Verslag van de vergadering van 18 oktober 2022 (2022/2023 nr. 4)
Status: gecorrigeerd
Aanvang: 16.23 uur
De heer Van Rooijen i (50PLUS):
Voorzitter. Deze Algemene Politieke Beschouwingen markeren het twaalfjarig jubileum van premier Rutte. Hij is premier in roerige tijden. Onze fractie wil met hem de balans opmaken.
Ik begin met het besturingsmodel van onze samenleving. Iedereen heeft het altijd over polderen, maar doen we dat ook echt? En zo ja, wat is dat dan? Tot in de jaren negentig van de vorige eeuw had je de verzuiling. Die is nu wel voorbij, maar wat is daarvoor in de plaats gekomen? Als je welwillend bent, zeg je: niet zo veel, eigenlijk niets. Als je wat somberder bent, zeg je: vooral polarisatie, wantrouwen, veel herrie en weinig vooruitgang.
De zuilen waren een gebalanceerde afruil van maatschappelijke belangen, van rechts en links, van jong en oud, van vakbonden, werkgevers, boeren, consumenten, banken, noem maar op. De grote politieke partijen waren niet jouw leiders, maar waren onderdeel van de verzuiling. Feitelijk was er tussen overheid, politiek en samenleving voortdurend over en weer contact. Daardoor kwamen signalen van problemen snel door en werd er intern al veel eerder aan compromissen gewerkt. Confrontaties zoals nu met de boeren kwamen toen nauwelijks voor. Langs de binnenlijn waren de signalen al lang en breed gewisseld en werd er gewerkt aan wederzijds begrip en aan oplossingen. Daarom was onze samenleving zo ongelofelijk stabiel. Wij wisten met elkaar waar we aan toe waren en we overvroegen elkaar niet. Dat was de authentieke Nederlandse polderdemocratie: samen werken aan gezamenlijke oplossingen. Erkent de premier dat deze vorm van polderen beter is dan wat we nu hebben?
Wetgeving was het sluitstuk van maatschappelijke processen: we waren het ergens over eens en legden het dan pas vast in een wet. Tegenwoordig is het meestal de start: de politiek kondigt ingrijpen aan en de samenleving voelt zich overvallen. Den Haag is vooral bezig met zijn eigen agenda en de samenleving voelt zich buitengesloten. Gevolg: conflicten, wantrouwen, polarisatie, politieke versplintering en bestuurlijke impasses. Tel uit je winst. Vooral voor de liberale sectie in onze democratie was al dat authentiek gepolder een gruwel. Liberalen waren sowieso minder georganiseerd. De liberale grondlijn was: er is overheid en er is markt, en de politiek heeft het primaat. Dat is eigenlijk exact de uitkomst nu. Liberaal Nederland heeft de verzuiling overwonnen, maar tegelijkertijd is dat exact het probleem. Het maatschappelijk weefsel is er niet meer. Bent u achteraf gezien nog steeds blij met die uitkomst, premier Rutte? Graag een antwoord.
De kritiek op ons poldermodel was dat het achterkamertjespolitiek was, zo van: dat ruikt naar stiekem gedoe! Maar ons maatschappelijk model was juist gebaseerd op onderling vertrouwen. Je betrok elkaar bij alles; daarom werkte het. De Dutch approach oogstte internationaal bewondering en afgunst. Wat zonde dat het is verdwenen! O ja, wij polderen nog wel, maar wezenlijk anders dan vroeger. We zetten tafels neer en praten over één enkel thema met de meest betrokken organisaties om er beleid doorheen te kunnen jassen. De bedrijven krijgen de opdrachten en de burgers, die niet aan tafel zitten, krijgen de rekening. Soms zit er zelfs niemand aan tafel en komt er toch een rekening.
