Verslag van de vergadering van 21 maart 2017 (2016/2017 nr. 21)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 13.51 uur
De heer Van Apeldoorn i (SP):
Voorzitter. De SP fractie is blij dit debat over de toetreding van Montenegro tot de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie nu met de minister te kunnen voeren. Veel collega's wilden het liever afgehamerd zien. Dat is natuurlijk legitiem, maar dat doet in onze ogen geen recht aan het belang van de voorliggende wet, op basis waarvan er immers weer een land bijkomt tegenover wie wij dan een verdragsrechtelijke verplichting tot het verlenen van militaire bijstand hebben. Geen zaak om even af te hameren volgens mijn fractie. Ik roep nog maar even het debat dat wij hier ruim een maand geleden met heer Taverne en deze zelfde minister hadden, in herinnering. In dat debat werd het belang van de democratische legitimiteit van verstrekkende internationale verdragen nog eens breed in dit huis onderstreept.
Voorzitter, zoals u weet, is aan dit debat wel wat gedoe vooraf gegaan. Ik wil dat hier toch even memoreren. De minister heeft het zelfs nu nog erg druk, zie ik. Dat is misschien ook de reden dat het even wat gedoe is geweest. De Kamer had zelf 7 maart als datum voor plenaire behandeling voorgesteld maar toen kon de minister niet. Die kon op zijn vroegst op 28 maart. Dus werd het de 28ste maar vervolgens kwam eind februari, in het reces, ineens het dringende verzoek of het niet alsnog op 7 maart kon. De minister had zich plotseling gerealiseerd dat dit toch wel een heel belangrijke wet was. Gelukkig voert de Eerste Kamer haar eigen agenda en laat zij die niet last minute overhoophalen omdat de minister zijn eigen agenda niet op orde heeft. Maar of het dan toch alsjeblieft op de 21ste, vandaag dus, en niet op de 28ste kon, en dan meteen — geheel tegen de goede gebruiken van dit huis in — dezelfde dag stemmen? Kennelijk moest en zou dit verdrag zo snel mogelijk door de senaat geloodst worden. Allemaal geen fraaie vertoning wat betreft mijn fractie. Ook al niet omdat geheel ten onrechte in het buitenland het beeld ontstond dat de Eerste Kamer bewust de behandeling van dit wetsvoorstel aan het vertragen was. Ik neem aan dat de minister het met ons eens is dat het handelen van de kant van het ministerie hier geen schoonheidsprijs verdient.
Blijft de vraag aan de minister: waarom? Waarom toch zo veel haast? Waarom nu toch met stoom en kokend water alsnog weer een week vroeger, en dan ook meteen stemmen? Komt het wat de minister betreft werkelijk op één week aan? En welke en wiens belangen zijn daar dan mee gemoeid? De SP-fractie is er alsnog niet van overtuigd dat deze haast gerechtvaardigd is, anders dan door het prestige van de minister tegenover sommigen van zijn buitenlandse collega's en tegenover de heer Stoltenberg. Als de minister nu werkelijk goede redenen zou hebben voor deze spoed waarmee hij ons zo overviel, waarom is hij daar dan niet eerder mee gekomen? Tenslotte is deze goedkeuringswet nooit als spoedeisend aangemerkt. Graag een toelichting van de minister.
De haast van de minister bij het door het parlement loodsen van de toetreding van Montenegro tot de NAVO is wat mijn fractie betreft wel illustratief voor wat er mis is met de huidige NAVO en de manier waarop er in ieder geval door de politieke meerderheden in een aantal lidstaten over gedacht wordt. Vanuit deze visie is de NAVO niet langer primair een bondgenootschap ter verdediging van het eigen grondgebied, maar is zij verworden tot een instrument van internationale machtspolitiek. Er wordt verwezen naar de nieuwe gevaren, van Poetin tot ISIS, maar in de optiek van de SP-fractie noopt juist het huidige tijdsgewricht met oplopende geopolitieke spanningen en wereldwijde instabiliteit tot herbezinning, herbezinning op de taak en de rol van de NAVO. Als deel van die herbezinning moet ook de Noord-Atlantische expansiedrift opnieuw tegen het licht gehouden worden. Graag hoor ik van de minister of hij in de recente ontwikkelingen ook aanleiding ziet tot een dergelijke herbezinning.
Waartoe is de NAVO op aarde? Tijdens de Koude Oorlog gold het door de eerste secretaris-generaal geformuleerde adagium "to keep the Russians out, the Americans in, and the Germans down". Ook na de val van de Sovjet-Unie bleef het onofficiële doel om de Amerkanen erin te houden en, nu weer in toenemende mate, de Russen erbuiten. Maar anno 2017 hebben we te maken met een Amerikaanse president die zelf niet meer in deze missie lijkt te geloven en die de NAVO een achterhaalde organisatie heeft genoemd. Mede hierdoor bestaat er het risico dat de NAVO in een existentiële crisis geraakt. Maar de dreiging van een crisis biedt ook een kans, in dit geval een kans tot herbezinning. Niet met als doel de NAVO op te heffen maar wel om haar te hervormen tot een organisatie die het geweldsmonopolie van de Verenigde Naties volledig respecteert en die zich binnen een herbevestiging van dat geweldsmonopolie in de eerste plaats beperkt tot collectieve zelfverdediging. Binnen een nieuwe mondiale veiligheidsstructuur die dan zou kunnen ontstaan, zou de NAVO zich verder kunnen inzetten voor conflictpreventie en vredeshandhaving.
