Verslag van de vergadering van 18 juni 2024 (2023/2024 nr. 36)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 10.05 uur
Mevrouw Karimi i (GroenLinks-PvdA):
Voorzitter. Deze begrotingsbehandeling is allesbehalve normaal. We bespreken de begroting nu, terwijl deze minister de eerste zes maanden van dit jaar zonder een actuele begroting heeft gewerkt. Welke financiële of andere consequenties heeft deze vertraging, vraag ik haar.
Met de verwachte aantreding van een nieuwe regering heeft deze minister mogelijk nog slechts twee weken in functie. Toch is het niet alleen zinvol, maar ook noodzakelijk om te praten over ons buitenlands beleid, en wel om de volgende reden. We bevinden ons in een wereld in diepe crisis en oorlogen. De oorlog van Rusland tegen Oekraïne, inmiddels in de derde zomer, veroorzaakt immens leed en destabiliseert het hele Europese continent. Er is een groeiende wapenwedloop, een genocidale oorlog van de Israëlische regering tegen de Palestijnen en een escalerende geweldspiraal tussen Israël en Hezbollah. Ik noem ook aanvallen van de Houthi's op schepen in de Rode Zee, het onderdrukkende regime in Iran met zijn nucleaire ambities, de groeiende spanningen met China en de opkomst van steeds meer autocratische regimes. Er zijn conflicten aan de randen van Europa en militaire coupes in Afrika. Denk ook aan de voortgaande genocide in Sudan en de verspreiding van islamitisch terrorisme in Sahellanden. Klimaatverandering is een bedreiging voor veiligheid van onze en toekomstige generaties. Er is toegenomen antisemitisme en haat tegen moslims en andere minderheden hier in ons eigen land en op het Europese continent. Ik heb het nog niet eens over de mogelijke herverkiezing van Donald Trump.
Uiteraard passen we onze strategieën binnen onze belangrijke samenwerkingsverbanden en bondgenootschappen in de EU en de NAVO aan om ons te wapenen tegen deze veiligheidsbedreigingen. In de Tweede Kamer wordt hier regelmatig over gesproken en we zijn geenszins van plan om die debatten hier te herhalen.
De voorzitter:
Maar ik zie wel een interruptie van de heer Marquart Scholtz van BBB.
De heer Marquart Scholtz i (BBB):
Eén vraag, voorzitter. Verstond ik het nou goed? Had mevrouw Karimi het over de genocidale oorlog van Israël?
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Jazeker.
De heer Marquart Scholtz (BBB):
Dank u. Daar wou ik even een vraag over stellen, want in zag onlangs twee foto's in de pers. Eén was van een man die bloeddorstig de kijker aankijkt in de lens, een Arabische man. De tweede stond zaterdag in de Volkskrant en die was genomen in een "bevrijd lokaal" in de Radboud Universiteit. Bevrijd. Wat zitten daar? Een stel vermomde mensen. Wat is het gemeenschappelijke tussen die foto's en mevrouw Karimi zoals ze zich op het ogenblik opstelt? Ze dragen allemaal de Jodenhaatsjaal, de mensen op die foto's en mevrouw Karimi in dit huis. Dat vind ik een schande. Dit is het huis van de democratie en er wordt Jodenhaat gepropageerd.
De voorzitter:
Ik wil mevrouw Karimi graag de gelegenheid geven om te reageren. Ik merk er wel bij op dat ons Reglement van Orde geen bepalingen bevat om in te grijpen op het dragen van kledingstukken, als dat onderdeel van het debat wordt. Ik wil toch vragen om het debat te beperken tot de begroting Buitenlandse Zaken. Mevrouw Karimi, ik geef u gelegenheid om te reageren op deze interruptie.
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Ik heb het al meerdere keren tegen de heer Marquart Scholtz gezegd: hij gaat niet over mijn kleding.
De voorzitter:
Dank u wel. Dan zie ik nog een interruptie van de heer Van Apeldoorn van de SP.
De heer Van Apeldoorn i (SP):
Voorzitter, ik heb alleen maar een opmerking. Ik wil echt krachtig afstand nemen van dat we elkaar hier gaan beschuldigen van Jodenhaat op basis van het dragen van een kledingstuk. Ik vind dat echt diep verwerpelijk.
De voorzitter:
Dan geef ik het woord weer aan mevrouw Karimi. Vervolgt u uw betoog.
