Verslag van de vergadering van 1 november 2016 (2016/2017 nr. 5)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 14.44 uur
Mevrouw Strik i (GroenLinks):
Voorzitter. Vier jaar geleden stond ons tijdens de Politieke Beschouwingen nog haarscherp op het netvlies hoe de mannen Samsom en Rutte hun succes uitgelaten vierden. Binnen zes weken na de verkiezingen waren ze eruit, met een regeerakkoord dat beide partijen, die vlak daarvoor nog als kemphanen tegenover elkaar stonden, tevreden moest stellen. Volgens het akkoord deelden VVD en PvdA een onverwoestbaar geloof in de toekomst. Maar deelden ze ook een toekomstbeeld, een visie op ons land en onze samenleving? Dat bleek een brug te ver. De noodzaak daarvoor werd overigens vrolijk weggewuifd. Een visie is als een olifant die het uitzicht maar belemmert. Die staat maar in de weg als je lekker wegen wilt verbreden of bruggen wilt slaan.
Eerlijk gezegd hielden wij daarom ons hart vast. Verbouwen zonder een gedegen bouwtekening, zonder een idee waar het naartoe gaat, is immers niet zonder gevaar. De hervormingen zijn er inderdaad gekomen: grootscheepse decentralisaties in het sociale domein, hervormingen in de zorg, de huursector en de arbeidsmarkt. Publiek Nederland is dus flink verbouwd, maar is ons huis steviger geworden, duurzamer en laagdrempeliger, of zijn de fundamenten juist aangetast en raken we aan het wankelen? Tijd om te bezien of zo'n uitruilkabinet, een pilot van formaat, voor herhaling vatbaar is.
De decentralisaties en vooral de bezuinigingen die ermee gepaard gingen, maakten gemeenten benauwd. Doordat zij hun hand op de knip hielden, kwamen de zorgbudgetten niet altijd bij burgers terecht. Vanmorgen zagen we dat 1,2 miljard voor de zorg inderdaad niet is uitgekeerd. Ook komen de beoogde preventie, zelfredzaamheid, maatschappelijke participatie en het versterken van sociale netwerken nog onvoldoende van de grond. Hoe bespoedigt het Rijk als stelselverantwoordelijke deze ontwikkeling? De Transitiecommissie Sociaal Domein wijst het Rijk op zijn rol bij gemeente-overstijgende tendensen zoals het verzwakken van de specialistische zorgstructuur en de toenemende schuldenproblematiek. Ook voor het definiëren van goede en toegankelijke zorg en richtlijnen over privacy is het Rijk aan zet. Heeft het kabinet dat in de peiling en welke maatregelen neemt het?
Dat de bezuinigingsdoelstelling domineerde, verklaart wellicht dat de sociale doelstellingen bij veel hervormingen niet zijn gehaald of zelfs zijn geofferd. Tegelijkertijd is de financiële opbrengst van de bezuinigingen erg onduidelijk, zo becijferde de Algemene Rekenkamer. Van het overgrote deel van de ruim 50 miljard aan bezuinigingen sinds 2011 kennen we niet de effectiviteit. Het CPB schat bovendien dat ze wel zo'n 5% aan economische groei hebben gekost, evenals veel banen. Erkent de premier dat de evaluatie van bezuinigingen verbetering behoeft, zowel op maatschappelijke, economische als financiële effecten, en zo ja, welke maatregelen neemt hij daartoe?
De door het kabinet beoogde bruggen binnen de samenleving zijn in elk geval niet geslagen. De tegenstellingen in Nederland zijn op tal van terreinen vergroot. Soms ondanks en soms zelfs dankzij de hervormingen, alle fraaie namen van de wetten ten spijt. Zo is de toegankelijkheid en kwaliteit van de zorg niet verbeterd. Patiënten en zorgverleners leggen het nog vaak af tegen de macht van zorgverzekeraars. Mensen in de laagste sociaaleconomische klassen leven gemiddeld zes jaar korter dan mensen uit de hoogste klasse en krijgen zo'n vijftien jaar eerder te maken met chronische ziekten. Waarom verzuimen kabinet en zorgverzekeraars om gericht preventiebeleid te voeren? De Participatiewet heeft de participatie niet vergroot. Met name kwetsbare mensen — denk aan arbeidsongeschikten en mensen met arbeidsbeperkingen — staan nu juist vaker aan de zijlijn. In plaats van inclusiever te worden, tendeert de arbeidsmarkt naar een survival of the fittest, zo concludeert het Sociaal Cultureel Planbureau. Ruim twee miljoen mensen die willen participeren op de arbeidsmarkt vinden er geen plek. Ondanks de Wet werk en zekerheid — of moet ik zeggen: Wet flexwerk en onzekerheid? — neemt het aandeel vaste contracten nog steeds af. De flexibiliteit groeit door en tijdelijke werknemers raken vaker hun baan kwijt. Bijna 600.000 mensen leven langdurig in armoede, en ook werk is geen garantie meer om uit die situatie te raken. Armoede en onzeker werk nemen toe en concentreren zich bij laagopgeleiden, met name bij jongeren, bij alleenstaande ouders en migranten. Hun positie leidt tot maatschappelijk isolement en vooral hun kinderen zijn daarvan de dupe.