Voorzitter. Daarvoor stap ik even over van de analyse naar de harde actualiteit. Ik noemde zojuist "vertrouwen" als kernbegrip voor maatschappelijk draagvlak en daarom vind ik het zo erg dat het kabinet de ouderen in Nederland feitelijk bedondert met de verhoging van de AOW met 10%. Dat is een verhoging die we nota bene hier in dit huis eerder in het voorjaar hebben moeten afdwingen met mijn motie. Ja, het kabinet verhoogt de AOW met 10%, waarvan 8% overigens extra is en niet 10%, maar haalt tegelijk de toeslag Inkomensondersteuning AOW uit de AOW, waardoor de nettovooruitgang €300 lager uitkomt. Dan voel je je als oudere bedonderd — om geen krachtige termen te gebruiken, want daar houd ik niet van — zeker bij een inflatie die nog hoger is dan 8% of 10% en zeker als je een van de vele pensioenen hebt die mijlen achterlopen op de indexatie. Geen indexatie en €300 AOW-verlaging staan tegenover de verhoging. Het is een sigaar uit eigen doos. Als u vraagt hoe het vertrouwen toch zo verdwijnt, is dit een perfect voorbeeld. U kunt aan niemand de schuld geven, behalve aan uzelf. Een halflege brief voor de ouderen en weer minder vertrouwen in de overheid! Daarvoor heb je zelfs geen Johan Remkes nodig. Een leesbril is voldoende. Hier staat het!
Voorzitter. De functie van politieke partijen in de verzuiling was veel breder en inhoudelijker dan alleen het regeren en het debat. Het was ook een geworteld zijn in alle maatschappelijke contacten en dus op elk niveau luisteren, opzuigen en meepraten. Politieke partijen waren voorts de kweekbakken en opleidingsinstituten van nieuw talent. Dat iets geschiedenis wordt, is op zich niet erg. De vraag is wat daarvoor in de plaats komt. Het geduldige ambacht van luisteren, afwegen, terugkoppelen en bouwen aan draagvlak is verdwenen. We hebben in ruil daarvoor lawaaidemocratie gekregen, met het accent op debat, of nog liever op polarisatie en publiciteit. Dat maakt het vinden van maatschappelijk draagvlak alleen maar lastiger. Bovendien wordt de politiek op die manier vereenzelvigd met polarisatie, in plaats van dat de politiek gezag verdient als wegbereider naar eenheid. De democratie loopt zo schade op. Dat is riskant en daarvoor is de democratie mij trouwens veel te kostbaar. Realiseert u zich dat zo'n 97% van de kiesgerechtigden geen lid is van een politieke partij?
Voorzitter. Het conflict met de boeren is in elk opzicht een voorbeeld van democratische kortsluiting. Johan Remkes heeft een reddingsboei geworpen, eigenlijk op basis van dezelfde analyse die ik net heb gemaakt, en die was al drie weken geleden klaar. Hij heeft geen oplossing, maar nodigt uit tot een andere manier van werken en met elkaar omgaan. Dat doe ik vandaag weer, zeker als het om de AOW gaat. Ik hoop van harte dat we er niet alleen met de boeren uitkomen, maar dat dit conflict, dat ook nog eens gaat over de verhouding tussen stad en platteland, achteraf ook een zegen blijkt, omdat we hierdoor weer gemeenschappelijk gaan denken en werken in ons kleine land, in plaats van "ieder voor zich en geen tafel voor ons allen". Ervaart de premier het rapport van Remkes ook zo?
Voorzitter, dan de bestuursdienst. Een ander aspect van openbaar bestuur is de ambtenarij. Met de komst van een bestuursdienst en het voortdurend rouleren van de ambtelijke top van managers in plaats van inhoudelijk deskundigen, zijn er twee ernstige dingen gebeurd. Op de ministeries is de kennis aan de top verdwenen en daarmee is ook de besluitvaardigheid verdwenen. Kijk bijvoorbeeld naar wetgeving. Goede wetgeving is het fundament van een geordende samenleving. Wetgevingsjuristen zijn goud waard. Onder leiding van managers werd het maken van gekunstelde politieke compromissen belangrijker dan de precieze formuleringen. Ook het parlement is hier de fout ingegaan.
Ik heb het hier al eerder gezegd: er komt te veel wetgeving door de Kamers heen die feitelijk rammelt of niet consistent is met bestaande wetgeving. Het verdwijnen van kennis aan de top en de onvoldoende parlementaire belangstelling voor de letter van de wet hebben ervoor gezorgd dat lobbygroepen binnen het ambtelijke apparaat naar hartenlust, het liefst via Brussel, konden werken aan regelgeving waar democratisch gezien veel genuanceerder over werd gedacht. Natura 2000, stikstof en al die verdragen en wetten waarvoor actievoerders nu via de rechter hun gelijk halen, zijn allemaal letter voor letter door de Tweede en Eerste Kamer gegaan. De peren waar we nu mee zitten, hebben we zelf mee staan bakken. Is de regering dit met mij eens, inclusief de eigen bijdrage van de premier aan deze problematiek?
