Verslag van de vergadering van 12 november 2019 (2019/2020 nr. 6)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 15.40 uur
De heer Otten i (Fractie-Otten):
Voorzitter. Allereerst mijn felicitaties aan de leden Van der Linden, Karimi en Van Huffelen met hun maidenspeeches. Vooral het voortschrijdend inzicht bij de fractie van Forum voor Democratie doet mij veel deugd. Op 21 mei jongstleden stemden nog in de Tweede Kamer de heren Baudet en Hiddema voor de Machtigingswet Invest-NL, maar ik merk dat er voortschrijdend inzicht is aan de zijde van Forum. Dat doet me deugd. Het is dus maar goed dat ik dit debat over Invest-NL heb aangevraagd.
Voorzitter. "Het was een grabbelton en dat is het nu nog." Dit zijn niet mijn woorden, maar die van oud-PvdA-Kamerlid Lutz Jacobi, tevens directeur van de Waddenvereniging. Lutz Jacobi zei dit onlangs tegen Investico, een platform voor onderzoeksjournalistiek van EenVandaag, het Dagblad van het Noorden, de Leeuwarder Courant en De Groene Amsterdammer. Dit journalistieke platform deed uitgebreid onderzoek naar het Waddenfonds. Dat is een fonds dat dertien jaar geleden werd opgericht onder de bezielende leiding van PvdA-prominent Wim Meijer, zogenaamd om het Waddengebied te versterken. Maar liefst 800 miljoen euro belastinggeld is in dertien jaar grotendeels verspeeld aan vage projecten, zoals een "blacklight glow-golfbaan", voor degenen die weten wat dat moge zijn, op Terschelling, een 30 meter hoog paviljoen in Lauwersoog, waarvan de bouw inmiddels is stilgelegd, nota bene op verzoek van natuur- en milieuorganisaties, en niet te vergeten de restauratie van een orgel in het Friese Parrega en de stichting Heidense Kapel voor het ontwikkelen van een pelgrimsroute. Er zijn nog ruim 200 andere soortgelijke tot de verbeelding sprekende projecten, die met het versterken van het Waddengebied weinig van doen hebben. Wij wilden het Waddengebied groter, sterker en robuuster maken. Dat is niet gebeurd. Dat zeg ik niet, maar dat twitterde de geestelijk vader van het Waddenfonds, oud-PvdA-staatssecretaris Meijer. Politici deelden jarenlang geld uit aan dit soort projecten, vaak ook nog met meerdere bestuurlijke petten op, en de belastingbetaler had het nakijken.
Voorzitter. De geschiedenis dreigt zich nu te herhalen. De politiek is blijkbaar niet in staat lering te trekken uit gemaakte fouten. Nu wil men oud-PvdA-prominent Wouter Bos, die hier aanwezig is, zie ik, maar liefst 2,5 miljard euro belastinggeld in handen geven om voor nationale transitiesinterklaas te gaan spelen. En de Zwarte Piet komt later terecht bij de Nederlandse belastingbetaler. Daar hoef je geen glazen bol voor te hebben. Ik kom hier later in mijn betoog op terug.
Ik heb in meerdere hoedanigheden vragen gesteld aan de minister van Economische Zaken over de Machtigingswet Invest-NL. De beantwoording was vaak nogal van algemene aard en niet altijd even specifiek. Daarom heb ik nog een aantal specifieke vragen aan de minister over de Machtigingswet Invest-NL. Allereerst: kan de minister toelichten wanneer er volgens hem spraken is van marktfalen? Want juist vanwege dit marktfalen is Invest-NL in het leven geroepen. Waar doelt de minister specifiek op? Wat is zijn definitie van "marktfalen"? Hoe valt de doelstelling van een goed rendement op de investeringen van Invest-NL te rijmen met het investeren waar de markt faalt? De Raad van State wijst hier ook op in het advies bij de Machtigingswet. De raad zegt namelijk "dat het formuleren van adequate doelstellingen, taken en criteria voor het functioneren van Invest-NL essentieel is voor een zinvolle inzet van dit investeringsinstrument. Immers, daar waar de markt functioneert, hebben Invest-NL en dus ook de inzet van collectieve middelen geen toegevoegde waarde en leidt optreden van Invest-NL tot marktverstoring." Aldus de Raad van State in zijn advies van 26 oktober 2018. Hoe gaat de minister voorkomen dat Invest-NL investeert in onrendabele projecten waar de markt geen interesse in heeft?
