Verslag van de vergadering van 14 oktober 2014 (2014/2015 nr. 4)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 13.53 uur
De heer Kox i (SP):
Voorzitter. Ik zie dat een groot deel van het kabinet elders aan het werk is geslagen. De hoofdrolspelers in het debat hebben we echter bij de hand, dus ik doe het ervoor. Dank aan de minister-president en aan zijn kabinet voor alle inzet. En dat allemaal voor een salaris waarvoor een gemiddelde ziekenhuisdirecteur of universiteitsvoorzitter vandaag de dag zijn bed niet meer uitkomt, zo hoorde ik. De minister-president en al zijn collega's doen dat wel, dag na dag. Gelukkig maar. Er is daarom alle reden om het kabinet aan te moedigen, resoluut te zijn met het toepassen van de balkenendenorm in de publieke en semipublieke sector, lijkt ons.
De minister van Buitenlandse Zaken is er vandaag voor het laatst. Ik wens hem het beste in Brussel en hoop hem snel met een delegatie van deze Kamer daar te mogen bezoeken. Het zou helemaal fijn zijn als de minister, dan als de nieuwe Commissaris, ons bij die gelegenheid vertelt dat hij een manier heeft gevonden om eindelijk de peperdure dependance van het Europees Parlement in Straatsburg op slot te doen. Ik ben er zeker van dat de regering hem daarin zal steunen. Mocht hij in zijn maag zitten met het resterende geld, kan dat in Straatsburg gewoon ter beschikking worden gesteld aan bijvoorbeeld het Europees Hof voor de Rechten van de Mens of aan een post die de minister ook zeer aan het hart gaat, de Commissaris voor de Rechten van de Mens, waar steeds een chronisch gebrek aan middelen is. Hoe dan ook, ik wens de minister veel succes in Brussel. De eerste tekenen vallen niet tegen, kan ik zeggen.
De uitvoerbaarheid van de voorliggende begroting hangt af van de internationale ontwikkelingen, meldt de Miljoenennota. Laat ik dus eerst over onze grenzen heen blikken. Een vrolijk verhaal wordt het niet. De crisis die rond 2008 begon, veroorzaakt meer dan alleen economische schade. Er is grootschalig vertrouwensverlies in de instituties die we de afgelopen 100 jaar hebben opgebouwd: parlementen, regeringen, premiers, presidenten, internationale organisaties, banken en multinationals.
Het vertrouwen daalt, het cynisme groeit. De erfenis van de crisis is lage groei, hoge werkloosheid, groeiende ongelijkheid. Wereldwijd tellen we nu meer dan 200 miljoen werklozen, een voorzichtige raming. Alleen al in de OESO-landen zijn het er 45 miljoen, 12 miljoen meer dan voor de crisis. De ongelijkheid in de wereld is nog nooit zo groot geweest. In de OESO-landen past het inkomen van de 10% armste mensen negenenhalf keer in dat van de 10% rijksten; wereldwijd zijn de verschillen nog veel groter. Een generatie terug was dat nog slechts zes keer. We gaan in vliegende vaart de verkeerde kant op. En dat is slecht, ook voor de economie.
Ik had het zelf moeilijk beter kunnen zeggen, maar ik citeerde zojuist Ángel Gurría, de secretaris-generaal van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, twee weken terug in de Raad van Europa in Straatsburg. Ik neem aan dat de premier het verhaal herkent, want kort daarvoor was de heer Gurría bij de minister-president op bezoek, om hem een toelichting te geven op zijn visie op de ontwikkelingen in de wereldeconomie. Ik ben benieuwd wat de minister-president aan secretaris-generaal Gurría geantwoord heeft, nadat hij dit verhaal hoorde.
Bovenop de economische crisis hebben we een vloedgolf aan oorlogsgeweld. Gisteren nog liep ik rond in Sarajevo, waar honderd jaar terug de Eerste Wereldoorlog begon. Een eeuw na de verschrikkelijke oorlogszomer van 1914 explodeerde deze zomer de burgeroorlog in Oekraïne, werd Gaza platgebombardeerd en lokte een terreurbeweging in Irak en Syrië ons in een nieuwe oorlog. De internationale verhoudingen zijn inmiddels zo kil dat er al gesproken wordt over een nieuwe Koude Oorlog, een kwart eeuw na het einde van de vorige. Oorlogen zijn geen natuurrampen. We maken ze zelf.