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Dank u wel. Het meest zorgwekkend is dat aan de fundamenten van de internationale rechtsorde zelf wordt getornd. Vandaag zal ik mij namens mijn fractie, de fractie van GroenLinks-PvdA, richten op de fundamentele vraag waarom de Nederlandse regering faalt in het beschermen en versterken van de internationale rechtsorde te midden van deze toenemende globale instabiliteit. We hopen dat de minister deze gelegenheid aangrijpt en reflecteert op deze fundamentele vraag.
Voorzitter. Wim Voermans schrijft in zijn boek Onze constitutie behartigenswaardige woorden over de ontwikkeling en doorwerking van internationaal recht, in het bijzonder grond- en mensenrechten, en de relatie daarvan tot onze Grondwet. Ik citeer: "Dat steeds meer grond- en mensenrechten beschermd worden via internationale verdragen is gerelateerd aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. In die tijd werd duidelijk hoe kwetsbaar de bescherming van fundamentele vrijheidsrechten in nationale grondwetten was en hoe snel deze ontmanteld konden worden door fascistische dictaturen. Nationale grondrechten werden toen eenvoudig terzijde geschoven met een beroep op een hoger gemeenschappelijk belang, lees nationaal belang. Deze ervaring leidde tot het inzicht dat mensenrechten het beste bovenstatelijk beschermd kunnen worden via internationale afspraken en verdragen." Einde citaat.
De ontwikkeling van het internationale recht nam na de Tweede Wereldoorlog dus een enorme vlucht, met talrijke verdragen en internationale organisaties en instituties als resultaat. Opeenvolgende Nederlandse regeringen hebben hieraan actief bijgedragen. Volgens artikel 90 van onze Grondwet is het immers de taak van de regering om de ontwikkeling van de internationale rechtsorde te bevorderen. Er is een eenvoudige gedachte die de basis vormt voor het geloofwaardig functioneren van de internationale rechtsorde: je houdt je aan verdragen en aan bindende besluiten van internationale organisaties. De artikelen 93 en 94 van onze Grondwet stellen duidelijk dat internationale verdragen en bindende besluiten van volkenrechtelijke organisaties voorrang hebben op nationale wetten.
Voorzitter. Ik raad iedereen aan om het boek How Democracies Die van Steven Levitsky en Daniel Ziblatt te lezen. Het boek toont met historische voorbeelden en scherpe analyses hoe extreme antidemocratische krachten, van Hitler en Mussolini tot Chávez en Orbán, aan de macht komen met steun van gematigde krachten die denken hen te kunnen controleren en beteugelen. Deze enablers spelen een cruciale rol bij het aan de macht komen van extremisten. Levitsky en Ziblatt laten zien dat democratieën vaak niet alleen door gewelddadige coups ten onder gaan, maar veel vaker door een geleidelijk afglijden naar autoritarisme, waarbij de rol van enablers essentieel is.
We zien internationaal dat extreme krachten zoals Poetin en Netanyahu de internationale rechtsorde ondermijnen en het internationale recht op flagrante wijze schenden. Ironisch genoeg zijn landen als de VS en Nederland, die decennialang hebben bijgedragen aan de opbouw van deze orde, nu enablers van deze schending en ondermijning. Het mag vreemd klinken dat Nederland als enabler van Poetin fungeert, maar door Netanyahu en zijn extremistische kabinet te steunen bij het ondermijnen van de internationale rechtsorde helpt men indirect ook tirannen zoals Poetin.
Voorzitter. Ik had de eer om Hajo Meyer, een Auschwitzoverlevende, te ontmoeten. Hajo groeide op in Bielefeld, Duitsland. In 1938 vond in Duitsland de pogrom van de Kristallnacht tegen Joden plaats. Vele Joden wilden Duitsland ontvluchten, ook naar Nederland. Nederland sloot echter de grenzen voor hen. Alleen 1.500 Joodse kinderen werden toegelaten. Hajo was als 14-jarige jongen een van hen. Zonder zijn ouders kwam hij naar Nederland. Hij bewaarde nare herinneringen aan zijn tijd in Nederland. Hij miste zijn ouders, en in de opvangkampen en bij officiële instanties was antisemitisme aan de orde van de dag.
In 1944, nadat hij ook een tijdje ondergedoken had gezeten, werd Hajo op transport gezet naar Auschwitz. Hij, die het nummer 179.679 op zijn arm getatoeëerd kreeg, verbleef elf maanden in de hel van Auschwitz. Hij overleefde het vernietigingskamp, maar zijn ouders, die uit Duitsland naar het kamp in Theresienstadt waren gedeporteerd, niet. Hij kwam terug naar Nederland, studeerde theoretische natuurkunde en werd uiteindelijk directeur van het Philips natuurkundig laboratorium.