Ik heb ook een vraag aan de minister over de fondsen DVI-I en DVI-II. Ik heb er al meerdere mensen over gehoord. Ik heb ook een aantal mensen gesproken. Ze worden blijkbaar allemaal in het Engels uitgesproken, the Dutch Venture Initiatives, dus DVI-I en -II. Die worden momenteel gehouden door de regionale ontwikkelingsmaatschappij Oost, en worden volgens de memorie van toelichting verhangen naar Invest-NL, inclusief de daaraan gekoppelde leningen. Mijn vraag aan de minister van Economische Zaken is: tegen welke waardering gaat dit plaatsvinden en hoe worden eventuele boekwinsten of -verliezen verrekend tussen Invest-NL en de regionale maatschappij Oost?
Onlangs publiceerde Het Financieele Dagblad na een uitgebreid onderzoek een overzicht van de investeringen van de DVI-fondsen. Het is al gememoreerd. Naast investeringen in de lingerie van Marlies Dekkers en in Jopenbier, bevindt zich daar ook een stevige investering in het bedrijf CHRONEXT.com. Dat is een Zwitserse webshop voor exclusieve Rolexhorloges, met als co-investeerders onder andere Joop van den Ende en Reinout Oerlemans. Is de minister van mening dat Invest-NL Nederlands belastinggeld moet aanwenden voor dit soort investeringen die overduidelijk aan de markt kunnen worden overgelaten, gezien deze bekende co-investors? Of is hier volgens de minister sprake van marktfalen?
Dan komen we bij een van de belangrijkste aspecten van Invest-NL waarover ik graag op korte termijn nadere informatie van de minister zou ontvangen, indien mogelijk voordat de tweede termijn van dit debat aanvangt. Dat betreft de cruciale aanvullende overeenkomst tussen de Staat en Invest-NL, waarin de doelen en de taken van Invest-NL nader worden gespecificeerd. Graag ontvangen wij deze aanvullende overeenkomst zo spoedig mogelijk ter beoordeling. Allereerst is het zeer de vraag of een dergelijke aanvullende overeenkomst wel het geëigende instrument is voor dit doel. Ook de Raad van State zet daar grote vraagtekens bij. Ik citeer: "De doelomschrijving en de omschrijving van de taken van Invest-NL in de wettekst zijn veel ruimer dan beoogd. (…) Dat het de bedoeling is om via de aanvullende overeenkomst tot een nadere afbakening te komen, doet hier niet aan af, nu deze overeenkomst wederkerig is. Daarmee is het medeafhankelijk van het bestuur van Invest-NL zelf wat de inhoud van de overeenkomst zal zijn." De Raad van State concludeert dan ook dat de aanvullende overeenkomst "geen geschikt instrument is om tot nadere afbakening te komen". Graag een reactie van de minister op deze bezwaren van de Raad van State.
Invest-NL moet gaan investeren waar sprake is van marktfalen, maar moet ook een bepaald normrendement behalen. Onduidelijk is wat het niveau van dit normrendement is. Kan de minister ons daarover meer duidelijkheid verschaffen?
En dan komen we op het punt dat Invest-NL naast het uitdelen van 2,5 miljard belastinggeld ook nog wordt belast met de uitvoering van diverse subsidieregelingen. Hierdoor ontstaat al snel het risico van belangenverstrengeling wegens de samenhang tussen subsidietaken enerzijds en investeringstaken anderzijds. De Raad van State ziet dit probleem ook en adviseert om de subsidietaken niet bij Invest-NL maar elders onder te brengen. Wat is de actuele stand van zaken op dit punt, zo vraag ik de minister.
