Verslag van de vergadering van 3 december 2024 (2024/2025 nr. 10)
Status: ongecorrigeerd
Aanvang: 15.00 uur
Een verslag met de status "ongecorrigeerd" is niet voor citaten en er kan geen recht aan ontleend worden.
Mevrouw Van Aelst-den Uijl i (SP):
Voorzitter, dank. Het zal u niet verbazen: de SP maakt zich zorgen over deze wet en dan met name over de verdeling van lasten en lusten. Ook experts zijn kritisch over de wet. Zo zei de directeur van het Nibud tijdens een deskundigenbijeenkomst: het debat over de grote transities heeft de neiging om als technisch debat gevoerd te worden in plaats van als debat over eigenaarschap, draagvlak en betaalbaarheid. De drie punten waarop het Nibud zijn zorgen uitte waren zekerheid, kenbaarheid en verduurzaming; drie zorgen die wij als SP delen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid stelde niet voor niets al: rechtvaardigheid zou een belangrijk onderdeel moeten zijn van klimaatbeleid. Dit zijn fundamentele punten die voor mijn partij bij elkaar komen in de existentiële vraag: markt of publiek?
Het lijkt wel een vies woord geworden: de publieke zaak. In de deskundigenbijeenkomsten en de technische briefing over deze wet deden verschillende sprekers ontzettend hard hun best om duidelijk te maken dat het, als de markt het kan, absoluut niet publiek mag. Een vreemde situatie. De markt mag winst maken en in private zakken steken en de publieke spelers mogen de onrendabele top betalen met publiek geld. Kortom: de winst is privaat, verlies en kosten zijn publiek. Best gek, zo stelde ik vorige week ook al. Wij kunnen niet aan het beeld ontsnappen dat deze wet de marktwerking versterkt in plaats van inbindt. Klopt dit, vragen wij de minister.
De heer Crone zei zojuist ook al dat de markt vooral werkt voor grote bedrijven die de markt naar hun hand kunnen zetten om prijzen hoog te houden. Daarmee werkt de markt heel veel minder voor kleine partijen en voor particulieren. Als mijn partij het historisch beziet, hadden we voor de privatisering een systeem waarbij inwoners stroom en gas kochten tegen een redelijk tarief. De overheid was hier verantwoordelijk voor. Investeringen en baten waren publiek. Het belang was immers publiek en collectief. Baten konden daarmee gebruikt worden voor de investeringen. Toen kwam de privatisering en kwamen er marktpartijen die winst moesten kunnen maken op lasten van inwoners voor energie. Nu, vandaag, zijn er zeer hoge kosten die gedekt hadden kunnen worden uit de opgespaarde opbrengsten van energielevering. Maar deze zijn in de zakken van de markt verdwenen, dus moeten inwoners hun portemonnee trekken. Daarnaast zijn er aanvullende hoge kosten omdat de ACM de markt moet controleren. Ook die kosten zijn uiteindelijk voor de inwoner. Wij zijn heel benieuwd hoeveel fte's er bij de ACM werken om op deze markt toezicht te houden.
Met deze wet moeten inwoners ineens actieve afnemers worden, om niet alleen de huidige markt te laten profiteren van het energiesysteem, maar ook een deel van de inwoners, als marktpartij. Ik moet u bekennen dat dit toch wel een tikje een omslachtige manier is om uiteindelijk het collectief te laten profiteren van een systeem. Het is een inefficiënte manier omdat uiteindelijk slechts een handvol inwoners deze rol zou kunnen nemen. Daar werd zojuist al aan gerefereerd; ik geloof door de heer Holterhues.
