaatschap van Turkije en sneller reizen zonder visum van Turken naar Europa. Ten aanzien van dat laatste mag ik aannemen dat het omgekeerde ook het geval zal zijn. Kan de minister ingaan op de stand van zaken van dit dossier sinds vannacht? Is er nu een doorbraak met dit "verrassingsvoorstel" van Turkije? Hoe groot is de kans dat er volgende week een definitief akkoord wordt bereikt? Wat is de juridische basis voor de uitruil van Syrische vluchtelingen volgens het asielrecht? Hoe groot is het waterbedrisico via nieuwe routes?
Kanselier Merkel blijft als leider koersvast: die Frauschaft schafft das. Zij concentreert zich op een deal met Turkije, maar de vraag is wat de kiezers hiervan vinden op 13 maart. In Baden-Württemberg staat de CDU er slecht voor in de peilingen. De CDU is er zelfs iets kleiner dan de Grünen: 30% tegenover 30,5%. Ook in Rijnland-Palts en Saksen worden verkiezingen gehouden. De Duitsers noemen het — zoals dat dag in, dag uit in de media is te volgen — Protestwahlen. Als de nederlaag van de CDU er zou komen, kan dat leiden tot grote onrust binnen haar eigen partij en tot wrijvingen met de zusterpartij, de CSU, en zo tot mogelijke instabiliteit in de internationale en Europese politiek. Misschien is de Turkije-top voor de CDU/CSU nog precies op tijd geweest. Alles is immers politiek. Een slechte uitslag voor CDU zal de populistische druk in Duitsland alleen maar vergroten en een oplossing van het vluchtelingenprobleem niet dichterbij brengen. Daarbij komt dat Frankrijk ook recent op de rem heeft getrapt.
Ik kom nu tot een heel ander onderwerp: Europa en de euro. De toekomst van Europa heeft een lang verleden. Voor de euro heeft de toekomst nog geen heel lang verleden, maar wel een voorgeschiedenis sedert het Verdrag van Maastricht van 1992. Volgend jaar is dat 25 jaar geleden. In 1997, vijf jaar na het Verdrag van Maastricht, zei Nobelprijswinnaar Milton Friedman over de euro het volgende. "De Europese gemeenschappelijke markt is een toonbeeld van een situatie die ongunstig is voor een gemeenschappelijke munt. Europa is samengesteld uit afzonderlijke naties, wier inwoners verschillende talen spreken, verschillende gewoonten hebben en die een veel grotere loyaliteit en gehechtheid naar hun eigen land hebben dan naar een gemeenschappelijke markt of tot het idee van Europa." Friedman concludeerde dat de aanvaarding van de euro de politieke spanningen zou verergeren door het omzetten van uiteenlopende schokken in politieke issues die tot verdeeldheid leiden. Die schokken zouden volgens hem gemakkelijk kunnen worden opgevangen door aanpassingen van de wisselkoersen.
Het ECB-beleid wordt gekenmerkt door een sterk kortetermijnbeleid. Dat begon eind 2014 met de invoering van zijn variant op het stimulerende beleid van de Fed, de "Bernanke bankbiljettenhelikopter". Het ECB-beleid is gericht op het bereiken van 2% inflatie, alsof dat een doel op zichzelf moet zijn, om zo meer groei te realiseren. Het is weinig effectief tot nu toe, vandaar dat Draghi in december 2015 zelfs een intensivering heeft doorgevoerd, die de beurzen overigens zwaar teleurstelde. Er komt wellicht donderdag weer een extra infuus aan. Maar bij een halvering van de olieprijs is die 2% een heroïsche en niet reële doelstelling. Het is verruimen en stimuleren tegen de klippen op.
Door het ECB-beleid is de kortetermijnrente naar een historisch dieptepunt gegaan en het einde lijkt nog niet in zicht. De Nederlandse banken klagen over dit beleid, maar Draghi lijkt niet te stoppen. Geopolitiek leidt het tot een grote herverdeling binnen het eurogebied van welvaart tussen de noordelijke landen met lage overheidsschulden en veel particuliere besparingen en zuidelijke landen met zeer hoge overheidsschulden en weinig besparingen. Schulden maken wordt beloond en sparen wordt bestraft.