In Oekraïne liep dit voorjaar een bevolkingsopstand tegen een corrupte president uit op een omstreden staatsgreep. Rusland maakte daarop de bevolking in het Oosten wijs dat zowat de hele regering in Kiev uit neonazi's bestond, terwijl de Europese Unie en de Verenigde Staten juist de ogen sloten voor dat rechts-extremisme. Rusland en de Europese Unie boden het bijna bankroete en corrupte Oekraïne een lonkende economische alliantie aan, maar wel onder de voorwaarde van alles of niets. Dat zette alles op scherp, zag ik dit voorjaar zelf in Kiev, Lviv en Donetsk. Amerika suggereerde een NAVO-lidmaatschap voor het land, waar nota bene de Russische Zwarte Zeevloot zijn thuishaven heeft. Daarop annexeerde Rusland de Krim en wakkerde de onrust in het Oosten verder aan. Over en weer regende het sancties. De EU en Amerika bleven de regering in Kiev steunen, ook toen haar leger steden in het oosten van het land begon te bombarderen. Rusland stuurde illegaal hulp aan de opstandelingen en de Amerikanen brachten militaire adviseurs naar Kiev.
Zo vloog het hele land in brand. En toen MH17 werd neergeschoten stierven bijna 300 mensen die niets met deze volstrekt onnodige oorlog te maken hadden; onder hen onze collega Willem Witteveen, zijn vrouw en zijn dochter. Ook zij behoren nu tot de meer dan 3.600 doden die deze oorlog al heeft gekost. Een miljoen mensen is op de vlucht en een nieuwe bewapeningswedloop is in gang gezet. Ook Nederland doet mee, met naar de mening van mijn fractie contraproductieve sancties en meer geld voor defensie. Wij vinden dat onverstandig. Wij kiezen voor het uitbouwen van de wapenstilstand en het opbouwen van een rechtsstaat in Oekraïne. Wij willen dat Oekraïne kan gaan samenwerken met de EU én Rusland. Wij willen geen nieuwe Koude Oorlog, omdat die alleen maar ellende brengen zal. Deze zomer hoorde ik ook in Moskou hoe daar mensen zich zorgen maken over herleving van oude tijden, bij hen en bij ons. Het is tijd om het tij te keren, vinden wij. Ik hoor graag de reactie van de minister-president.
Deze zomer bombardeerde Israël Gaza, waardoor meer dan 2.300 mensen stierven, volgens internationale waarnemers voor het overgrote deel burgers. De Verenigde Naties spreken van "mogelijke oorlogsmisdaden". Wanneer gaan we Israël eindelijk verplichten om eerdere VN-resoluties op te volgen en een einde te maken aan de bezetting en de afgrendeling van Palestijns gebied? Alleen dat immers voorkomt een volgende oorlog. Wij willen dat ons land en de EU het associatieverdrag met Israël, dat respect voor mensenrechten eist, serieus neemt. Wij willen dat ons land geen producten meer toelaat waarop staat dat ze gemaakt zijn in Israël, terwijl ze illegaal geproduceerd zijn in bezet gebied. Dat is een schending van het internationale oorlogsrecht. Wij willen, met Zweden en het parlement van het Verenigd Koninkrijk, Palestina als staat erkennen. Er waren tijden dat deze minister van Buitenlandse Zaken daar ook erg voor was. Het zou een prachtige laatste daad voor hem kunnen zijn, die zeker nu zal aantikken, in Israël, in Palestina en het hele Midden-Oosten.
