In het debat werden drie moties ingediend, over twee van de drie moties wordt op 15 februari gestemd.

De motie van senator Karimi verzoekt de regering om de benoeming van een special envoy on freedom of media door en voor de Europese Raad te bepleiten, en de Kamer hierover te informeren. Zij vindt dat naast de Europese Commissie ook de Europese Raad meer aandacht dient te besteden aan het bevorderen van de pluriformiteit van vrije media en de veiligheid van journalisten. De minister van Buitenlandse Zaken liet het oordeel over de motie aan de Kamer.

De motie van senator Koole vraagt de regering de aanbevelingen in het rapport van de Adviesraad voor Vreemdelingenzaken over mensenrechtenschendingen aan de buitengrenzen van de Europese Unie over te nemen en de Kamer over een jaar te rapporteren over de vorderingen bij de uitvoering van deze aanbevelingen. De minister van Buitenlandse Zaken vroeg Koole de motie aan te houden in afwachting van een reactie van de staatssecretaris van Justitie en Veiligheid. Koole hield de motie daarop aan.

De motie van senator Van Rooijen vraagt de regering onverwijld actie te ondernemen, onder meer door het instellen van een taskforce van voortreffelijke wetgevingsjuristen om de wetgeving sinds de eeuwwisseling te inventariseren en te toetsen. De senator overwoog daarbij dat het geen incident meer is dat de rechter wetgeving anders interpreteert dan de wetgever heeft bedoeld te formuleren. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties ontraadde de motie, maar zegde toe een brief te sturen met daarin een opsomming wat momenteel al gebeurt op dit gebied.

Zorgen om intimidatie journalisten

Senator Karimi (GroenLinks) zei dat het in Polen en Hongarije slecht gaat met het naleven van de gedeelde Europese waarden. Blijkbaar kan een land aan de ene kant profiteren van Europese subsidies en aan de andere kant de rechten van zijn burgers met voeten treden, aldus Karimi. Bovendien staat de rechtmatigheid van de verkiezingen in Polen ter discussie sinds de onthullingen over een afluisteroperatie door de regering. Karimi vroeg minister Hoekstra hoe die denkt over een wijziging van het EU-verdrag waarin de rechtsstatelijkheid en de sancties beter kunnen worden vastgelegd. Ze wees tevens op de bedreigingen van onafhankelijke media en intimidatie van journalisten in bijvoorbeeld Hongarije. Ze vroeg minister Hoekstra of hij bereid is een speciale gezant voor vrijheid van media te benoemen. Tot slot vroeg ze uitgebreid aandacht voor de push backs - letterlijk terugduwen - van migranten aan de buitengrenzen van de Europese Unie, zoals bij de Griekse eilanden en aan de grens van Polen met Wit-Rusland.

Geen uitbreiding zolang EU zelf niet op orde is

Senator Van Ballekom (VVD) zei dat het niet zo kan zijn dat lidstaten van de Europese Unie willens en wetens afwijken van EU-afspraken. Volgens hem is geen enkele samenwerking perfect. Maar in het geval van onaanvaardbaar gedrag moet worden opgetreden. Hij haalde het voorbeeld van Polen aan dat een uitspraak van het Europees Hof negeert omdat het land dit Hof niet erkent als hoogste Europese rechter. Het kwam Polen op een dwangsom te staan die in mindering wordt gebracht op de EU-subsidies die het land krijgt. Er lijkt nu verbetering te zijn, maar Van Ballekom spoorde de Nederlandse regering en de Europese Commissie aan dit in de gaten blijven houden. Hij vroeg verder of de regering het met de VVD eens is dat het uitbreidingsproces sterker gekoppeld moet worden aan het rechtsstatelijkheidsbeginsel. Van verdere uitbreiding kan volgens Van Ballekom geen sprake zijn zolang de rechtsstatelijkheid binnen de EU niet op orde is.

Sterker voorwaarden stellen aan EU-subsidies

Senator Backer (D66) zei dat enkele EU-lidstaten op weg zijn richting autocratie, een regeringsvorm waarbij ongelimiteerde macht wordt uitgeoefend door één persoon. Het is volgens hem belangrijk dat EU-burgers niet met lege handen komen te staan als regeringen antidemocratische en discriminerende campagnes voeren. In het Meerjarig Financieel Kader (MFK) geldt rechtsstatelijkheid als een voorwaarde voor het uitoefenen van het trekkingsrecht van de gelden voor lidstaten, het zogeheten conditionaliteitsmechanisme. D66 zou dit graag nog meer versterkt zien. Backer vroeg de minister erop toe te zien dat deze conditionaliteit wordt nageleefd. Hij zei dat het goed is dat de minister in zijn laatste discussie in EU-verband het rechtsstatelijke aspect verdedigde, daartoe aangezet door de Tweede Kamer. Backer vroeg tot slot wat de bilaterale inzet van Nederland richting bijvoorbeeld Hongarije en Polen is.