Een ander gevolg van de lagerentepolitiek is dat er wereldwijd een race to the bottom is naar lagere wisselkoersen van de eigen munt om zo de concurrentiepositie te verdedigen. Draghi heeft de euro een grote negatieve klap toegediend in relatie tot de dollar, en dat zou weleens de hoofddoelstelling kunnen zijn van zijn beleid. De euro is gezakt naar 1,10 dollar en 1 op 1 blijft in zicht. Ook China heeft zijn munt flink laten dalen, al heeft het bij de G20 onlangs gezegd daarmee te zullen stoppen, maar dat blijft afwachten.
Het lagerentebeleid van de Europese Centrale Bank leidt tot een gemanipuleerde rente die niet als een marktrente is te beschouwen, en zeker niet als indicatie van de rente voor de lange termijn. In de laatste maanden is de 10 jaarsrente ook in Nederland gedaald van bijna 1 naar 0,2%. Die rente wordt mede in Nederland gehanteerd voor de bepaling van de dekkingsgraad van de pensioenfondsen, de zogenoemde rentetermijnstructuur. Het ABP komt daardoor dicht bij de gevaarlijke 90% die bepalend is voor het al of niet korten begin 2017. De Duitse 10 jaarsrente is al negatief aan het worden. De lage rente is niet alleen een ramp voor de deelnemers van de pensioenfondsen, werkenden en niet meer werkenden, maar ook voor de spaarders.
In Het Financieele Dagblad van 5 maart waren vier Nederlandse economen aan het woord: twee voor en twee tegen het beleid van Draghi. Uit de vier meningen blijkt dat de meningsverschillen groot zijn. Daarmee wordt ook weer aangetoond dat de algemene economie in Nederland en daarbuiten aan wetenschapskracht heeft ingeboet. Het verschil van mening kan niet duidelijker zijn over wel of geen verdere monetaire verruiming en over verlaging of juist verhoging van de rente.
Het is waar dat in een normale economie een inflatie van 2% gezond is en zelfs noodzakelijk is voor groei. Beroemd is een uitspraak van de toenmalige president van de Nederlandsche Bank, Zijlstra: een paar procent inflatie is het noodzakelijke smeermiddel. Maar we hebben geen normale economie. De Fed heeft een enorme monetaire verruiming gekend, maar heeft die ook veel te laat teruggedraaid. Na de tweede verruiming door Bernanke lijkt de huidige president, Yellen, iets waakzamer om tijdig op de rem te trappen.
Intussen is Draghi verder gegaan met verruiming en veel wijst erop dat hij daar overmorgen mee doorgaat, al heeft hij in december de markten teleurgesteld door minder verruiming dan werd verwacht. De beurzen liggen aan het Draghi-infuus, met ups en downs. Er is al 700 miljard verruimd. Die verruiming zal nog veel verder gaan in de komende aangekondigde periode, met steeds lagere obligatierendementen. Daarnaast is er een negatieve depositorente voor de banken. Wat zal Draghi nu doen? Zal hij zich niets blijven aantrekken van de spaarders en gepensioneerden die steeds zwaarder worden getroffen en zal hij zich doof kunnen blijven houden voor de waarschuwingen van Weidmann van de Deutsche Bundesbank? Er is bijvoorbeeld al steeds meer verzet tegen het Draghi-beleid bij de Duitse spaarders en gepensioneerden. Wanneer zal men ook in Nederland in verzet komen?
Gisteren lazen we dat de Sparkassen in Bayern contant geld in kluizen gaan opslaan. Dat kost natuurlijk geld, maar is aanzienlijk goedkoper dan het stallen van cash bij de Europese Centrale Bank, waarvoor je dan een boeterente betaalt. De Europese Centrale Bank moet zich realiseren dat er een natuurlijke bodem kan worden bereikt.
In het genoemde FD-artikel van vorige week zaterdag staan twee scholen: Jacobs en de Jong van ABN AMRO tegenover Bruinshoofd van de Rabobank en Hoogduin. Jacobs is voor verdere verruiming en zelfs overschrijding van de ECB-bevoegdheden door echt helikoptergeld te scheppen. De Jong van ABN AMRO constateert dat de rente laag is door de crisis en de lage olieprijs. Hij pleit voor verdere verlaging van de rente.