Dan komen we nog bij het aspect van de staatssteun. Is het EU-onderzoek hiernaar nu volledig afgerond? Zijn alle bij de EU ingediende klachten ten aanzien van Invest-NL afgehandeld, inclusief DVI, en zijn de klachten die bij de ACM zijn ingediend, inmiddels ook allemaal afgehandeld, zo vraag ik de minister.
Voorzitter. Nu kom ik bij een belangrijk punt, dat toch wel vrij cruciaal is in deze discussie, namelijk het investeringstrackrecord van Wouter Bos, de beoogd CEO van Invest-NL. Als ik de conceptstatuten goed heb gelezen, geloof ik dat ik moet zeggen: beoogd voorzitter van de Raad van Bestuur. Hier zijn namelijk wel de nodige kanttekeningen bij te plaatsen. Nou hebben we het geluk dat een aantal van de majeure investeringsbeslissingen waarbij Wouter Bos intensief betrokken was en waarbij de heer Bos eindverantwoordelijk was, inmiddels uitvoerig zijn onderzocht, namelijk door de parlementaire enquêtecommissie Financieel stelsel, ook wel "commissie-De Wit" genoemd, die onderzoek deed naar het optreden van onder anderen de minister van Financiën tijdens de financiële crisis van 2008, maar ook door de Algemene Rekenkamer, die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de roekeloze overname van de Duitse hoogspanningsnetten van E.ON door het 100%-overheidsbedrijf TenneT eind 2009.
Laten we beginnen met de conclusies van de commissie-De Wit. Het rapport van de commissie-De Wit beslaat meer dan 700 pagina's, maar ten aanzien van de belangrijkste conclusies over het optreden van de toenmalige minister van Financiën lezen we onder andere: "Het lijdt geen twijfel dat er uit bedrijfseconomisch opzicht te veel betaald is voor de Nederlandse delen van Fortis. (…) Gebreken in de informatie-uitwisseling hebben kostbare consequenties gehad. (…) Belangrijke gegevens die wel beschikbaar waren, werden in de waarderingen niet opgenomen. Deze posten zijn de belangrijkste oorzaken van de latere extra kosten gebleken." Ook verbaast het de commissie-De Wit "dat er geen aandacht besteed is aan de consortiumovereenkomsten, waarin de afspraken tussen de consortiumpartners waren vastgelegd." Dat waren de drie partijen die ABN AMRO opbraken, zoals u zich misschien nog kunt herinneren. "Basale vragen werden niet gesteld door de eindverantwoordelijke bewindslieden, bijvoorbeeld de vraag of de delen voldoende gekapitaliseerd waren, de vraag naar de status van de opsplitsing van ABN AMRO en de vraag naar mogelijke lijken in de kast." Daarnaast komt de commissie-De Wit tot de conclusie dat toenmalig minister van Financiën Bos de Kamer in alle fases van het proces van de overname van Fortis en ABN AMRO te laat heeft geïnformeerd. Tot zover de parlementaire enquêtecommissie-De Wit.
Een belangrijke investeringsbeslissing die minder aandacht heeft getrokken bij het grote publiek maar die wel enorme gevolgen kan hebben voor de Nederlandse belastingbetaler, is de overname van de verouderde Duitse hoogspanningsnetten, genaamd Transpower, van het Duitse energieconcern E.ON, die in 2009 door het Nederlandse 100%-overheidsbedrijf TenneT voor een bedrag van 885 miljoen werden gekocht. Ik kan me nog herinneren dat ik me indertijd enorm verbaasde over deze overname, die overduidelijk enorme risico's met zich meebracht voor de Nederlandse Staat en de Nederlandse belastingbetaler. Ik moest indertijd meteen denken aan het bekende gezegde van de investeringsgoeroe Warren Buffett. Hij zegt: "if you're doing a deal and you cannot figure out who the sucker is in the deal, the sucker is you". Dat kwam in dit geval meteen in mij op toen dit in 2009-2010 gebeurde, want er bleken enorme verplichtingen aan deze deal te zitten.