Vooralsnog is het Midden-Oosten één groot oorlogsgebied. Ik besef dat de gruweldaden van terroristen in Irak en Syrië om reactie schreeuwen. In Syrië waren die gruweldaden echter al lang aan de gang, met honderdduizenden doden en gewonden, tot puin gebombardeerde steden en miljoenen vluchtelingen. Vorig jaar was ik in het grootste vluchtelingenkamp aan de grens met Jordanië. De gruwelverhalen van toen deden echt niet onder voor de verhalen over de zogenaamde Islamitische Staatbeweging, die ginder als Daesh wordt aangeduid. Dat geldt ook voor de verhalen uit Irak, waar wij al jarenlang zien dat het soennitische bevolkingsdeel wordt onderdrukt, wat een voedingsbodem voor terroristische fanaten heeft gelegd. Ik vraag de minister-president: waarom heeft de internationale gemeenschap zo lang weggekeken van wat daar gebeurde en tonen wij nu plotseling een enorme dadendrang? Krijgen we in ons land pas oog voor menselijk drama als we ons zelf bedreigd voelen?
Nederland gooit nu bommen op Irak. Volgens de regering is dat internationaalrechtelijk in orde. Ik zou het rapport van de commissie-Davids, dat ooit in deze Kamer zijn oorsprong vond, er nog wel eens langs willen leggen. De Nederlandse inzet hoort volgens de regering immers bij een bredere aanpak, waartoe ook het ongevraagd bombarderen van een soevereine staat hoort. Ik hoor graag een reactie van de minister-president. Het blijft hoe dan ook de vraag of het proportioneel en doelmatig is om een land vanuit de lucht te bombarderen om terroristen te bestrijden die zich bij voorkeur verschuilen tussen gewone mensen. Dat betekent dat wat wij daar doen, levens kost. Hebben wij enig idee hoeveel doden er inmiddels al gevallen zijn, en aan welke kant? Volgens de minister-president gaan we eerst zes tot twaalf maanden bombarderen. Daarna moeten de grondtroepen aan de slag, maar wie en wat weet niemand. Wat we vervolgens met Syrië moeten en wat er daarna van Irak als eenheidsstaat overblijft? Wie het weet, mag het zeggen. Naar de mening van mijn fractie is er geen strategie en ternauwernood een tactiek. Ik hoor graag een reactie van de minister-president.
Volgens ons zijn er betere opties, zoals Irak niet afbreken maar opbouwen, en het Iraakse leger niet langer wapens laten leveren aan Daesh maar aan de Koerden. De geldstroom uit landen in de regio naar de terroristen kan gestopt worden en de afzetmarkt voor geroofde olie kan worden afgesloten. Er kan druk gezet worden op Saoedi-Arabië, Qatar en Turkije, die zich onze bondgenoten noemen, maar het terrorisme hebben doen groeien. We hebben zojuist in de nationale media gezien dat Turkije op dit moment de PKK bombardeert, terwijl de PKK ook gezien wordt als de partij die de Koerden in Syrië moet helpen om hun gebied te verdedigen tegen de Islamitische Staat. De alternatieven die ik noemde, kosten tijd en leveren geen instant succes op, maar uiteindelijk zijn de mensen daar beter mee af dan met een oorlog zonder einde.
Vergeleken bij ginder gaat het ons goed en ik ben daar elke keer weer blij om. Het is echter geen reden om zaken hier op zijn beloop te laten, eerder juist een aanmoediging om ons land beter te maken. De begroting draagt als motto "Uit de schaduw van de crisis". Dat kan, het is zelfs een goed plan, maar dan moet het beleid wel om. De regering zegt dat het weer wat beter gaat met Nederland, maar voor ons is de maatstaf dat het beter gaat met de Nederlanders. Als zo velen van hen in de kou staan, komen we niet uit de schaduw van de crisis.
De door de meerderheid van het parlement gesteunde ingrepen in pensioenen, zorg en sociale zekerheid, moeten de komende jaren miljarden gaan opleveren om de begroting rond te krijgen. Of dat lukt, is zeer de vraag. De koopkracht verbetert amper, banen komen er slechts mondjesmaat bij en de werkloosheid blijft onaanvaardbaar hoog. De regering belooft mensen met een beperking werk, maar de mensen geloven er niet in. Door alle ingrepen ligt het begrotingstekort nu binnen de bandbreedte van de Europese Unie, maar er zijn grote gaten geslagen in de huishoudportemonnee van velen en de solidariteit is geërodeerd. Deze begroting is boekhoudkundig wellicht op orde, maar gaat sociaal mank.