Nu kom ik op de andere school. Bruinshoofd van de Rabobank stelt dat de magie van de centrale banken is uitgewerkt en dat die centrale banken schadelijk zijn voor het verdienmodel van de banken en een vernietigende werking hebben op de dekkingsgraden van de pensioenfondsen. Het zal tot meer sparen leiden. Hij bepleit een shocktherapie met verhoging van de rente en een einde aan de monetaire verruiming. De voorwaarde hierbij is wel wereldwijde coördinatie van de centrale banken en een flankerend begrotingsbeleid om een schok op de financiële markten te voorkomen. Deze bestedingsimpuls stimuleert de groei en is deels te financieren door hogere btw en energiebelasting, waardoor ook de inflatie direct stijgt. Bruinshoofd verwacht ook verdere renteverlaging van de ECB, maar hoopt dat de ECB voor de zomer tot inkeer komt. Ook Hoogduin vindt dat de ECB moet stoppen met het kopen van obligaties en dat de rente omhoog moet. De verhogende deflatoire krachten zijn eenvoudigweg te sterk.
Ik concludeer dat het vechten tegen de bierkaai is: de deflatieleeuw is niet te temmen met lagere renten. De lage rente is uiteraard wel zeer welkom in de Zuid-Europese landen. Het maakt het mogelijk om daar blijvend hoge staatsschulden te financieren. Wie gelooft dat het beleid van Draghi dan ook helpt bij het doorvoeren van structurele hervormingen in die landen, is wel erg naïef, net als de vele politici die denken dat de Griekse problemen met de maatregelen van vorig jaar zijn opgelost. Wie kijkt naar de recente cijfers over de Griekse economie, en dan vooral naar de IMF-cijfers daarover, ziet dat de voorzichtige groeiprognoses alweer zijn vervangen door krimpveronderstellingen. Als je daarbij de recente publicaties over het sterk teruglopende toerisme naar Griekenland optelt, dan wordt het helder dat de Griekse economie ook dit jaar weer in de problemen gaat komen. Ik verwacht dat de voorziene aflossingen van Griekenland aan de ECB medio dit jaar grotere problemen zal opleveren dan die in het afgelopen jaar. Gisteren werd bekend dat de Griekse schuldenkwestie binnenkort opnieuw wordt besproken door de eurolanden. Een mogelijke schuldverlichting is onderdeel van dat gesprek, aldus Dijsselbloem. Denkbaar is dat de looptijden en de rente worden aangepast. Kan de minister aangeven wat het kabinet hiervan vindt, gegeven het eerdere standpunt?
Het Griekse probleem zal ook onze groei niet gaan helpen. De onzekerheid zal weer toenemen en de burger gaat weer verder met sparen, al was het alleen maar om de kortingen op zijn pensioen te compenseren. Of dat sparen bij de banken zal zijn, is nog maar de vraag. Met de huidige zeer lage rentes verwacht ik dat spaarders hun geld bij de banken weghalen. En dat zal tot verzwakking van de banken leiden.
In Nederland komt de klap ook hard aan. Wij sparen veel met netto 0 rente en wij hebben 1.300 miljard — twee keer het bnp — in pensioenfondsen. Die fondsen zouden in 2017 gedwongen kunnen worden tot kortingen, terwijl de rendementen de laatste 30 jaar 6 tot 7% bedroegen. Kortingen enkele weken voor de verkiezingen: het kabinet zal nu al in paniek verkeren over het domme procyclische marktrentebeleid van het financieel toetsingskader. Alle waarschuwingen over het veel te rentegevoelige ftk werden weggewuifd.
Ik citeerde zojuist Friedman — ik sla even over wat de BIS gisteren zei over de crisis — maar ik sluit ook af met Friedman. Hij heeft zo veel jaren later toch wel erg gelijk gekregen. De vraag is dus of het geen tijd is voor een nieuwe Keynes. Of is het wellicht tijd voor iemand die staatssecretaris Wiebes nog eens uitlegt dat met dit beleid rendementen van 2,9 tot 5,5% absoluut onhaalbaar zijn? Als de burger niet op een droogje wordt gezet door Draghi, dan komt Wiebes wel even langs om ervoor te zorgen dat de spaarder in Nederland op zijn vermogen moet interen.
Wij zijn van mening dat er begin 2017 niet gekort mag worden op de pensioenen. Ik wacht het antwoord van de minister tijdens dit voorzitterschap van Nederland met belangstelling af.