Spanning in de democratische rechtsstaat

Senator Koole (PvdA) zei dat er spanning zit in de democratische rechtsstaat, maar dat democratie en rechtsstaat ook niet los van elkaar worden gezien. Ook al zijn zij verbonden, de een kan de ander overheersen. Dat is nu in enkele EU-landen wel aan de orde. Het is belangrijk niet alleen te kijken naar de rechterlijke macht, maar ook naar hoe democratie is georganiseerd in een land, aldus Koole. Ook hij wees op de conditionaliteit die er sinds twee jaar is. De Europese Commissie draalt en wacht met de inzet ervan tot een uitspraak van het Europees Hof van Justitie, maar dat is volgens hem niet nodig. Ook Koole ging, net als senator Karimi, in op de schrijnende situatie en mogelijke mensenrechtenschendingen aan de Europese grenzen. Tot slot vroeg hij naar het coalitieakkoord van het nieuwe kabinet waarin staat dat er gewerkt zal worden aan versterking van de Tweede Kamer, maar hoe zit het met Eerste Kamer, zo wilde Koole weten. En hoe kijkt regering aan tegen opmerking van de Europese Commissie over constitutioneel hof, besloot Koole.

Primaat lidstaten EU is startpunt

Senator Van Dijk (SGP) zei dat het belangrijk is te beginnen met het helder definiëren van de begrippen rechtsstaat, democratie en fundamentele rechten. Wat de SGP betreft is het primaat van de lidstaten het startpunt: die richten de rechtsstaat in. Het onderscheid tussen normen (objectief vast te stellen) en waarden (subjectief) lopen volgens Van Dijk vaak door elkaar heen, zoals bij de kritiek op het abortus- en LHBTI-beleid van Polen en Hongarije. Hij riep de minister op om het objectieve te bevorderen. Hij zei verder dat er eenzijdigheid is onder de EU-regeringen ten aanzien van mensenrechten: over bijvoorbeeld homohuwelijk en adoptie door homoparen bestaan verschillende meningen die binnen democratisch tot stand gekomen regeringen moeten kunnen bestaan, aldus Van Dijk. Als iets een mensenrecht is dat door de EU zou moeten worden verdedigd, is dat wel het recht op leven, aldus Van Dijk.

Zorgen om onhoudbaarheid wetten

Senator Van Rooijen (50PLUS) zei dat ook in Nederland zaken schuren, maar Nederland komt er volgens hem altijd wel uit omdat wij een levendige democratie hebben waarin problemen zoals met de toeslagenaffaire en vermogensrendementsheffing stevig worden bediscussieerd. Hij wees erop dat in toenemende mate bijvoorbeeld milieuorganisaties, tot aan de Hoge Raad, rechtszaken winnen met grote gevolgen voor de staatskas. Van Rooijen is ongerust dat te veel wetten zoveel gaten bevatten dat ze niet standhouden bij de rechter. Over de situatie tussen Rusland en Oekraïne zei hij dat internationale politiek niet zachtzinnig is: je onderhandelt niet vanuit vrome wensen, maar vanuit macht. Het is de kunst om een prijs te bepalen waarmee je thuis kunt komen. Van Rooijen gaat uit van het eigen belang van Nederland.

Valse informatie ontwricht democratie

Volgens senator Huizinga-Heringa (ChristenUnie) hebben de landen van de Europese Unie elkaar nodig. Ze zei dat het goed is dat de rechtsstatelijkheid van de Europese Unie naast de meetlat van de trias politica en de checks and balances wordt gelegd. De ChristenUnie juichte aanvankelijk de conferentie over de toekomst van Europa dan ook toe. Maar Huizinga kijkt er nu toch anders naar: voelt een beetje als een gemiste kans. De conferentie is aan het merendeel van de samenleving voorbij gegaan. Ze vroeg hoe het kabinet omgaat met de aanbevelingen die voortkomen uit de conferentie. Met betrekking tot Polen en Hongarije vroeg Huizinga of er nog andere middelen zijn om deze lidstaten te prikkelen. Het baarde haar tot slot zorgen dat met name vanuit Rusland valse informatie wordt verspreid die ontwrichtend is voor de democratie.

