Verslag van de plenaire vergadering van dinsdag 1 juli 2025

Voorzitter: Vos

Tegenwoordig zijn 72 leden, te weten:

Van Aelst-den Uijl, Aerdts, Van Apeldoorn, Bakker-Klein, Van Ballekom, Baumgarten, Belhirch, Bezaan, Van Bijsterveld, Bovens, Bruijn, Croll, Crone, Dessing, Doornhof, Fiers, Van Gasteren, Goossen, Van der Goot, Griffioen, Van Gurp, Hartog, Van Hattem, Heijnen, Holterhues, Huizinga-Heringa, Janssen, Janssen-van Helvoort, Jaspers, Kaljouw, Kemperman, Van Kesteren, Klip-Martin, Kluit, Van Knapen, Koffeman, Kroon, Lagas, Van Langen-Visbeek, Lievense, Van der Linden, Marquart Scholtz, Martens, Van Meenen, Meijer, Moonen, Nanninga, Nicolaï, Van den Oetelaar, Oplaat, Panman, Perin-Gopie, Petersen, Prins, Ramsodit, Recourt, Rietkerk, Van Rooijen, Roovers, Rosenmöller, Van de Sanden, Schalk, Straus, Van Strien, Talsma, Thijssen, Veldhoen, Visseren-Hamakers, Vogels, Vos, De Vries en Van Wijk,

en de heer Klaver, lid Tweede Kamer en mevrouw Ouwehand, lid Tweede Kamer,

alsmede de heer Heinen, minister van Financiën, en de heer Van Oostenbruggen, staatssecretaris Fiscaliteit, Belastingdienst en Douane.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering van de Eerste Kamer der Staten-Generaal op dinsdag 1 juli 2025. Ik heet de leden, de medewerkers, de aanwezigen op de publieke tribune en iedereen die deze vergadering via de livestream volgt van harte welkom. Ook heet ik de minister van Financiën en de staatssecretaris Fiscaliteit, Belastingdienst en Douane van harte welkom in de Eerste Kamer.

De voorzitter:

Nagekomen is een bericht van het lid Van Rooijen. Hij is later aanwezig wegens het bezoek van de Indonesische delegatie aan de Eerste Kamer.

Dit bericht wordt voor kennisgeving aangenomen.

Aan de orde is het debat over de Voorjaarsnota 2025 (36725).

De voorzitter:

Aan de orde is het beleidsdebat ex artikel 51 van het Reglement van Orde over de Voorjaarsnota 2025 (36725). Wij zijn toe aan de eerste termijn van de Kamer. Ik geef het woord aan de heer Martens van GroenLinks-PvdA.

De heer Martens i (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter, dank u wel. Het is lekker koel hier. Voor ik begin, dank ik de minister, de staatssecretaris en hun medewerkers voor de beantwoording van onze schriftelijke vragen; dat waren er best een paar dit keer.

De centrale vraag is: hoe krijgen we dit land weer vooruit? Dat is voor mij de achtergrond, nu er weer een kabinet vroegtijdig is gevallen en er opnieuw een lange periode van stilstand dreigt. Ik wil hier nadrukkelijk niet een soort verkiezingsdebat van maken, maar juist rolvast reageren op wat feitelijk voorligt. Deze Kamer maakt haar tweede kabinetsval mee in twee jaar tijd. Dat is vaak. Dan geldt opnieuw dat de Eerste Kamer altijd doorgaat. Wij zijn niet demissionair en kijken ook met die blik naar de Miljoenennota en het Belastingplan, die beide een meerderheid moeten halen. Mijn fractie is daarbij zoals altijd constructief kritisch. Wij vragen ook aan de bewindspersoon of hij bij de augustusbesluitvorming rekening houdt met onze opvattingen.

Dat gezegd hebbende, wil ik in dit debat ingaan op de manier waarop de Voorjaarsnota tot stand kwam en wat dat betekent voor de bestendigheid en de kwaliteit van het overheidsbeleid. Normaliter is een voorjaarsnota een product van het kabinet. Iedereen heeft echter kunnen lezen dat het de fractievoorzitters waren die aan het roer zaten, tot diep in de nacht, 36 uur lang, en bezig waren met een soort herformatie. De premier, de staatssecretaris en de minister van Financiën, die in de lead horen te zijn, zaten op de gang en mochten af en toe vijf minuten naar binnen, zo viel te lezen in berichtgeving en interviews van betrokkenen. De bewindspersonen hebben gedreigd met aftreden. Voelt de minister van Financiën zichzelf daarin niet gepasseerd? Hoe kun je penningmeester zijn wanneer je niet steeds aan tafel zit? Heeft de minister zich, terugkijkend, tot een speelbal laten maken?