De Algemene Rekenkamer heeft in 2015 een onderzoek gedaan naar de aankoop van het Duitse hoogspanningsnet door TenneT. Ik moest net even toestemming vragen aan de voorzitter om dit rapport aan u te tonen naar aanleiding van het boek van de heer Van Rooijen vorige week; ik heb die toestemming gekregen. Toezicht van het Rijk op het publieke belang, heet het onderzoek. Ik laat u een kaartje uit het onderzoek zien, dan heeft u een indicatie. Dat kleine blauwe landje is Nederland. TenneT heeft in een soort hoogmoedswaanzin het hele Duitse energienet gekocht.
Wat men zich onvoldoende realiseerde bij TenneT en bij het ministerie van Financiën, waar Wouter Bos toen de verantwoordelijke minister was, is dat er investeringsverplichtingen van maar liefst 35 miljard euro gepaard gaan met deze overname van 885 miljoen. Dat is nog eens een serieuze hefboom: je geeft 885 miljoen euro uit en krijgt 35 miljard aan verplichtingen op de koop toe. Dat is een gigantisch bedrag, ongeveer 10% van de Nederlandse staatsschuld. Meer dan €2.000 per inwoner van Nederland: 35 miljard gedeeld door 17 miljoen is €2.000 per Nederlander. Met dank aan Wouter Bos als gevolg van een stel overmoedige TenneT-managers met hoogmoedswaan. Daarbij vergeleken is de 2,5 miljard van Invest-NL maar een peulenschil.
De Algemene Rekenkamer heeft het besluitvormingsproces rondom Transpower uitvoerig onderzocht en ook de betrokkenheid van het ministerie van Financiën. De conclusies zijn dramatisch. Als er ergens sprake was van een investering in een situatie van marktfalen, dan is het hier wel. De Rekenkamer oordeelt: "De minister van Financiën onderkende de financiële risico's; deze waren voor hem aanvankelijk reden om te twijfelen over de aankoop. De minister heeft geprobeerd de risico's af te dekken door voorwaarden te verbinden aan de financiering. Echter, deze afspraken zijn niet schriftelijk overeengekomen. De Staat heeft daardoor het risico gelopen geld uit de schatkist te moeten aanwenden om investeringen in Duitsland mogelijk te maken en loopt dat risico nu nog steeds". Ook de landsadvocaat had uitgebreid gewezen op de risico's voor de Staat. Net als de parlementaire enquêtecommissie-De Wit komt ook de Algemene Rekenkamer tot de conclusie dat de minister van Financiën meer inzicht had moeten geven aan de Tweede Kamer in de aankoop van Transpower en in de daarmee verbonden financiële risico's voor de Staat: l'histoire se répète.
Ook de voortekenen zijn niet goed. Hoewel Invest-NL nog niet eens officieel bestaat, is er op 4 juli 2019 bekendgemaakt dat Invest-NL een ICT-contract tot het jaar 2037 heeft gesloten.
De heer Van der Linden i (FvD):
Ik heb een vraag aan de heer Otten. Hij gaat nogal door op de beoogde bestuursvoorzitter van het op te richten fonds. Als er een andere bestuursvoorzitter zou zijn, zou de fractie-Otten dan wel voor oprichting van Invest-NL zijn?
De heer Otten (Fractie-Otten):
In de huidige setting zijn wij sowieso tegen dit fonds, maar met deze bestuursvoorzitter wordt het er niet minder op, gezien zijn trackrecord.