Dan komen wij tot de vraag of de consument kan werken met deze wet. Ons beeld is dat behoorlijk veel consumenten geen actieve deelnemer, afnemer, willen zijn. Ze willen niet actief wisselen van aanbieder. Ze willen geen thuisbatterij. Ze willen niet kunnen handelen op de onbalansmarkt en zullen daardoor misschien wel duurder uit zijn. Erger nog, door deze wet zullen energiecowboys hun kans weer schoon zien, wat ertoe zal leiden dat over een aantal jaren weer energiebedrijven failliet zullen gaan en mensen letterlijk in de kou zullen laten zitten. We weten allemaal welke inkomensgroepen daar uiteindelijk het zwaarst de dupe van zullen zijn. Dat zijn de mensen in sociale huurwoningen en in goedkope eigen woningen die niet kunnen investeren in een comfortabel huis met een lage energierekening.
Daarmee komen we op verduurzaming. In de deskundigenbijeenkomst uitten verschillende sprekers hun zorgen over de groeiende tweedeling tussen mensen die mee kunnen komen met de verduurzaming en de energietransitie, en zij die dat niet kunnen. Want als je genoeg geld had om subsidies te kunnen krijgen, heb je nu al jaren zonnepanelen, isolatie en een elektrische auto voor de deur. Als dat niet het geval was, heb je de energierekening steeds verder zien stijgen en voelt deze energietransitie als iets wat je overkomt, opgedrongen wordt en al helemaal niet als iets waar je als individu voordeel van kunt hebben. En eigenlijk heb je er ook geen voordeel van gehad, tot vandaag. Je hebt namelijk mee moeten betalen aan de energietransitie van een ander via subsidies uit algemene middelen. De huishoudelijke hulp in de tochtige huurwoning heeft de afgelopen jaren betaald voor de Tesla van mensen in nieuwbouwwijken.
Steeds meer mensen met voldoende geld verlagen hun kosten door van het gas af te gaan, een batterij te nemen en hun woning te verduurzamen. Steeds minder mensen dragen hierdoor de totale lasten van onder andere het gasnet. Hetzelfde kun je zeggen over dynamische energietarieven. Als je het kunt snappen, het risico kunt nemen en je afname planbaar kunt maken met een batterij en nieuwe apparaten met een timer, kun je met dynamische tarieven flink verdienen en flink besparen. Echter, de mensen die dat niet kunnen en afhankelijk zijn van een vast contract, betalen hier een steeds hogere prijs voor. De lusten zijn voor de enkeling en de lasten voor zij die niet mee kunnen komen. Ook wordt het risico van prijsschommelingen daarmee steeds minder collectief gedragen.
Voorzitter. Wij zijn benieuwd hoe de minister ervoor gaat zorgen dat prijzen zo transparant en vergelijkbaar mogelijk worden. Is de minister het met ons eens dat welkomstbonussen of cadeaus als loyaliteitsbonussen de vergelijkbaarheid voor consumenten niet ten goede zullen komen? Op welke manier gaat de minister zorgen voor echt onafhankelijke prijsvergelijking, zodat huishoudens en bedrijven eerlijk kunnen kiezen? We zijn heel benieuwd of de ACM voldoende toegerust is om te kunnen controleren en handhaven.
Voorzitter. We vinden het ontbreken van een prijsplafond als optie eigenlijk een weeffout in deze wet. En dat komt de zekerheid voor consumenten niet ten goede. Deze wet is wat ons betreft uiteindelijk te beperkt voor de bescherming van kwetsbare mensen. Dit geldt voor bijvoorbeeld de kaders van modelcontracten, het al dan niet collectief dragen van lusten en lasten, maar ook de waarborgsom die door consumenten opgebracht moet worden. Het Nibud benoemde het al: deze waarborgsom is zo hoog dat velen die nooit zullen kunnen dragen. Kwetsbaren komen wat ons betreft ruim onvoldoende uit de uitwerking van deze wet. Zij zitten letterlijk in de kou. De wet is ook beperkt in het beschermen van kwetsbare mensen, omdat de vangnetregeling die er eerder was, weggevallen is. "Redelijke tarieven" werd vervangen door "transparante tarieven". Een transparant tarief kan nog steeds bijzonder onredelijk en onbetaalbaar zijn. Wij zien dat dan ook als een verslechtering ten opzichte van de beide wetten die we samenvoegen. In de nota van wijziging is hier een beetje aan tegemoetgekomen, maar deze zorg is voor ons nog niet volledig weggenomen. Wij vragen dan ook een reactie van de minister op dit punt. Is de vangnetregeling, zoals we die kennen in de huidige situatie met de Elektriciteitswet, nog steeds ten volle aanwezig in de nieuwe situatie met de Energiewet?