De trias politica wordt zo uit het lood getrokken. Het uitoefenen van en de controle op bestuurlijke macht lopen als fractievoorzitters aan het roer zitten volkomen door elkaar heen. De Tweede Kamer bepaalt én controleert de eigen afspraken. Wat betekent dat voor de checks-and-balances? Die zijn er in zo'n situatie niet. Wetgevend en uitvoerend worden één. Er komt nog iets bij: ambtelijke deskundigheid en advies dringen onvoldoende door in deze setting. Passendheid in wettelijke systemen blijft ongetoetst. Haalbaarheid, rechtmatigheid, uitvoerbaarheid? Niet adequaat getoetst. Doelmatigheid evenmin. Dus is er ook minder parlementaire controle. Dan landt dus alles bij de Eerste Kamer of zelfs bij de rechter, die het dan slecht onderbouwd en amper getoetst op hun bord krijgen. Beide worden vervolgens bekritiseerd als te politiek, maar misschien had het werk beter gedaan moeten worden.

Hét voorbeeld is wat mij betreft de huurbevriezing. De Raad van State zegt: dit wetsvoorstel is dermate slecht, niet indienen. Maar een Tweede Kamermeerderheid heeft het onderling reeds afgesproken, dus het gaat gebeuren. De minister is voor. De coalitie valt. De minister is niet meer voor, blijkt er inhoudelijk niet meer achter te kunnen staan en trekt het wetsvoorstel in. Hoe zit het nu dan? Wie let er nog wel op de wetskwaliteit voordat een wetsvoorstel hier in de Eerste Kamer arriveert? De bouwopgave en de volkshuisvesting werden vervolgens gered door de coalitieval. Anders had het wetsvoorstel hier gewoon gelegen. Zo krijgen we het land dus niet weer in de vooruit.

Dan wil ik naar de inhoud van de Voorjaarsnota gaan. Ik wil een aantal thema's aanstippen, te beginnen met eerlijke lastenverdeling. Oplossingen voor financiële knelpunten worden, als voorschot op de augustusbesluitvorming, steevast in de loonbelasting gezocht. Dat is een verkeerde reflex. Een voorbeeld: het is niet gelukt om 250 miljoen te vinden door te snijden in fiscale regelingen en belastingontwijking; ook dat wordt opgevangen in de loonbelasting. Dat is teleurstellend. De oplossing voor het schrappen van de verhoging van de btw op media, cultuur en sport wordt weer gevonden in de loonbelasting. Wij zeiden bij de Financiële Beschouwingen: grijp dit btw-punt nu aan om de scheefheid te repareren in de belasting op huishoudens versus de relatief veel lagere belasting op vermogen en winst. Dat is niet gebeurd helaas. Wat wel in deze Voorjaarsnota is gebeurd, is in totaal 1.700 miljoen euro — dat is veel — lastenverhoging in de inkomensbelasting voor werkende mensen.

Ik wil iets verder inzoomen op het btw-punt. Uit een antwoord op een schriftelijke vraag van de fractie van Volt blijkt dat de bekostiging in de inkomensbelasting in euro's per persoon voor lage tot en met zeer hoge, extreem hoge inkomens zo'n beetje vergelijkbaar is: zo'n €130 over de linie. Wie arm is, plat gezegd, betaalt dus veruit het meeste mee aan de gekozen oplossing, in relatieve zin. Dat is opnieuw een rare reflex. Het kabinet kiest voor een denivellerende maatregel en dat zien we vaker. Daarom vraag ik de staatssecretaris of hij dat nou eerlijk vindt. Het is een bekend feit dat welvarende mensen meer cultuur consumeren. Breng deze oplossing dan ook in lijn met het profijtbeginsel. Laat iedereen ongeveer hetzelfde percentage bijdragen. Welke ruimte ziet de staatssecretaris om daar nog wat aan te doen? De dekking blijft dan dus overeind, wat mij betreft.

Dan over realistisch begroten. Het voorbeeld is asiel. Daarnaar gaat 900 miljoen meer dan bedacht in 2025. En dan weet ik wat mensen denken. De asielbegroting van Faber was inderdaad, zoals wij al heel stellig durfden te zeggen bij de Financiële Beschouwingen, onrealistisch en gedoemd onhaalbaar te zijn. Fantasie, zou je zelfs kunnen zeggen. Het gevolg is — dat vermoeden hadden wij al, maar uit de antwoorden op schriftelijke vragen blijkt dat nu ook — dat de opvangkosten per asielzoeker door deze inefficiënte manier van optreden nog nooit zo hoog zijn geweest als nu. Het is dan ook de grootste extra uitgavenpost in deze Voorjaarsnota. En let op, dat is dus niet omdat de instroom nu zo hoog is, maar omdat die slecht gemanaged wordt. Het kabinet kiest de facto zo voor bijvoorbeeld dure hotelopvang in plaats van tien tot twintig keer goedkopere goed geplande opvang.