Ooit was de woningbouwvereniging of -corporatie de trots van de sociaal democratie. Maar tijdens deze kabinetsperiode raakte het aantal sociale woningen voor mensen met lagere en middeninkomens in een vrije val en explodeerden de huren. Ook hier verliezen de mensen met lage inkomens het van hen die zich een koopwoning kunnen permitteren.
In het rapport getiteld Gescheiden werelden waarschuwden het SCP en de WRR dat de hoog- en laagopgeleiden mentaal uit elkaar zijn gegroeid. Dan is het extra gevaarlijk dat volgens de onderwijsinspectie het verschil in kansen in het onderwijs is gegroeid in plaats van afgenomen. Kinderen van rijke ouders brengen het verder dan leerlingen uit een armlastig milieu. Het doel om via onderwijs meer gelijkheid tot stand te brengen, is dus verre van gehaald.
Ook de directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau uitte zijn teleurstelling dat het kabinetsbeleid te weinig verbinding in de samenleving tot stand brengt. Hij wijst op groeiende etnische tegenstellingen, ondanks het stijgende opleidingsniveau van tweede- en derdegeneratiemigranten. Hun werkloosheid is bijna drie keer zo hoog als onder autochtone Nederlanders, terwijl hun kwalificaties steeds meer gelijktrekken. Vergeefs solliciteren is des te frustrerender als je de juiste diploma's op zak hebt. Deze uitsluiting tast het gevoel bij Nederland te horen aan en zet ook de integratie op het niveau van de samenleving op achterstand. Putters noemde het een integratieparadox. Rapporten hierover liggen er inmiddels voldoende. Mijn fractie wil een gevoel van urgentie bij dit kabinet zien en een pakket van maatregelen om deze sluipende en schadelijke tweedeling tegen te gaan. Graag een reactie.
Ook de globalisering veroorzaakt een breuklijn tussen degenen die ervan profiteren en degenen die hun zekerheden kwijtraken. Dat is niet zo vreemd, want globalisering zonder regulering versterkt een ongelijke welvaartsverdeling. Maar die treft niet alleen laag opgeleide mensen in de westerse wereld. In de ontwikkelingslanden zien we nog veel schrijnender negatieve effecten. Denk aan de gevolgen van dumping, van de machtspositie van multinationals en van belastingontwijking van het afwentelen van milieuschade. De millenniumdoelen zijn nog lang niet gehaald en de nieuwe doelen van Parijs vragen ook om vertaling richting die ontwikkelingslanden.
De groeiende ongelijkheid is echter geen natuurwet die vanzelf hoort bij grensoverschrijdende samenwerking. Nee, die wordt bepaald door politieke keuzes. We kunnen er ook voor kiezen om de financiële krachten te beteugelen en de zwakkere partijen te beschermen. Voor de ontwikkelingslanden betekent dat een radicale keuze voor eerlijke handel en het verhogen van het netto OS-budget. Voor laagopgeleiden in Europa betekent dat bescherming via wetgeving en sociale vangnetten en meer empowerment door onderwijs en omscholingsprogramma's. welke maatregelen neemt het kabinet om te zorgen dat iedereen van die globalisering gaat profiteren?