De decentralisatie van taken van Rijk naar gemeenten is een overhaaste en ondoordachte stap in het duister. Die baart nu al grote zorgen bij ouderen, zieken, gehandicapten en mensen zonder baan, evenals bij veel uitvoerende ambtenaren. Niet de minste waarnemers voorspellen chaos, verwarring en onzekerheid bij de uitvoeringspraktijk in 2015. Kan de minister-president ons geruststellen dat die chaos, verwarring en onzekerheid zullen uitblijven, om maar eens een PvdA-prominent te citeren?
Zorg en zekerheid dichtbij de mensen en mogelijkheden om mensen actief aan de samenleving te laten meedoen, zijn zaken waar de SP sinds jaar en dag voor staat en, als het nodig is, de straat voor op gaat. Het kabinet verknalt echter de kans om mensen mee te krijgen en gebruikt de decentralisatie naar onze mening voor kortzichtige en overhaaste bezuinigingen. De hele exercitie wordt geleid door de drang tot indammen van de kosten. Luister naar de stroom waarschuwingen over de Jeugdwet en de Wmo. Kijk naar de discrepantie tussen de belofte om te mogen participeren en de onmogelijkheid om dat waar te maken. De regering rekent zich rijk met de ingeboekte bezuinigingen, maar sluit de ogen voor de vele seinen op oranje en rood. Ik vraag de minister-president: hebben we een plan B, als gebeurt wat velen voorspellen? Zo niet, wie gaat er straks dan even Apeldoorn bellen?
De Miljoenennota zegt dat ons onderwijsstelsel tot de best presterende ter wereld kan behoren. Dat is mooi, maar invoering van een leenstelsel lijkt ons dan contraproductief en weinig sociaal. Wij zien grotere ongelijkheid in onderwijskansen. En dat willen wij niet, evenmin als veel scholieren en studenten. Voor ons is het geen gelopen race, al doet het kabinet druk zaken met enkele oppositiefracties aan de overkant. De uiteindelijke beslissing valt hier. Voor alle helderheid, elk goed plan kan hier ook door ons aan een meerderheid geholpen worden, het is maar een weet!
Met veel mensen gaat het gelukkig goed, maar zeker niet met onze 630.000 werklozen en hun kinderen, van wie een groot aantal in armoede opgroeit. De regering noemt werkloosheid een bittere pil voor werkzoekenden, en vindt bestrijding van de werkloosheid en het herstel van de werkgelegenheid essentieel. Haar banenplan bleek echter kort na de presentatie al boterzacht. Kan de minister-president daar enige uitleg over geven? Er zijn naar onze mening slechts twee vredige manieren om de werkloosheid omlaag te brengen: economische groei en arbeidstijdverkorting. Waarom wil de regering dat laatste nog steeds niet, als ze aan het eerste niet toekomt? De regering beweert in de Miljoenennota dat ze werkt aan beleid om de economie op langere termijn te versterken. Wij vragen ons af waar dat beleid blijft. Voor de economische groei heeft de regeringspolitiek tot nu toe averechts gewerkt. Qua groei doet Nederland het slechter dan de ons omringende landen. Die kenden vanaf eind 2008 gemiddeld enige groei, terwijl wij al die tijd bleven krimpen. Bij ons steeg de werkloosheid ook harder. De verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd, die hier sneller was dan in de ons omringende landen, is vooral een boekhoudkundige operatie geweest waarvan de samenleving meer last dan lust heeft. De werkloosheid onder 50-plussers is nu hoger dan die onder jongeren. Van doorwerken na je 65ste is doorgaans geen sprake. Zet dat de regering aan het denken? Of is daar de blik nog steeds gericht op een houdbaarheidsoverschot in 2060, waarnaar in de Miljoenennota gretig wordt verwezen? We hoorden van collega Hermans dat het naar zijn mening onmogelijk is om 20 jaar vooruit te kijken. Hoe kan het dan dat de regering nog steeds in staat is om 50 jaar vooruit te kijken?