Toen ik hem leerde kennen was hij allang met pensioen, maar toch vol energie en overtuiging actief als een van de oprichters en bestuursleden van Een Ander Joods Geluid. Zijn persoonlijke levenservaring, waarin hij oog in oog had gestaan met het ultieme kwaad van het nazisme, zijn uitermate scherpe geest en zijn onverschrokken geloof in de universele en humanistische ethiek dat "nooit meer" betekent "nooit meer voor iedereen", dreven hem voort in zijn strijd voor de rechten van de Palestijnen. In zijn boek met de provocerende titel Het einde van het jodendom van 2003 concludeerde hij dat de staat Israël de Holocaust misbruikt als rechtvaardigheid voor misdaden tegen de Palestijnen. Na zijn reis naar Palestijnse gebieden sprak hij zelfs van Gaza als "één groot concentratiekamp".
Eén van zijn uitspraken die mij persoonlijk altijd is bijgebleven en die hij ook in de korte film Mijn geluk in Auschwitz herhaalde, is: "Een van de lessen van Auschwitz voor mij is dat als een dominante groep probeert een andere groep te dehumaniseren, dat alleen kan als de dominante groep zelf eerst door hersenspoeling zwaar gedehumaniseerd is." Hij zag namelijk dat bij zijn kampcommandant, die bijvoorbeeld met zijn herdershond op gevangenen joeg, geen enkel spoor van menselijkheid te vinden was. Hajo overleed in 2014. Het bleef hem bespaard de vreselijke en barbaarse terreurdaden van Hamas tegen Israëlische burgers op 7 oktober mee te maken, en het absolute dieptepunt van ontmenselijking in de oorlog van Israël tegen de Palestijnen in de dagen, weken en maanden die daarop volgden.
Voorzitter. Het extreme geweld van de afgelopen acht maanden in Gaza en de Westelijke Jordaanoever is een voortzetting van decennialange bezetting, verdrijving en ontmenselijking door de Israëlische autoriteiten tegen de Palestijnen. Meer dan 47.000 doden en 85.000 gewonden. De cijfers zijn van afgelopen zondag.
De voorzitter:
Ik zie een interruptie van de heer Petersen van de VVD. Ga uw gang.
De heer Petersen i (VVD):
Ik kom nog even terug op een punt dat mevrouw Karimi net noemde naar aanleiding van het boek dat ze aanprees. Ik wilde het betoog dat ze daarna hield niet meteen onderbreken, maar hoorde ik haar nu in een bijzin zeggen dat Nederland ook een enabler is van Poetin? Omdat ik het beeld kreeg dat u het in een bijzin noemde, dreigt het bijna onweersproken te blijven. Ik wil toch even voor de zekerheid weten of u dat zo heeft gezegd en of u dat ook zo heeft bedoeld.
De voorzitter:
De vraag is of mevrouw Karimi het zo heeft gezegd, dus ik geef mevrouw Karimi het woord.
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Wat in het boek naar aanleiding van alle historische voorbeelden ook heel duidelijk wordt gemaakt, is dat je door mee te doen en te faciliteren, mogelijk te maken dat die extreme krachten aan de macht komen, uiteindelijk het democratische bestel en het internationale recht ondermijnt. Mijn betoog was dat op het moment dat de Nederlandse regering die extreme regering van Israël ondersteunt en daarmee doorgaat, zij daarmee schade aanricht aan het internationale recht en dat uiteindelijk iedereen, ook Poetin en andere tirannen, daar gebruik van zullen maken. Dus je ondermijnt eigenlijk onbedoeld het internationale recht, waar tirannen als Poetin ook gebruik van zullen maken en sterker van zullen worden.
De voorzitter:
Ik zie een vervolginterruptie van de heer Petersen. Ga uw gang.
De heer Petersen (VVD):
Bedoelt mevrouw Karimi dan dat Nederland eigenlijk een enabler is van elke niet-democratische regeringsleider en staatshoofd die je kunt bedenken? Als ik de redenering volg, is dat eigenlijk de boodschap en is het enabelen van Poetin een uitgesproken voorbeeld terwijl daar ook nog tientallen andere heersers voor kunnen worden genoemd. Is dat wat mevrouw Karimi zegt?
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Wij zeggen dat de internationale rechtsorde zo fundamenteel is dat als je die schendt en eigenlijk de bijl aan de wortel van de internationale rechtsorde zet, dan gewoon het einde zoek is en iedereen daarvan zal profiteren en misbruik van zal maken. Ja, dat begon misschien twintig jaar geleden al, toen een illegale oorlog tegen Irak heeft plaatsgevonden. Sindsdien zien wij dat het gewoon steeds moeilijker wordt om met het internationale recht in de hand de dictaturen en de schenders van soevereiniteit en het internationale recht aan te spreken. Want iedere keer komt terug: hé, hoe zat het dan daarmee toen en hoe zit het met jullie steun aan Israël? Meneer Petersen is net als ik heel erg actief in internationale fora en ziet dit soort gesprekken dat wij op dit moment hebben.