Daarom is mijn vraag aan de minister van Financiën: wat vindt hij hier nou van? Ik weet dat hij van doelmatigheid houdt. Waarom heeft de minister niet ingegrepen op een evident onrealistische en dus ondeugdelijke begroting, zoals we bij de Financiële Beschouwingen nog aan hem vroegen? Wij hebben schriftelijk de vraag gesteld of het kabinet nu wel voor de asielbegroting kan staan zoals die nu meerjarig in de boeken zit. In het antwoord konden wij geen "ja" lezen en dat is veelzeggend. Dus hoe vaak gaan we dit herhalen met elkaar? Ik moet hier nog bij zeggen dat het de inhoud van het beleid is die het grootste risico is voor de begrotingsdiscipline en niet de techniek. Dat vergeten we weleens.

Dan wil ik nu op een aantal losse, specifieke onderwerpen ingaan, te beginnen met onderwijs. We zien daar opnieuw een bezuiniging. Na de bezuiniging van vorig jaar, is er nu sprake van een greep uit het budget voor de meest kwetsbare kinderen, de onderwijskansenregeling. Dat is haast een kwestie van smaak, zou je kunnen zeggen. En dat is slechte smaak, wat mij betreft. De reflex, opnieuw reflex, zou moeten zijn: bescherm wat kwetsbaar is en kies voor de toekomst. Dat is hier niet gebeurd. Maar dit debat is ontijdig omdat de Eerste Kamer normaal gesproken — dat hoort zij ook te doen — afwacht wat de Tweede Kamer doet en dan invulling geeft aan haar toetsing van de begrotingswetten. De discussie over de Onderwijsbegroting loopt nog, dus ik laat het hier nu verder bij.

Verder over de toekomst dan. Veel maatregelen stellen de korte termijn boven de lange termijn. Een voorbeeld: een verlaging van de energiebelasting van 200 miljoen euro per jaar, dus €20 per maand per gezin. Dat is mooi, maar het wordt betaald uit klimaatgeld. Ook hier geldt: korte termijn boven lange termijn. Vanaf 2029, na de kabinetsperiode, zou de belasting weer omhoog moeten of moet een nieuw kabinet er geld voor vinden. Altijd lastig. Dat lijkt op cadeaus uitdelen in de eigen periode en de rekening naar de toekomst schuiven. Niet erg gedisciplineerd.

Dan volkshuisvesting, al genoemd. Wij zijn inhoudelijk opgelucht dat de huurbevriezing zonder adequate compensatie voor de corporatiebouw nu niet doorgaat, omdat er immers woningen gebouwd moeten worden. Dat heeft ook een korte- versus langetermijnelement. Het is in onze ogen echter nu niet zo eerlijk om de hogere huurtoeslagbonus dan ook te schrappen. Inhoudelijke argumentatie rond bestaanszekerheid en koopkracht aan de onderkant staat gewoon overeind. Als de ene maatregel sneuvelt, zouden waar mogelijk andere maatregelen moeten blijven staan, anders wordt de rijksbegroting een soort Domino D-Day.

Het Gemeentefonds. De financiën op orde: dat geldt ook voor de financiële verhoudingen tussen overheden. Daar is echt werk aan de winkel. Lees ook het rapport van de ROB: Afrekenen met disbalans. Het Rijk heeft een belangrijke verantwoordelijkheid inzake de balans tussen de taken van gemeenten enerzijds en de bijbehorende middelen in het Gemeentefonds aan de andere kant. Dat is voor deze Kamer, getuige twee ruim aangenomen moties, een belangrijk speerpunt. Die moties loop ik even langs. Ik noem de motie-Fiers (36600-B, letter F) over de begroting van het Gemeentefonds. In deze motie stelt de Kamer dat er meer inzicht moet komen in de financiële verhoudingen met medeoverheden, omdat zonder dat inzicht de begroting van het Gemeentefonds niet getoetst kan worden aan de Financiële-verhoudingswet en aan de Gemeentewet. Hoe kijkt de minister van Financiën naar deze aangenomen motie? Deelt hij het belang van een goed inzicht in medebewindtaken en de kosten die hiermee samenhangen? Deelt hij dan ook de constatering dat er onvoldoende zicht is op de kosten van medebewindtaken?

Dan de andere motie. Dat is de motie-Fiers (36600-B, letter E), voor de administratie. Die gaat over de financiën voor de gemeenten inzake jeugdzorg in relatie tot de Voorjaarsnota, vandaag voorliggend. Die is slechts deels uitgevoerd. In antwoord op onze schriftelijke vragen hierover antwoordt de regering dat hierover verder gepraat wordt in het kader van de Miljoenennota. Wij zullen het grondig blijven volgen. Het is hierbij goed om op te merken dat de motie vraagt om de financiële adviezen van de commissie-Van Ark integraal over te nemen. De motie gaat dus niet alleen over de tekorten in 2023 en 2024, maar ook over de tekorten in 2025, 2026 en 2027. Mijn vraag is dus: hoe en wanneer wordt deze motie uitgevoerd? De gemeenten is tijdens het Overhedenoverleg toegezegd dat bij de Miljoenennota een volgend deel van het tekort wordt opgelost. Wat is de update op dit punt? Hoe staat het daarmee?