Veranker rechtsstatelijkheid en afdwingbaarheid

Senator Van Apeldoorn zei dat Nederland de Europese Unie op een aantal terreinen hard nodig heeft, mits deze Europese Unie op rechtsstatelijkheid, democratie en grondrechten is gebaseerd. Er zijn meer landen dan alleen Polen en Hongarije waar de rechtsstaat achteruitgaat, bijvoorbeeld ook in Slovenië. Hij vroeg of dit wellicht verband houdt met te snelle uitbreiding. Voor we verder uitbreiden moeten we eerst zorgen dat het handhaven van de normen na toetreding ook afdwingbaar is, aldus Van Apeldoorn. Hij vroeg of de minister zich wil inzetten voor een verdragswijziging om rechtsstatelijkheid en afdwingbaarheid te verankeren. Dé organisatie voor het hoeden van de mensenrechten is de Raad van Europa, met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Tot nu toe is de Europese Unie nog niet toegetreden tot dit verdrag. Van Apeldoorn vroeg wat de stand van zaken is rond die toetreding.

Bijl aan wortel Europese rechtsstaat

Senator Oomen-Ruijten (CDA) wees op de Kopenhagen-criteria die in 1993 zijn vastgesteld en op basis waarvan een land kan toetreden tot de Europese Unie. De principes die in deze criteria zijn verankerd werden ook gehandhaafd. Daarom konden bijvoorbeeld Bulgarije en Roemenië niet direct in 2004 met tien andere landen samen toetreden. Maar wat nu in Polen en Hongarije gebeurt zet de bijl aan de wortel van de Europese rechtsstaat, zei Oomen. Te vaak zag ze dat de Europese Commissie de verstoring van het recht moest opknappen en de regeringen achteroverleunden omdat ze bang waren de bilaterale relaties te schaden. Ze wees tot slot in navolging van eerdere sprekers op de destabilisering van de democratie door desinformatie en vroeg minister Bruins Slot wat het kabinet gaat doen om dit aan te pakken.

Nederland is niet meer feilloze democratische rechtsstaat

Senator Raven(OSF) zei dat er een vangnet van voldoende checks and balances nodig is en dat dat een belangrijke taak is voor parlementen, raden van toezicht en regionale en lokale overheden. Nederland is niet meer die feilloze democratische rechtsstaat. Heeft de EU wel voldoende checks and balances ten aanzien van bijvoorbeeld Polen en Hongarije? Hij zei dat het moeilijker is omdat de desinformatie die verspreid wordt aan de afbraak van de rechtsstaat bijdraagt. Volgens Raven lijkt het alsof Nederland en andere Europese lidstaten stabiele democratieën zijn, maar toch is ook hier het gevaar dat door leugens en bedrog de bijl aan de wortel van de democratie wordt gezet. Hij riep het kabinet de democratie te hoeden voor ondermijning. Tot slot zei Raven dat momenteel een aantal landen wil toetreden. Hij vroeg de minister of het toetredingsproces niet kan worden versneld.

Buitenparlementaire besluitvorming gemeengoed

Senator Faber-van de Klashorst (PVV) vroeg hoe de drie termen rechtsstaat, grondrechten en democratie in één zin kunnen worden gevat als je kijkt naar hoe de EU werkt. Het is volgens haar gissen naar het stemgedrag van onze minister-president in de Europese Raad. Democratische controle is daarmee een onmogelijke opdracht. Vervolgens voert de Europese Commissie de plannen uit: door Eurocommissarissen die op ondemocratische manier zijn gekozen. Het Europees Parlement is een papieren tijger die alleen maar ja of nee kan zeggen tegen voorgekookte plannen, aldus Faber. Buitenparlementaire besluitvorming is volgens haar gemeengoed geworden. Waar is nu die rechtsstatelijkheid, waar zijn die grondrechten en waar is die democratie in de EU, besloot Faber.