De voorzitter:
Meneer Petersen nog voor een vervolginterruptie.
De heer Petersen (VVD):
Ik sta een beetje versteld van het grote verwijt dat de regering in een bijzin wordt gemaakt als enabler van Poetin en vele andere heersers. Dat gaat ook voorbij aan het functioneren in een internationale gemeenschap waarin je ook te dealen hebt met de, zoals vaak wordt gezegd, danspartners die door andere landen op de vloer zijn gezet. Dat wilde ik als afsluitende opmerking maken.
De voorzitter:
Mevrouw Karimi, vervolgt u uw betoog.
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Voorzitter, als u het mij toestaat, wil ik even kort reageren. Het is wel zo dat het internationale recht alleen maar kan bestaan als wij het consequent inzetten en geen dubbele standaarden gebruiken. Dat is wat er nu gaande is. En helaas, dat ondermijnt de internationale rechtsorde.
De voorzitter:
Vervolgt u uw betoog.
Mevrouw Karimi (GroenLinks-PvdA):
Het extreme geweld van de afgelopen acht maanden in Gaza en op de Westelijke Jordaanoever is een voortzetting van decennialange bezetting, verdrijving en ontmenselijking door de Israëlische autoriteiten van de Palestijnen. Meer dan 47.000 doden en 85.000 gewonden, waaronder meer dan 17.000 dode kinderen en duizenden vrouwen, de totale verwoesting van Gaza, bombardementen op ziekenhuizen, scholen, universiteiten en vluchtelingenkampen, hulpverleners en journalisten die doelbewust worden aangevallen, gebieden die door Israël zelf als veilig zijn verklaard en toch worden gebombardeerd, gerichte beschietingen door scherpschutters, het gebruik van honger als oorlogsinstrument en het verhinderen van humanitaire hulp: de lijst van mensenrechtenschendingen en overtredingen van het oorlogsrecht en internationaal humanitair recht is zeer lang. Na acht maanden verwoestende oorlog houdt Hamas nog steeds mogelijk 120 Israëlische gijzelaars vast. Het Israëlische leger meent dat 41 van hen al zijn omgekomen. In de Westelijke Jordaanoever en Jeruzalem is het geweld van kolonisten tegen Palestijnse inwoners heviger dan ooit. De verdrijving van Palestijnen uit hun huizen en landen vindt in een snel tempo plaats. Rapporten van VN-instellingen, zoals het laatste rapport van 12 juni van de onafhankelijke internationale commissie van de VN en van vele internationale hulp- en mensenrechtenorganisaties, evenals getuigenissen van ooggetuigen, films en foto's van misdaden die door Israëlische soldaten en officieren zelf worden gepost en genocidale uitspraken van ministers en kabinetsleden van de regering-Netanyahu bevestigen dit alles. De harde waarheid is dat dit alles mede mogelijk wordt gemaakt door enablers, door de staten die met hun politieke, diplomatieke en militaire steun aan de staat Israël deze afschuwelijke oorlog en bezetting laten voortduren.
Zelfs de bindende tussenvonnissen van het Internationaal Gerechtshof in januari en mei jongstleden, waarbij de hoogste internationale rechters oordeelden dat het aannemelijk was dat Israël in Gaza genocide pleegt en voorlopige maatregelen oplegde, leidden niet tot actie van deze minister uit Nederland. Een rechter moest er zelfs aan te pas komen om de export van F-35-onderdelen, waarmee Israël duizenden bommen op kinderen en onschuldige burgers gooit, te verbieden. Kan de minister uitleggen waarom zij en de regering artikel 93 van onze Grondwet, waarin staat dat bepalingen van verdragen en besluiten van volkenrechtelijke organisaties verbindende kracht hebben nadat zij zijn bekendgemaakt, niet naleven? Denkt zij dat het klakkeloos volgen van de wensen van de Israëlische regering, zoals het opschorten van steun aan UNRWA, in overeenstemming is met het naleven van onze internationale, juridische verplichtingen om een genocide te voorkomen?