Dan ga ik naar ontwikkelingshulp, een ander belangrijk punt voor ons, en de koppeling met het bni. De regering heeft een motie van de Eerste Kamer om de volledige koppeling tussen ODA, ontwikkelingshulp, en het bni te herstellen, niet goed uitgevoerd. In plaats van structureel herstel volgens de huidige systematiek, zoals verzocht, is slechts een gedeeltelijke koppeling vastgelegd in de Voorjaarsnota. Zonder in de techniek te treden: dat scheelt, blijkens schriftelijke vragen, honderden miljoenen euro's per jaar, opgeteld 2,6 miljard deze periode, boven op de drastische bezuinigingen in het hoofdlijnenakkoord. Dat is een groot verschil met een groot effect op de allerarmsten in deze wereld; laten we dat daarbij niet vergeten. De gekozen alternatieve koppeling druist daarmee dus in tegen de motie, maar ook tegen OESO-afspraken. Het is vervelend dat de motie niet echt wordt uitgevoerd in de techniek. Volledig herstel van de koppeling blijft onze inzet. Ik vraag aan de minister: wil hij dat alsnog doen?

Dan een kort woord over de regio's. Naar aanleiding van de motie-Van der Goot is een regioparagraaf nagestuurd. Het is heel goed dat die er is wat ons betreft. Dit is voor ons zo'n thema dat partijoverstijgende waakzaamheid vraagt. De regio's schieten er vaak bij in als we niet opletten. De heer Van der Goot zal daar meer over zeggen waar ik mij bij kan aansluiten.

Dan kort vooruitkijkend. De wereld is sinds deze vooruitkijkende Voorjaarsnota desondanks enorm veranderd, ook in financiële zin. Nederland heeft zich gecommitteerd aan een zeer grote intensivering van de Defensiebegroting. Daar moeten we realistisch in zijn. Het zal onmogelijk zijn om dat volledig of zelfs grotendeels te zoeken in snijden in andere posten. Ter illustratie: in omvang is de extra uitgave aan Defensie meer dan de hele Justitie en Veiligheidsbegroting, meer dan die van Infrastructuur en Waterstaat. Snijden in de bijstand is genoemd. De hele bijstand, alles bij elkaar, is 7 miljard euro. De extra uitgaven gaan richting de 20 miljard euro. Dus laten we elkaar niet voor de gek houden. Je komt er niet met een beetje kaasschaven. Het beëindigen van onnodige fossiele subsidies en onnodige fiscale kortingen, vaak inefficiënt, is dan een onvermijdelijkheid. Die posten zijn weliswaar enorm groot, met circa 40 miljard en circa 150 miljard euro per jaar, maar ook dat zal pijn doen en moet zorgvuldig gebeuren. Gaat de minister dan de effectiviteit van maatregelen in de fiscaliteit centraal stellen de komende tijd, of blijkt hij in de eerste plaats een VVD-ideoloog en wordt het vooral snijden in de verzorgingsstaat en publieke sector? De Miljoenennota is een eerste kans om goede keuzes te maken. Wij zullen hier aandacht voor blijven houden.

Daar rond ik mee af. Ik zie uit naar de beantwoording van de bewindspersonen. Dank u.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Baumgarten van de fractie van JA21.

De heer Baumgarten i (JA21):

Mevrouw de voorzitter. Ik zal het relatief kort houden, maar laat ik, tegen mijn gewoonte in, beginnen met een kritische noot. Ik weet dat ik niet alleen sta als ik zeg dat de beantwoording van de schriftelijke vragen lang op zich heeft laten wachten. Ook deze Kamer moet haar taak naar behoren kunnen uitoefenen. Dat betekent dat afspraken nagekomen dienen te worden. Maar goed, we zijn er nu toch.

Deze Voorjaarsnota mag gerust "beleidsarm" worden genoemd. Het is een ordinaire uitruil van wensen en lijstjes, die met optellen en minderen hebben geleid tot deze Voorjaarsnota. Ik hou mijn hart vast voor wat de Miljoenennota 2026 zal laten zien, want deze zal per definitie beleidsarm zijn, gegeven het inmiddels demissionaire bronkabinet. Deze Voorjaarsnota, nota bene opgesteld in missionaire tijden, belooft wat dat betreft niet veel goeds voor hetgeen nog komen gaat. Hoewel ik niet, zoals sommigen, de Raad van State voor een vrijwel onfeilbaar orakel houd, legt dit College van Staat ditmaal de vinger wel op een aantal zere plekken in de Voorjaarsnota 2025. Zo stelt de Raad van State: "Deze Voorjaarsnota laat, bij sluitende uitgavenkaders, een verdere stijging zien van consumptieve overheidsuitgaven en van overdrachtsuitgaven op de middellange termijn, met name in zorg en sociale zekerheid; investeringsuitgaven (…) stijgen niet of beduidend minder." In normaal Nederlands staat er dus dat de overheid te veel geld en ongericht geld uitgeeft, wat mogelijk de economie en inflatie dan weer aanjaagt.