Een verdere uitbreiding van de NAVO past op dit moment slecht in die gewenste hervorming. Integendeel, om tot dit proces te kunnen komen, zullen we moeten erkennen dat de NAVO na het einde van de Koude Oorlog de verkeerde weg in is geslagen. In plaats van de kans te benutten om de NAVO om te vormen tot of op te laten gaan in een echte pan-Europese veiligheidsorganisatie en in een versterkte mondiale veiligheidsarchitectuur, is de dubbele fout gemaakt van de dubbele expansie. In de eerste plaats was dat de uitbreiding van het aantal lidstaten van 16 voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie tot 28 nu. Met deze uitbreiding is het vredeskapitaal verspeeld dat vrijkwam doordat Gorbatsjov het Sovjetimperium opgaf, en zijn de spanningen met Rusland geleidelijk aan weer opgelopen. De waarschuwing van toenmalig VVD-leider Bolkestein, nu twintig jaar en één maand geleden, dat de uitbreiding de stabiliteit van Europa zou schaden, is helaas helemaal uitgekomen.
Tegelijkertijd heeft er ook een andere expansie plaatsgevonden, doordat de NAVO wat in het jargon heet "out of area" is gaan opereren. Hiermee is de NAVO onder leiding van de VS verworden tot mondiale politieagent. De onderschikking van de NAVO aan het internationaal recht was hierbij het eerste slachtoffer toen de NAVO in 1999 Servië bombardeerde, inclusief het huidige Montenegro. Vervolgens hebben we ook het even mislukte als lange avontuur in Afghanistan gehad en nu wil de NAVO zich ook weer mengen in de strijd tegen ISIS.
Deze dubbele expansiepolitiek van de NAVO heeft volgens mijn fractie niet bijgedragen aan de vrede en veiligheid van de NAVO en haar afgeleid van haar kerntaak van collectieve zelfverdediging. Aan deze expansie komt wat dit kabinet betreft dus voorlopig nog geen einde. Montenegro, met rond de 600.000 inwoners en nog geen 2.000 militairen, moet er nu ook zo snel mogelijk bij, want de stabiliteit van Europa en daarbij onze nationale veiligheid staan op het spel. Gelooft u het nou zelf? In ieder geval heeft de minister mijn fractie nog niet kunnen overtuigen van de voordelen van toetreding van Montenegro. Nadelen en risico's zien wij wel. We hebben de minister hier schriftelijk over bevraagd, maar veel echte antwoorden hebben we niet gekregen. Ik probeer het nu dus nog maar een keer.
Zal, zo vraag ik de minister, toetreding tot de NAVO daadwerkelijk de stabiliteit van de Balkan versterken? Wat betekent toetreding voor een mogelijk op termijn toetreden van Servië tot de NAVO? Zal dat dichterbij gebracht worden als Montenegro straks Servië voorgaat? Hoe beoordeelt de minister de wenselijkheid van het toetreden van nog meer landen op de westelijke Balkan, inclusief Servië?
De minister rept in zijn antwoord over de versterking van de democratie in Montenegro door het toetredingsproces en de positieve uitstraling daarvan op de regio. Zal het daadwerkelijk Montenegro helpen een stabiele democratie te worden? Vooralsnog is Montenegro noch erg stabiel noch erg democratisch. Het land wordt beoordeeld door Freedom House als "partially free" en staat 106de op de persvrijheidsindex van Reporter zonder Grenzen. Voormalig premier Djukanović, die het land ongeveer een kwart eeuw, tot eind vorig jaar, regeerde en nog steeds als sterke man wordt beschouwd, werd door een bekende Oost-Europese ngo en waakhond op het terrein van corruptie en georganiseerde misdaad in 2015 uitgeroepen tot "persoon van het jaar", ironisch bedoeld, wegens zijn "verdienste" op het gebied van het promoten van georganiseerde misdaad en corruptie, en het bouwen van — ik citeer — "one of the most dedicated kleptocracies and organized crime havens in the world". Op basis waarvan is de minister nu zo optimistisch over de opbouw van democratie in Montenegro? Graag een reactie. Welke stok, zo vragen wij de minister, heeft de NAVO nu eigenlijk achter de deur om het hervormingsproces waar de minister in zijn beantwoording naar verwijst, verder te bevorderen nadat Montenegro eenmaal is toegetreden? Wat voegt de NAVO hier eigenlijk toe aan het toetredingsproces van Montenegro tot de EU?