We vieren nu twee eeuwen Koninkrijk, maar het eerste eeuwfeest van de democratie moeten we nog krijgen. Wie de democratie niet onderhoudt, ondermijnt haar. Mijn fractie pleit voor bestuur dat de democratie en de rechtsstaat beter maakt in plaats van verschraalt en uitholt. In dat verband meld ik dat onze fractie vindt dat de zorgen die deze Kamer in twee moties uitte over de toegang tot het recht en de rechtshulp, nog steeds niet door de regering weggenomen zijn. En dat moet wel gebeuren. Er is nog steeds geen grond voor de voorgenomen bezuiniging op de rechtshulp, vinden wij. Wij zullen daar wellicht in tweede termijn op terugkomen met een motie.
Respect voor de rechtsstaat is ook paal en perk stellen aan ongefundeerde beschuldigingen van bepaalde bevolkingsgroepen en het aanmoedigen van discriminatie. In dat licht ben ik extra benieuwd naar de reactie van de minister-president op het relaas van de fractievoorzitter van de PVV, vanmorgen in deze Kamer. Dit bevatte bijvoorbeeld de regelrechte leugen dat 70% van de Nederlandse moslims lak heeft aan de wetgeving van dit land. Ik zou de partij die zo veel aandacht besteedt aan het extremisme in de wereld het advies willen geven om eens een enkele keer in de spiegel te kijken en eerlijk te zeggen wat of wie ze daar zien. Het zou een extremist kunnen zijn. Ik kijk naar de PVV-leden: ja, lacht u er maar om, maar het staat er echt: 70% heeft lak aan de wetgeving van dit land.
De minister van Binnenlandse Zaken werkt niet langer aan een visie voor bestuurlijke hervorming en modernisering. Dat heeft hij deze Kamer laten weten, hoewel wij hier sinds 2012 keer op keer om gevraagd hebben. Eerlijk gezegd vindt mijn fractie dat dit niet kan. De nieuwe notitie van de minister van Binnenlandse Zaken over het tweekamerstelsel vinden wij erg mager. Het bevat namelijk geen enkel standpunt. In het licht van de permanente overheveling van taken naar Brussel en de gemeenten, moeten we echter gaan nadenken over de wijze waarop we onze democratie en rechtsstaat in de toekomst beter gaan vormgeven. Is de minister-president wellicht bereid om zelf zijn visie op hoe het verder moet aan de Kamer voor te leggen, zodat wij het daarover kunnen hebben? Ik leg een van onze voorstellen graag voor, ook in het licht van wat collega Hermans heeft gezegd, namelijk het verheffen van beide Kamers tot één Kamer der Staten-Generaal. Naar onze mening zou dat democratischer, transparanter en efficiënter kunnen zijn. Daarvoor pleiten wij al lang. Overigens deel ik de opvatting van de heer Hermans dat het geen optie is om de discussie over staatsrechtelijke hernieuwing en hervorming uit de weg te gaan.
Ik ga afsluiten. Veel van hetgeen op goede gronden als taak voor een democratisch gecontroleerde overheid gold, is gaandeweg in handen gesteld van ondemocratische markten, maar markten kennen geen algemeen belang. Daar heerst slechts het eigenbelang. Toezicht erop werkt slecht en kan ontsporingen niet voorkomen. Mijn fractie wil dat we afstappen van een achterhaald geloof in de heilzame werking van onzichtbare handen, want dat werkt niet. De crisis heeft dat laten zien. Eigenlijk heeft iedereen het gezien, behalve collega Hermans. Hij verkeert nog in de ontkenningsfase. Wij willen een regering die zich richt op het versterken van de rol van democratische organen. Dat is eerlijker en effectiever. Wij willen een beleidsfinanciering die de hogere inkomens en vermogens aanslaat en de mensen die het zwaar hebben ontlast. Anders is er voor veel mensen die nu in de kou staan, weinig kans om uit de schaduw van de crisis te komen.
Deze begroting lijkt ons een gemiste kans op een zonnige toekomst voor iedereen. Daarvoor kunnen wij geen verantwoordelijkheid nemen, maar zoals altijd zijn we benieuwd naar de reactie van de regering op onze beschouwing.