Dat brengt mij bij de eerste vraag aan de minister. Jaar op jaar zien we een uitdijende overheid. Wanneer en hoe denkt deze minister dit structureel te kunnen ombuigen, opdat de rekening niet continu neerdaalt bij hardwerkende burgers en het bedrijfsleven? Een voorbeeld van het bovenstaande is bovendien sluipenderwijs verwerkt in de Voorjaarsnota 2025. Belastingschijven worden vanaf 2026 beperkt geïndexeerd, zodat inkomen uit arbeid hoger belast wordt. In chique termen stelt de Raad van State: "Bij sluitende lastenkaders in deze Voorjaarsnota wordt het niet verhogen van belastingen op consumptie gefinancierd door meer belastingen op arbeid."

Mevrouw de voorzitter. Bij een krapper wordende arbeidsmarkt en toenemende vergrijzing gaan we arbeid en méér arbeid dus negatief belonen. Mooie woorden ten spijt: hier is dus sprake van ontmoediging van werken. Immers, het niet of beperkt toepassen van de tabelcorrectiefactor betekent in feite een sluipende lastenverzwaring voor werkenden. Terwijl men zich beroept op trendmatig begroten, wordt de koopkracht van de middenklasse verder uitgehold. Mijn fractie constateert dat de lasten op arbeid stijgen. Dat ontmoedigt economische productiviteit. Is de minister dit met me eens?

Mevrouw de voorzitter. Ik schrok bovendien van de passage in de Voorjaarsnota over de forse opwaartse bijstelling aan EU-afdrachten. In 2026 hebben we het over 1 miljard euro extra. Dit zou hoegenaamd komen door diverse effecten, waaronder de bronnenrevisie door het Centraal Bureau voor de Statistiek én een positieve raming van de economische groei. Grote groepen burgers hebben al hun bedenkingen bij onze EU-afdrachten. Dat wordt niet minder als Nederland nog meer moet afdragen, zonder dat daar aantoonbaar extra voordelen tegenover staan. Dat brengt mij dus bij een vervolgvraag aan de minister: welk concreet voordeel haalt Nederland uit deze extra afdrachten?

Voorts het Klimaatfonds. De Voorjaarsnota meldt extra uitgaven aan het Klimaatfonds, van 200 miljoen euro in 2026 en verder. Principieel is mijn fractie tegen het alloceren van geld in fondsen, omdat deze zich aan het reguliere begrotingsproces onttrekken maar wel langetermijnverplichtingen creëren. Dit geldt niet alleen voor het Klimaatfonds maar bijvoorbeeld ook voor het Nationaal Groeifonds. Ten aanzien van het Klimaatfonds is mijn eenvoudige vraag aan de minister: wat is de doeltreffendheid van het rendementspercentage in CO₂-reductie per bestede euro vanuit het Klimaatfonds? Voorts: welke appreciatie heeft de minister van de Financiën überhaupt van fondsen en de fondsensystematiek? Is de minister het met mij eens dat geld oppotten in fondsen potentieel belemmerend werkt voor het uitoefenen van het budgetrecht van de Kamers en de toetsing aan begrotingskaders?

Ook schrijnend is de voortdurende inzet op het toeslagenstelsel als vangnet. Vorig jaar heeft deze Kamer mijn motie aangenomen die de regering verzoekt binnen zes maanden met een concreet tijdpad te komen voor een fundamentele hervorming van het toeslagenstelsel na talloze onderzoeken en commissies. Die motie is tot op heden, ondanks wederom toezeggingen in de schriftelijke beantwoording op vragen, nog niet uitgevoerd, terwijl juist het bestaan van al die inkomensafhankelijke regelingen — ik noem de huurtoeslag, de zorgtoeslag, de kinderopvangtoeslag, het kindgebonden budget — leidt tot complexiteit, onzekerheid en de afstraffing van extra werken door de exorbitante toename van de marginale druk. Daarom vraag ik aan de minister hoe het staat met de uitvoering van deze motie. Ook een demissionair kabinet kan met een concreet plan van aanpak en tijdpad komen voor de invoering van een nieuw systeem, zodat een eventueel nieuw kabinet direct aan de slag kan.

Voorzitter. Deze Voorjaarsnota barst van de cijfers maar schreeuwt om visie, in het bijzonder een langetermijnvisie op de houdbaarheid van onze overheidsfinanciën. Minder uitgeven zou hierbij ons inziens de sleutel moeten zijn. Een dergelijke visie ontbreekt. Ik spreek de hoop uit dat de antwoorden van de minister, een demissionair kabinet ten spijt, mij toch in positieve zin zullen verrassen.

Mevrouw de voorzitter, hier wil ik het in eerste termijn bij laten. Dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Baumgarten. Inderdaad was het, zoals u had aangekondigd, een bondige bijdrage. Dat zien we graag. Dan geef ik nu graag het woord aan de heer Bovens, van de fractie van het CDA.