Maar ik heb het ook over de voortekenen: waar zijn we nu? Hoewel Invest-NL nog niet eens officieel bestaat, is er op 4 juli een contract getekend tot het jaar 2037 — dat is een contract voor achttien jaar — voor ICT-services. Wij waren met stomheid geslagen toen we dat zagen. Wie tekent er nu meteen een contract voor achttien jaar? Uit een website voor openbare aanbestedingen bleek dat er twee offertes waren voor deze service. Eentje voor €600.000 en eentje voor 20 miljoen euro. Mijn vraag is welke van deze twee het is geworden. Misschien kan de heer Bos daar opheldering over verschaffen aan de minister.
Daarnaast heeft Invest-NL in oprichting via een makelaar de zoekopdracht uitgezet voor maar liefst drie kantoren: in Amsterdam, Den Haag en Utrecht, elk van circa 2.000 m2, die allemaal aan de modernste vereisten moeten voldoen. Het is een jaarlijkse kostenpost van minimaal 1 miljoen euro. Er worden dus nu al enorme overheadkosten gecreëerd en Invest-NL is nog niet eens officieel begonnen. Dat belooft nog wat! Mijn ervaring met internationale investeringsfondsen is dat die juist enorm lean-and-mean werken met een relatief beperkte, maar zeer capabele staf. Kan dit allemaal niet wat soberder, is mijn verzoek aan de minister. Tot zover mijn kritiek op het trackrecord van de beoogd voorzitter van de raad van bestuur.
Wat moet er dan wel gebeuren? Gebruik deze 2,5 miljard belastinggeld om directe lastenverlichting te realiseren voor bijvoorbeeld het mkb en 1 miljoen zzp'ers. Dat kan bijvoorbeeld door te stoppen met het afbouwen van de zelfstandigenaftrek, zoals is voorzien door het kabinet. Dat kost ook ongeveer 2,5 miljard. Dat is veel beter besteed geld.
Creëer betere randvoorwaarden voor investeringen. Hierbij valt ook te denken aan een nieuwe tanteagaath-achtige regeling, waarbij fiscale faciliteiten worden geboden aan particulieren die investeren in startups. Noem het wat mij betreft de "ome-ericregeling".
Creëer meer transparantie in de markt, bijvoorbeeld door een virtuele marktplaats te ontwikkelen waar de investeringen van de verschillende ontwikkelingsmaatschappijen worden gepresenteerd, compleet met de belangrijkste kerncijfers, zodat marktpartijen er kennis van kunnen nemen en er een levendige markt kan ontstaan. Dat komt het ondernemers- en financieringsklimaat ten goede.
Ondernemers gaan pas investeren als ze omzetgroei verwachten en dat komt pas als mensen meer te besteden krijgen. Daar zit 'm de crux. Daarom moet er eerst geld naar lastenverlichting om de besteedbare inkomens te repareren na de schade die de kabinetten-Rutte hebben aangericht. Investeringen kunstmatig opvijzelen met belastinggeld is slechts symptoombestrijding. Dat lost uiteindelijk niets op.
Wat nu nodig is om de innovatie in Nederland te stimuleren, is allereerst lastenverlaging, zodat het weer gaat lonen om te ondernemen en te innoveren. Consumenten moeten weer meer geld in de knip krijgen om te besteden, zodat ondernemers gaan investeren. De investeringen proberen aan te jagen via het uitdelen van 2,5 miljard belastinggeld via Invest-NL is geen oplossing. Dat gaat alleen maar meer geld kosten. Daarom roep ik de ministers op om de machtigingswet voor de oprichting van Invest-NL in te trekken en de middelen die daardoor vrijkomen zo snel mogelijk te benutten voor lastenverlichting. Onze fractie zal in tweede termijn met moties komen om dit verder concreet in te vullen.
Voorzitter, ik rond af. Het lijkt me duidelijk: 2,5 miljard belastinggeld naar Invest-NL overboeken, vormt voor de belastingbetaler een groot risico met weinig voordelen en veel nadelen. Begin er dan ook niet aan, is ons advies. Beter ten halve gekeerd, dan ten hele gedwaald.
Dank u.
De voorzitter:
Dank u wel, meneer Otten. Dan geef ik het woord aan mevrouw Sent.