De instabiliteit in de wereld en met name in het Midden-Oosten heeft het aantal vluchtelingen naar recordhoogte gestuwd. Al meer dan vijf jaar lang aanschouwen we hoe Syrische burgers worden geterroriseerd, niet in de laatste plaats door hun eigen president. Tegelijkertijd worden ze geweerd als ze over de buitengrenzen proberen te vluchten. Het gebrek aan solidariteit met deze vluchtelingen en met de buurlanden die het gros van hen al opvangen, is ontstellend. De VN-conferenties dit najaar brachten niet de gehoopte hervestigingsafspraken en de EU komt niet verder dan vrijblijvendheid en schending van herverdelingsafspraken. Welke stappen zet dit kabinet om dat te doorbreken, ook voor zichzelf? En ziet het mogelijkheden voor een krachtiger bijdrage van de EU aan internationale stabiliteit en handhaving van de mensenrechten?
Het is niet zo gek dat mensen die zich buitengesloten of bedreigd voelen en die geen beschermende overheid ervaren, zich gaan afkeren van alles wat onbekend is. Dat gevaar bestaat. Dat is helaas geen uniek verschijnsel in Nederland. De overheid moet haar rol daarin niet kleiner maken dan ze is. Verbindend beleid is cruciaal, maar ook verbindende taal. Welke boodschap draag je uit, welk voorbeeld geef je? Niet dat mensen maar moeten "oppleuren" naar hun eigen land tegen Nederlanders die zich op een bepaalde manier gedragen of uiten. Dit is namelijk hun land. Elke keer dat een groep publiekelijk wordt weggezet, neemt de verwijdering binnen de samenleving toe. Het valt niet te onderschatten hoe juist politieke retoriek — denk ook aan vanmorgen — de angsten en frustraties van mensen kan vergroten en zo ook groepen verder uiteen kan spelen. Daarvan moeten wij politici ons rekenschap geven. Overigens behoeft het beeld van een angstige en boze bevolking bijstelling. Er zijn immers veel mensen die een ruimhartiger vluchtelingenbeleid steunen en zich ook zelf inzetten voor een succesvolle integratie. Ook blijkt uit onderzoek een relatief groot draagvlak voor de Europese Unie. Beide groepen moet zich serieus genomen voelen.
In dat licht moet het mij van het hart dat ik het optreden van de premier tijdens het proces rond het Oekraïnereferendum niet kan volgen. In de campagne wilde het kabinet zich niet mengen. De uitslag nam de premier meteen over. Een halfjaar radiostilte trad in en daarna ging hij plotseling op de knieën om alsnog te kunnen ratificeren. Het lijkt alsof zowel het referendum als het verdrag lange tijd is onderschat door de premier en hij nu van Juncker misschien onder uit de zak heeft gekregen. Ik wens de premier veel succes in Brussel, ook al heeft hij het er tot nu toe niet heel erg naar gemaakt dat het zal lukken. Maar wij wachten af.
Tegenover de energieke verbouwingen staat een groot en langdurig zwijgen van dit kabinet bij veel dringende kwesties. Waren de zzp'ers nog een urgent verkiezingsthema, dit kabinet heeft principiële keuzes vermeden en met de Wet DBA hun rechtspositie alleen maar onzekerder gemaakt. Ook de pensioendiscussie en de hervorming van het belastingstelsel zijn vooruitgeschoven. Sprak het regeerakkoord nog over een ambitieus klimaatbeleid, nu de effecten duidelijker worden en de doelen van Parijs zijn aangescherpt, blijven extra inspanningen uit. Wij missen structurele maatregelen, zoals sluiten van kolencentrales, vergroening van de belasting en meer capaciteit voor het opwekken van schone energie. Bedrijven hebben het kabinet allang ingehaald. Zij willen juist meer ambities. Dat plaatst de standaard verwijzing naar het klimaatakkoord wel in een heel cynisch daglicht.
Na de afschaffing van de melkquota, tegen alle waarschuwingen in, was het wachten op de groeiende veestapel. De Commissie heeft een streep door de fosfaatrechten gehaald, dus wat gaat het kabinet nu verzinnen om volgend jaar de fosfaatproductie terug te dringen?
De balans opmakende zien wij vooral de nadelen van een uitruilcoalitie. Waar ze slagvaardig was, kon alleen één van de partijen haar zin doorvoeren en helaas domineerden daarin de rechtse krachten. Waar de partijen elkaar dat ook niet gunden, kwam het kabinet niet verder dan inertie of wellicht wat windowdressing. Veel maatschappelijke problemen zijn verergerd of blijven liggen. We verwachten geen wonderen de komende maanden, maar kijken toch uit naar de beantwoording door de premier.