Voorzitter. Een punt over kleine ondernemers. Ook daar maken wij ons zorgen over. Hoe worden kleine ondernemers beschermd tegen woekercontracten die hen de kop zouden kunnen kosten? Ook voor hen is het heel belangrijk dat ze eerlijke contracten krijgen.
Dan schaarste en duurzaamheid. Voor ons is dat een heel ander punt dan alleen maar "energie besparen". We zien het vraagstuk rondom schaarse grondstoffen, grondstoffen in de productielijn en uitstoot in de productielijn. Stimuleer je thuisbatterijen, die qua grondstoffen zeer vervuilend zijn en ten koste gaan van mensenrechten? Dat punt lijkt te ontbreken in de discussie over de Energiewet en de energietransitie. Er lijkt met maatregelen zelfs gestuurd te gaan worden op meer batterijen.
Wat daarnaast ook steeds verder uit beeld lijkt te verdwijnen, is de werkelijke kostentoebedelingsdiscussie en het belang van verduurzaming van bedrijven en huishoudens, omdat we uiteindelijk minder uitstoot zouden moeten willen. Je ziet nu dat huishoudens hun uitstoot of hun verbruik omlaag willen brengen met bijvoorbeeld houthaarden of met batterijen, waarvan de uiteindelijke uitstoot groter is dan wanneer ze gas of stroom gebruikt zouden hebben. Door de rare focus van zowel deze wet als van de discussie over de energietransitie raakt het collectieve belang uit beeld. Mensen schakelen hun zonnepanelen af, gaan met haardhout stoken en brengen zo grote schade toe aan het milieu. Dat komt allemaal doordat er van overheidswege vreemd zwabberbeleid is geweest en het einddoel uit zicht is geraakt: stoppen met eindige grondstoffen, met zo veel uitstoot en zorgen dat we volop inzetten op duurzaamheid. Wij denken dat door het beleid zoals de laatste tijd is gevoerd, de verduurzaming en de opwek van duurzame energie zal stokken, terwijl Nederland juist koploper was.
We zien vanzelfsprekend ook positieve punten. We zien bijvoorbeeld dat met deze wet stappen worden gezet in het bestaansrecht van energiegemeenschappen en coöperaties. Zij stelden zelf in een persbericht naar aanleiding van het bericht dat de Tweede Kamer deze wet aannam, dat de boodschap duidelijk is: er is een nieuwe speler op de markt, gericht op het bieden van sociale milieuvoordelen en niet op het maken van winst. Een ander positief punt dat wij zien, is dat er twee stokoude wetten worden verhelderd en gemoderniseerd.
Resumerend over deze wet. Wij zien positieve puntjes en we zien ook dat het voor een deel stolling van bestaand beleid is, in een wat overzichtelijker jasje. Maar we zien ook onvolkomenheden en zaken die domweg ontbreken. We vragen dan ook aan de minister om een snelle evaluatie van deze wet, een snelle mogelijkheid om hiaten te vullen. Ik noemde een aantal van deze hiaten op: het beter beschermen van kwetsbaren, een betere uitvoerbaarheid die inwoners in staat stelt om mee te doen, het echt aanpakken van energiearmoede, het transparanter maken voor de consument, het eerlijker verdelen van lasten en lusten en de vangnetregeling.