De heer Bovens i (CDA):

Dank u wel, mevrouw de voorzitter. Een bijzonder moment om hier in de senaat met de demissionaire regering de Voorjaarsnota te bespreken. Vandaag is het Ketikoti en vieren we in ons land, net als in het Caribisch deel van ons Koninkrijk, feestelijk de afschaffing van de slavernij, of "Emancipation Day", zoals het op Sint-Maarten en Sint-Eustatius wordt genoemd. Het is verleidelijk om verbaal wat relativerend te associëren over de betekenis van Ketikoti, het verbreken van de ketenen en de mate waarin coalitiepartijen zich nog gebonden voelen aan de nachtelijke afspraken van 15 en 16 april, het ontketend zijn, maar dat zou afbreuk doen aan het serieuze karakter van dit feest, waarmee ik alle vierders vanaf deze plek veel plezier wens.

De politieke context waarin de Voorjaarsnota wordt besproken is opmerkelijk te noemen. Daarbij valt weinig te relativeren. Bij de behandeling van de begroting 2025 zijn er in deze Eerste Kamer in het najaar vele zaken aangekaart die op een of andere wijze om een antwoord of verwerking vroegen in de Voorjaarsnota. Onderwijs, ontwikkelingssamenwerking, Elke regio telt!, asiel, het Klimaatfonds in relatie tot de landbouwsector: dat waren zulke onderwerpen. Daarmee was vooraf al duidelijk dat de Voorjaarsnota geen beleidsarme, puur financieel-technische vertaaloperatie zou kunnen worden.

In onze Algemene Financiële Beschouwingen hebben we bovendien samen nog gefilosofeerd over de timing van een voorjaarsnota in relatie tot de begrotingsbehandelingen in september en oktober, Verantwoordingsdag in mei en de behandeling van de belastingplannen, en het uitgangspunt om het meer te spreiden over het jaar en niet alleen in december et cetera. De voorjaarsnota zou idealiter wat naar voren mogen en de behandeling ervan zou bouwstenen moeten opleveren voor de miljoenennota. Met andere woorden, aanpassingen in de begroting- en verantwoordingscyclus. We mogen echter constateren dat deze bespiegelingen in elk geval dit jaar onvoldoende tot geen resultaat hebben gehad. Onze vraag is dus: mogen we van deze demissionaire regering nog iets verwachten in het overdrachtsdossier, een soort testament met aanbevelingen voor de eerstvolgende regering?

De totstandkoming van de Voorjaarsnota gaf aan de Nederlandse kiezer een antwoord op de vraag wat er nu eigenlijk extraparlementair is aan de regering-Schoof I: een 24 uursrace tegen de klok, zeer dualistisch, maar ook met alle risico's en ongelukken van het insluipen van fouten en onduidelijkheden. Nu het kabinet demissionair is, kunnen de bewindslieden op Financiën, die wij als CDA een heel groot verantwoordelijkheidsbesef toedichten, meer vrijuit spreken. Hoe kijken zij nu terug op die weken in april?

De geopolitieke context is eveneens in ontwikkeling. Verleden week nog spraken de NAVO-landen af dat we gaan groeien naar een defensiebudget van 5%, waarvan 3,5% voor militaire uitgaven. Dat zien we nog niet in deze Voorjaarsnota natuurlijk, maar het bepaalt wel onze horizon. Na de val van het kabinet zijn door diverse ministers en partijen nog wijzigingen aangekondigd in de overeengekomen Voorjaarsnota. Zo besloot de minister van Wonen op 3 juni om de bevriezing van de huren in de sociale sector terug te draaien. Er liggen in de Tweede Kamer as we speak nog amendementen waarover donderdag aanstaande wordt gestemd. Die kunnen dus ook nog leiden tot wijzigingen. Wij hier in de Eerste Kamer kunnen dan bij de behandeling van de suppletoire begrotingen volgende week nog kijken of de dan voorliggende begrotingswetten nog consistent of uitvoerbaar zijn.

Voor het debat vandaag moet ik me dus beperken tot het uiten van twijfels en zorgen, waarmee het CDA schoten voor de boeg geeft voor zowel volgende week als voor de voorbereiding van de Miljoenennota. Ik beperk mij noodgedwongen tot vijf onderwerpen.

Het eerste is onderwijs. Mijn fractie heeft kennisgenomen van de beantwoording in de vragenronde, waaruit blijkt dat de bezuiniging op internationale studenten in het hoger onderwijs voor de regio's Zeeland, Zuid-Limburg, Twente, Drenthe en Friesland definitief van de baan zijn. Daarmee is het amendement-Bontenbal uitgevoerd, zeker ook nadat de Kamer bij de motie-Krul de taaltoets voor bestaande opleidingen heeft geschrapt. Dat in de Voorjaarsnota nieuwe bezuinigingen op de sector zijn gelegd, doet echter wel iets met de verhouding tot het onderwijsveld. Wij zullen met de minister van OCW volgende week dan ook nog spreken over het herstel van vertrouwen bij de sector alsmede over een ander pijnpunt: de bezuinigingen op de onderwijskansenregeling in relatie tot het vastgestelde beleid van kansengelijkheid.