Een veilige en duurzame vrede voor zowel Israëliërs als Palestijnen is alleen mogelijk als de rechten van álle burgers worden gerespecteerd en ook Palestijnen de bescherming, veiligheid en het zelfbeschikkingsrecht van een eigen staat kunnen genieten. Het onmiddellijk stoppen van deze genocidale oorlog is een absolute voorwaarde voor vrede. Hoe denkt de minister dat haar onthouding bij de stemmingen over de VN-resoluties die opriepen tot een onmiddellijk staakt-het-vuren, heeft bijgedragen aan het dichterbij brengen van vrede?
Voorzitter. Vindt de minister het niet pijnlijk dat na zo veel misdaden, bindende uitspraken van het Internationaal Gerechtshof, de aanvraag van de hoofdaanklager bij het ICC voor een arrestatiebevel tegen Netanyahu, zijn Defensieminister Gallant en drie Hamasleiders, de EU niet verder komt dan de Associatieraad bijeenroepen? Waarom is er sinds die aankondiging niets meer van gehoord? Hoe is dit te vergelijken met het daadkrachtige optreden van de EU tegen Poetin en de enorme sanctiepakketten die terecht tegen Rusland werden aangenomen?
Het is ook pijnlijk hoe Nederland faalt als gastland van het ICC en ICJ en met Den Haag als internationale hoofdstad van recht en vrede. Drie weken geleden maakte The Guardian bekend dat de hoofdaanklager van het ICC al negen jaar werd bespioneerd en bedreigd door de Israëlische inlichtingendienst. Hoe kan dit in Nederland gebeuren? Hoe kan een hoofd van Mossad hier vrijelijk spionage en intimidatie tegen functionarissen van het ICC uitvoeren, zonder dat Nederland hiertegen optreedt?
De uitspraak van Mark Rutte dat een aanval op Rafah een gamechanger zou zijn en dat hij zich daar vervolgens niet aan houdt nu Israël al weken huishoudt in Rafah, is illustratief voor de straffeloosheid van Israël, die al sinds 1948 geldt. Dubbele standaarden ondermijnen onze geloofwaardigheid. Niet alleen in de kwestie van Israël, maar ook bij overeenkomsten met landen als Tunesië, Egypte en Mauritanië om migranten en vluchtelingen buiten Europa te houden, worden mensenrechten opgeofferd. Nederland steunt Oekraïne terecht tegen de agressie van Rusland, maar door deze dubbele standaarden ondermijnt het Westen de solidariteit met Oekraïne. Landen in het mondiale Zuiden, van Zuid-Afrika tot Brazilië en India, onthouden zich steeds meer van aansluiting bij het westerse kamp tegen Rusland. Dit dient uiteindelijk alleen de macht van tirannen en antidemocraten.
Voorzitter, nog een laatste punt. Het is voor mij onbegrijpelijk waarom het kabinet een motie van mijn hand negeert die met brede steun in deze Kamer is aangenomen en waarin de minister wordt opgeroepen om Iran voor het Internationaal Gerechtshof te dagen voor misdaden tegen de menselijkheid. De factfindingmissie van de VN met betrekking tot Iran heeft de misdaden van het regime gedocumenteerd en in haar rapport als misdaden tegen de menselijkheid bestempeld. Waarom hebben we van deze minister dan geen actie gezien? Er is zelfs geen reactie op het rapport naar de Kamer gestuurd.
Voorzitter, ik sluit af. Historische ontwikkelingen en omwentelingen gebeuren nooit onverwacht en abrupt. Ze zijn altijd het resultaat van een lang proces van keuzes die mensen, politieke partijen, bewegingen, instituties en organisaties maken. Onze Grondwet en het internationale recht zijn producten van ervaringen en lessen uit het verleden. Vaak zijn het pijnlijke gebeurtenissen en is de ambitie om vergelijkbare situaties in de toekomst te voorkomen. De menselijke geschiedenis heeft laten zien dat geen enkele generatie en geen enkele samenleving immuun is voor tirannie en onrecht. Aan welke kant je staat is ook een keuze. Ik herhaal hier de woorden van Hajo Meyer dat "nooit meer" voor iedereen nooit meer is. Deze minister is nog maar even in functie. Ik hoop dat zij vandaag de ruimte neemt om te reflecteren op de vraag waarom Nederland zich heeft aangesloten bij de VS, het VK en andere enablers van de ondermijning van de internationale rechtsorde in plaats van zich te verbinden met landen als België, Spanje, Ierland en de overweldigende meerderheid van de volkerengemeenschap. Hoe kijkt zij aan tegen haar keuzes in deze historische tijd in het licht van haar grondwettelijke taak?
Ik wacht met belangstelling haar reflectie af.
De voorzitter:
Dank u wel. Dan gaan we naar de volgende spreker: de heer Hartog van Volt. Gaat uw gang.