De Belastingdienst is een van de alarmbellen van onze tijd. Toen ik staatssecretaris was had die dienst een werkelijk voortreffelijke naam qua kennis, qua integriteit, qua zorgvuldigheid, qua snelheid van handelen. Een dienst om trots op te zijn en voor de bewindspersoon de meest vertrouwenwekkende aanwezigheid. Dat gold trouwens ook voor het directoraat-generaal Fiscale Zaken waar de wetgeving werd gedaan. De teloorgang van die dienst en van die goede naam is voor een niet onbelangrijk deel terug te voeren op veel van de veranderingen in de organisatie. Het verdwijnen van vakdeskundigheid, vooral aan de top, heeft eraan bijgedragen dat de dienst taken moest gaan uitvoeren waarvoor deze niet was toegerust of waarop deze niet was voorbereid: de toeslagen. Er zijn daar niet meer managers nodig, maar mensen die op de bedrijfsvloer inspecties hebben gezien en weten wat het is om aanslagen op te leggen, juist ook in moeilijke situaties. Uitdrukkelijk voor het fiscale wetgevingsproces is excellente deskundigheid nodig, al was het alleen maar om weerwerk te kunnen leveren aan hobbyistisch wensdenken in parlement en samenleving.
Voorzitter. Ik noemde het al: het werken met modellen in plaats van het gebruiken van inzicht en kennis. Je ziet dat heel sterk bij Klimaat en Milieu. Er wordt met cijfers en extrapolatie gegoocheld dat het een lieve lust is en al die cijfers krijgen de status van werkelijkheid. Eén ding hebben ze gemeen: ze zijn altijd hoogst alarmerend. Onze samenleving wordt ongeveer elke dag in crisismodus gezet. Zo moet kennelijk de bevolking murw worden gemaakt voor harde ingrepen of zware tegenvallers. De huidige energiecrisis hadden we misschien niet zien aankomen, maar we speelden al lang hoog spel door allemaal tegelijk hoge klimaateisen te stellen, het gas af te zweren, kolencentrales te sluiten, energie te kopen bij dubieuze leveranciers, kernenergie tegen te houden en dan tegelijk ook nog eens ons systeem om te bouwen naar elektrische stroom waarvoor ons net niet klaar is.
Twaalf jaar premier Rutte. Voorzitter, ik wend mij ten slotte tot de premier. U bent nu twaalf jaar premier — ik hoop dat hij even luistert — langer dan wie ook van uw voorgangers. Gefeliciteerd, toch ook. Bent u tevreden met wat u heeft bereikt? Waar is Nederland die twaalf jaar beter geworden? Waar zijn wij zichtbaar vooruitgegaan? Ik noem een paar thema's: zorg, voldoende woningen, klimaat, milieu, files, koopkracht, veiligheid, criminaliteit, migratie, pensioenen, AOW, eenzaamheid van jong en oud, saamhorigheid, woonlasten. U kunt er ook uit kiezen.
De voorzitter:
U bent al door uw spreektijd heen.
De heer Van Rooijen (50PLUS):
Dat zie ik. Ik rond af. Welke thema's zou u kiezen? Ik noem een paar voorgangers van u. Drees wordt herinnerd door de AOW, Zijlstra door zijn zuinigheid, De Jong door zijn vriendelijkheid, Lubbers door zijn herstelbeleid en uw voorganger Balkenende door "fatsoen moet je doen". Hoe hoopt u dat Nederland u straks herinnert?
Voorzitter. Nog één opmerking. Minister Schouten is niet bereid om de AMvB met een soepele regeling voor indexatie van pensioenen te verlengen. De AMvB loopt eind van dit jaar af. Wij vragen het kabinet deze AMvB te verlengen tot in 2023, gegeven de extreem hoge inflatie. Graag een antwoord.
Dank u wel.
De voorzitter:
Dank u wel, meneer Van Rooijen. Dan is nu het woord aan de heer Schalk namens de SGP.