Eerste Kamer willens en wetens buiten spel

Senator Otten (Fractie-Otten) zei dat de Eerste Kamer zich willens en wetens buiten spel heeft gezet bij de tijdelijke spoedwet voor de coronamaatregelen. Binnenkort wordt de vierde verlenging besproken terwijl de termijn daarvan al vrijwel verlopen is; de Eerste Kamer is daarmee de stempelmachine achteraf, zo betoogde hij. Hier is geen sprake van checks and balances , aldus Otten. De spoedwet heeft dan ook terecht tot veel polarisatie geleid in de samenleving. Otten vervolgde dat de Nederlandse grondwet geen constitutionele toetsing kent en dat er geen constitutioneel hof is. Het idee is dat de Eerste Kamer en Tweede Kamer dit in hun beoordeling van wetgeving doen, maar in de praktijk gaat dat niet altijd goed, aldus Otten. Verder is de naleving van GRECO-richtlijnen van de Raad van Europa gebrekkig. Hoe denkt het kabinet van burgers correcte naleving van regels te eisen als het dat zelf nalaat, vroeg Otten tot slot.

EU moet handelsunie worden

Senator Nanninga (Fractie-Nanninga) noemde het bijzonder dat de Eerste Kamer uren vergadert over iets waar ze helemaal niet over gaat. Nederland is nettobetaler aan de Europese Unie, maar krijgt daarvoor weinig terug, aldus Nanninga. Ze noemde de EU de eerste pannenkoek die herbakken moet worden. Haar fractie is niet tegen de Europese Unie maar, zo zei Nanninga, de eerste pannenkoek mislukt altijd. Nanninga is voorstander van een unie die alleen op handel is gebaseerd, en niet ook nog samenwerking op het gebied van klimaat, defensie, etc. Volgens Nanninga zijn er meer landen die geen zin in de eerste pannenkoek hadden, zoals het Verenigd Koninkrijk. Tot slot wees zei erop dat het ook niet goed gaat in ons eigen land. Het lijkt of bepaalde partijen regeringen in andere landen beter controleren dan de eigen regering, aldus Nanninga.

Minister Hoekstra: deelt zorgen over Polen en Hongarije

Minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken zei dat het functioneren van de Europese Unie staat of valt met onderling vertrouwen tussen de landen. Hij deelde de zorgen van de Kamer over Polen en Hongarije waar de rechtsstaat verder onder druk is komen te staan. De EU probeert beter gedrag af te dwingen bij Polen en Hongarije aan de hand van verschillende juridische en politieke instrumenten. Hij antwoordde verder dat het kabinet open staat voor een verdragswijziging, maar dat hij verwacht dat dit een zeer langdurig en intensief traject is waarvan de uitkomst altijd een compromis zal zijn.

Hoekstra zag weinig handelingsperspectief om financiële steun vanuit de EU nog verder te koppelen aan voorwaarden van rechtsstatelijkheid. Ook voorzag hij geen grote mogelijkheden voor heronderhandelingen over het Meerjarig Financieel Kader en het daarmee samenhangende conditionaliteitsmechanisme. Als we zeggen dat we een waardengemeenschap zijn, zijn we dan ook bereid daarnaar te handelen, aldus de minister. Over de uitbreiding van de EU zei Hoekstra dat hij het oneerlijk vond tegenover de landen waarmee momenteel wordt onderhandeld over toetreding als die zouden moeten wachten tot de rechtsstaat in alle huidige lidstaten weer voldoet aan de eisen die gesteld worden aan de toetreders.

Minister Bruins Slot: versterken burgerschap

Minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zei dat er mede naar aanleiding van de Staatscommissie Parlementair Stelsel veel voorstellen liggen voor het versterken van burgerschap. Ze zei dat mensen graag meepraten over de Europese Unie, dus gaat het kabinet verder met de burgerdialogen, waar senator Koole tijdens een eerder debat om vroeg.

Samen met de staatssecretaris Van Huffelen van Koninkrijksrelaties en Digitalisering zal de minister desinformatie tegengaan, en ook op Europees niveau is er een strategische taskforce en een rapid response system . Staatssecretaris Van Huffelen is daarnaast ook bezig met overleg met sociale mediaplatforms, om ook de uitwisseling van kennis over desinformatie tussen de platforms te stimuleren. Bruins Slot ging ook in op het vergroten van de weerbaarheid van ambtsdragers zoals politici. Zij moeten zich kunnen uitspreken, en het kunnen melden als ze geïntimideerd worden en aangifte kunnen doen als er sprake van bedreiging is. Desinformatie kan namelijk ook bedreigend en intimiderend zijn, aldus de minister.