Dan klimaat. Met de motie-Bovens/Prins c.s. heeft de senaat uitgesproken dat de bijdragen van de landbouwsector aan het realiseren van de klimaatdoelstellingen voor 2030 nu die niet meer kunnen worden bekostigd door de verdwenen middelen van het transitiefonds, voor een bedrag van 5 miljard uit het Klimaatfonds zouden kunnen worden gefinancierd. Het kabinet heeft ons diverse malen laten weten dat uit dit Klimaatfonds absoluut niet kon en mocht worden geput. De verbazing is dan ook groot dat in de Voorjaarsnota een greep van 600 miljoen uit de pot van het Klimaatfonds wordt gedaan. Kan de minister aangeven waarom die greep uit de kas nu wel verantwoord is en welk bedrag in het Klimaatfonds nog niet voor 2030 zal worden uitgegeven? Wij blijven immers van mening dat met middelen uit het Klimaatfonds in de landbouwsector kan worden geïnnoveerd en verduurzaamd. Daarmee haal je de sector echt van het slot.

Dan de regio. Het CDA heeft gevraagd om in de Voorjaarsnota, conform een eerdere toezegging, een heldere regioparagraaf op te nemen. Dat is niet gebeurd. In het schriftelijk verslag is een eerste aanzet voor een dergelijke paragraaf wel gegeven. Mijn collega Van der Goot van OPNL zal hierover later in het debat een aantal kritische opmerkingen maken en zijn tekst is met ons afgestemd. Ik vraag het kabinet nu reeds bij voorbaat met aandacht naar de heer Van der Goot te luisteren.

Er is veel aan de hand rond de financiën van provincies en gemeenten. In de Voorjaarsnota is het ravijnjaar 2026 grotendeels afgewend, maar er is nog veel overleg bezig en nodig over de financiering van de jeugdzorg. Onze fractie volgt dit dossier met grote aandacht, maar ook met zorg. Is de minister er optimistisch over dat men er met de gemeenten uit gaat komen?

Dan ontwikkelingssamenwerking. We hebben bij de begrotingsbehandeling aandacht gevraagd voor de koppeling van het budget ODA met het bni. De OESO-norm van 0,7% was en is de facto losgelaten. Het goede nieuws is dat het systeem van de koppeling is hersteld, maar het slechte nieuws is dat de OESO-norm niet alleen niet wordt gehaald, maar ook niet meer als doelstelling wordt gezien. Met andere woorden: de bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking zoals aangekondigd in het regeerakkoord worden gewoon ingeboekt. Ik vraag de minister of het CDA dit echt goed ziet of dat er andere plannen zijn.

Het CDA steunt de lijn om het Defensiebudget te laten groeien, zoals onderling overeengekomen tijdens de top in Den Haag. Dat zal het meerjarenperspectief van onze begrotingen danig doen veranderen, de budgettaire ruimte echt kleiner maken. Ongetwijfeld zal ook het demissionaire kabinet al de diverse scenario's in kaart gaan brengen bij de Miljoenennota.

Bijzondere aandacht vragen wij als CDA voor de diverse koppelkansen die bij de extra uitgaven aan de orde zijn. Ik vraag het kabinet — aan toekomstige kabinetten zullen we dat uiteraard ook vragen — om de 5% defensie- en vredesgelden zo effectief mogelijk in te zetten, zodat naast in onze defensie-industrie ook in de internationale samenwerking en in onze samenleving kan worden geïnvesteerd. Zo zijn er koppelingen denkbaar in het beroepsonderwijs waar veiligheidscampussen en defensieopleidingen in beeld komen. Of denk aan het inzetten van veteranen bij weerbaarheidsbevordering en burgerschapsonderwijs. Of het intensiveren van vredesbevordering in de wereld via internationale organisaties zoals de Verenigde Naties of de OVSE, de zogenaamde "vredesmissies". Want ook de oorzaken van oorlog wereldwijd moeten we aanpakken. Zo wordt investeren in defensie ook investeren in een weerbare samenleving in ons land en investeren in wereldvrede daarbuiten.

Mevrouw de voorzitter, ik rond af. De Eerste Kamer hoeft niet ja of nee te zeggen tegen de Voorjaarsnota; gelukkig, zou ik bijna zeggen. De beoordeling op rechtmatigheid, doelmatigheid en uitvoerbaarheid doen we bij de begrotingswetten. Maar de Voorjaarsnota verdient een steeds grotere plek in de begrotings- en beleidscyclus. Dat die dit jaar wel op heel bijzondere manier tot stand gekomen is, waarna het kabinet meteen demissionair werd, is voor mijn fractie geen reden geweest om af te zien van commentaar, zeker niet als dat commentaar constructief is bedoeld, zoals dat gebruikelijk is bij het CDA.