Voorzitter. Nu ik nog een paar minuten over heb, wil ik toch ook wat vooruitblikken. De discussie die we mogelijk komende week of de week daarna voeren over de salderingsregeling kunnen we niet los zien van de wet die we vandaag bespreken. Ook daar zien wij een vreemde verschuiving in de verdeling van lasten en lusten. Consumenten die de afgelopen jaren hard bezig zijn geweest om van het gas af te gaan en bezig waren met zonnestroom, lijken nu tegen een aantal heel stevige verslechteringen aan te lopen. Er wordt gezegd, als leidend principe: de kostenveroorzaker betaalt. Saldering verdwijnt mogelijk, waardoor zonnestroom minder opbrengt. Vooral voor de consument die panelen pas nu bij elkaar spaarde, en voor huurders is dat heel zuur. De vergoeding voor de opgewekte kilowatturen wordt zo laag dat het onaantrekkelijk wordt. De terugleverboete wordt niet verboden en doet de extreem lage terugleververgoeding teniet. Netbeheerders zijn aan het onderzoeken of de consument meer voor netbeheer moet gaan betalen bij een hoger verbruik of teruglevering. Een tweede boete dus: je hebt enerzijds al de terugleverboete en dan krijg je ook nog eens een boete van de netbeheerder.
Voorzitter. Daartegenover staat het bedrijfsleven. Het gekke is dat het daar omgekeerd lijkt te zijn. De grootverbruiker, dus eigenlijk de grootkostenverbruiker, krijgt korting. Dat is daar het leidende principe. Hoe meer je als bedrijf verbruikt, hoe lager je energiebelasting per kilowattuur. Zonneparken en windparken krijgen geen terugleverboete. Zonneparken en windparken hebben geen negatieve vergoeding dan wel verkoopprijs per kilowattuur. Onbalans en netcongestie die door grootschalige opwek van energiebedrijven zelf wordt veroorzaakt — wat vele malen meer is dan wat consumenten zouden veroorzaken — wordt geheel buiten beschouwing gelaten als het gaat om de kosten van het net. Consumenten betalen netbeheerkosten waar de energieproducenten daarvan gevrijwaard lijken te zijn.
Voorzitter. Wij vragen ons af in hoeverre deze Energiewet gaat bijdragen aan het gelijktrekken van de kosten per kilowattuur of per kuub voor inwoners en bedrijven, of het nou grootverbruikers zijn of niet. Want of nu een bedrijf of inwoner de energie verbruikt, de kosten voor netbeheer, transport en opwek zijn gelijk. Zoals het nu is ingericht socialiseert de overheid de kosten van het bedrijfsleven naar de inwoner. De inwoner betaalt per kilowattuur veel meer belasting, meer boete en krijgt minder terugleververgoeding. Voor bedrijven geldt overigens gewoon de verkoopprijs. De kostentoebedeling geldt vooralsnog kennelijk alleen voor consumenten en niet voor bedrijven.
Er zijn daarnaast vele marktpartijen die er baat bij hebben dat stroom die de Nederlandse consument met zijn dak opwekt zo goedkoop mogelijk gekocht kan worden, om met zo veel mogelijk winst doorverkocht te kunnen worden, in Nederland of over de grens. Hoe beschermt de regering deze consumenten? Hoe worden zij geholpen om een eerlijke prijs voor hun stroom te krijgen, zonder dat zij moeten gaan handelen met een batterij of op de onbalansmarkt?
Voorzitter. Ik sluit graag af met een oproep. De overheid heeft een belangrijke taak om inwoners te beschermen en hun belangen te behartigen. Laten we daar deze Energiewet dan ook voor inzetten. Laat de Energiewet inwoners beschermen tegen kou, schimmel, vocht, onredelijke prijzen en de macht van de markt.
Dank u wel.
De voorzitter:
Ik dank u wel. Precies de minuten die u heeft ingeschreven. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Strien van de fractie van de PVV.