Intussen neemt de politieke stabiliteit in Montenegro zienderogen af. De toenemende politieke onrust en instabiliteit van de nog jonge onafhankelijke republiek heeft veel, zo niet alles te maken met de voorgenomen toetreding. Ten aanzien van het voorgenomen NAVO-lidmaatschap is het land tot op het bot verdeeld, met ongeveer 40% voorstanders en 40% tegenstanders. De laatste groep is ook meer op Rusland georiënteerd en vreest verslechterende verhoudingen met dat land. Die vrees lijkt niet ongegrond.
Belangrijker voor ons is dat toetreding van Montenegro ook een negatieve weerslag kan hebben op de verhoudingen op de Balkan als geheel en op de toch al zeer gespannen relatie van de NAVO met Rusland. De laatste jaren zijn aan beide zijden rasse schreden gezet richting een nieuwe koude oorlog. Gevaarlijk daarbij is dat politieke meningsverschillen zich steeds meer vertalen in militaire spanningen. Er is, vooral in het afgelopen jaar, sprake van een militaire opbouw aan weerszijden. Van de zijde van de NAVO is sprake van de grootste versterking van troepen en materieel aan Ruslands grenzen sinds het einde van de Koude Oorlog. Hoe weegt de minister deze militarisering van de relaties met Rusland? Ziet hij niet het gevaar dat wij opnieuw de logica van de Koude Oorlog in worden gezogen, inclusief een wapenwedloop? Intussen blijft uitbreiding van de NAVO staand beleid, opnieuw te bevestigen met toetreding van Montenegro als 29ste lid. Ziet de minister deze risico's van toenemende spanningen met bijvoorbeeld Rusland gewoon niet of is voor hem de kwestie dat deze nadelen niet opwegen tegen te voordelen? Kan hij de kosten-batenanalyse misschien nog een keer wat explicieter maken?
De SP-fractie vreest dat Montenegro een speelbal is geworden in een internationale machtsstrijd, een strijd om invloedsferen in de Balkan. Na het geopolitieke getouwtrek om Oekraïne, met alle gevolgen van dien, zien we nu een zelfde soort getouwtrek om het nietige Montenegro. Dat is niet de strategische hoofdprijs, maar kennelijk toch belangrijk in de expansionistische logica van de huidige NAVO.
Laten we duidelijk zijn: het is ook Rusland dat hier aan het touw trekt en, al moeten veel van de gedane beweringen nog gestaafd worden, mogelijk een dubieuze rol speelt door de onrust in Montenegro bewust aan te wakkeren en het land zo te destabiliseren. De reactie in veel NAVO-hoofdsteden, en ik vermoed zo ook van vele fracties in dit huis, is dan om te zeggen: dan trekken wij ook nog eens harder aan dat touw. Ik begrijp dat ook wel. Het is een menselijke reactie als je eenmaal aan dat wedstrijdje touwtrekken begonnen bent. De vraag is echter of het verstandig is. De vraag is of we dat touw niet beter los kunnen laten. De SP fractie denkt niet dat dan de nationale veiligheid van Nederland in gevaar komt of het bondgenootschap verzwakt zal worden. Wij denken evenmin dat Montenegro in dat geval nog instabieler zal worden. Misschien wel: integendeel. Het is ook onzin om te stellen dat we Montenegro daarmee uitleveren aan de Russische beer.
Montenegro heeft de NAVO niet nodig om zich geleidelijk aan te ontwikkelen richting een in Europa geïntegreerde stabiele democratie. Wij willen dat perspectief ook helemaal niet aan de Montenegrijnen onthouden, maar denken dat daar andere en betere wegen voor zijn dan wat op zijn best op dit moment een prematuur NAVO-lidmaatschap zou zijn. Het NAVO-lidmaatschap biedt ook helemaal geen enkele garantie op verdere ontwikkeling van de democratie of zelfs ook maar op het voorkomen van een achteruitgang op het gebied van de democratische rechtsstaat. Het Turkije van Erdogan maakt zoveel wel duidelijk, terwijl in het Amerika van Trump hetzelfde gevaar dreigt. De regressie die we op dit gebied in die twee landen zien, brengt de hele NAVO in diskrediet en tast het bondgenootschap van binnenuit aan. Het toevoegen van Montenegro als 29ste lid zal daar niets aan veranderen. Integendeel, door het binnenhalen van de onrust in dit Balkanland vergroten we ook de onrust binnen de verdragsorganisatie. Hebben we al niet onze handen vol aan Turkije en Trump?
Belangrijker nog is dat de spanningen in de Balkan zelf eerder zullen oplopen dan afnemen en dat we de verhoudingen met Rusland onnodig nog verder op scherp zullen stellen. Omgekeerd: ophouden met dit getouwtrek, dit armpje drukken om te laten zien tot wiens invloedsfeer de Balkan behoort, zal een kans bieden de verhoudingen met Rusland te verbeteren en te de-escaleren en zal ons juist in een sterkere positie brengen om Poetin wel scherp te blijven aanspreken daar waar dat nodig is.
Concluderend, het moge duidelijk zijn dat de SP-fractie er in haar geheel nog niet van overtuigd is dat het nu opportuun of verstandig is de NAVO met Montenegro uit te breiden. Zoals altijd zien wij echter uit naar de beantwoording van de minister in misschien wel een van zijn laatste optredens in dit huis.