Dank u wel.

De voorzitter:

U heeft een interruptie van de heer Hartog.

De heer Hartog i (Volt):

De heer Bovens heeft niet gesproken over de btw-verhoging op sport, media en cultuur. Daar heeft het CDA natuurlijk een heel grote rol bij gespeeld door de verhoging goed te keuren, in de hoop dat die weer wordt teruggedraaid. Mijn vraag is nu of de dekking die daarvoor is gevonden via het aanpakken van de lage en middeninkomens en door de mensen met de minste draagkracht de zwaarste lasten te laten dragen, ook zijn oplossing voor het probleem is. Of staat het CDA open voor andere dekkingsvormen om die btw-verhoging niet door te laten gaan?

De heer Bovens (CDA):

Ik verwachtte de vraag al. Ik heb goed geluisterd naar de bijdrage van GroenLinks-Partij van de Arbeid. Ik zou me daar natuurlijk meteen bij kunnen aansluiten, maar goed. Het is terecht dat u erop wijst dat wij er mede voor hebben kunnen zorgen dat de btw-verhoging voor cultuur, sport en media niet aan de orde was. We hadden de verwachting dat door de partijen die erachter stonden ook een oplossing gevonden zou kunnen worden voor de dekking daarvan. Toen dat niet gebeurde, waren wij wel enigszins teleurgesteld, kan ik u zeggen. De dekking die nu gevonden is, is geen ideale dekking. Aan de andere kant heb ik op dit moment geen alternatief in de achterzak. Ik luister graag naar de beantwoording door het kabinet van de vragen van GroenLinks-Partij van de Arbeid, maar ik sta zeker open voor het debat daarover. Als dat niet nu is, zal dat debat ongetwijfeld volgend jaar gaan plaatsvinden bij het Belastingplan en de Miljoennota.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Hartog van Volt.

De heer Hartog i (Volt):

Voorzitter. De Voltfractie stelt het op prijs dat wij op dit moment, nog voor de demissionaire regering zich gaat bezinnen op de begrotingen voor 2026, met de minister en de staatssecretaris in overleg kunnen treden naar aanleiding van de Voorjaarsnota. Het gaat ons daarbij zowel om het jaar 2026 zelf als om een doorkijkje naar de volgende jaren. Mijn fractie wil vandaag niet te zeer vooruitlopen op eventuele begrotingsbehandelingen in het najaar. Wel is het zo dat de demissionaire ministers zich dan zullen moeten verantwoorden tegenover een Tweede Kamer in een nieuwe samenstelling. De samenstelling van de Eerste Kamer is al bekend. Dat leidt ertoe dat mijn fractie de minister vandaag vraagt hoe hij de zoektocht naar meerderheden in de Kamers wenst te benaderen. Het klinkt tegenstrijdig, maar het is op dit moment voor het eerst dat dit extraparlementaire kabinet ook daadwerkelijk extraparlementair en autonoom kan functioneren. De demissionaire status zou de bewindslieden moeten bevrijden van de merkwaardige budgettaire voorstellen die ministers verbazen en in moeilijkheden brengen.

Voorzitter. Vandaag herdenken wij ook Ketikoti. Mijn fractie roept de regering op om ook haar ketens te verbreken en te werken aan een inclusieve maatschappij van de toekomst. Inhoudelijk betekent dit voor mijn fractie dat we vandaag twee thema's moeten bespreken. Het eerste thema is de budgettaire planning en de basisbeginselen die worden gehanteerd. Het tweede thema zal gaan over de uitvoering van de door deze Kamer aangenomen moties.

Voor het eerste thema verwijst mijn fractie naar de adviezen van de Raad van State. Dat zijn er verschillende, maar mijn fractie vraagt met name naar de reflectie van de minister op de oproep om in de komende Miljoenennota de urgente thema's in samenhang met de toegezegde visie op de Nederlandse economie van een beschouwing te voorzien. Op welke wijze zullen de grote problemen op het gebied van klimaat en woningbouw met de voorgenomen begrotingen worden opgelost? Daarbij zou mijn fractie het ook op prijs stellen als de minister de opinies van het IMF in zijn jaarlijkse diagnose van de Nederlandse economie meeneemt. Het IMF roept het kabinet op om juist grootschalige investeringen te doen die de economie duurzaam laten groeien. Het IMF wijst daarbij met name op investeringen in het onderwijs, de infrastructuur en de capaciteit van het stroomnet. Ook de president van De Nederlandsche Bank sluit zich hierbij aan. Hoe kan de demissionaire regering voorkomen dat een nieuwe Nederlandse regering nu al in de wielen wordt gereden door een begroting voor 2026 die kortetermijnkeuzes vooropstelt? Nederland kan zich niet nog een derde jaar stilstand veroorloven of voortgaan op een pad dat geen brede steun in de Kamers heeft en veelal is gebaseerd op wensdenken.

Voorzitter. Mijn fractie wil een aantal vragen stellen over de moties die in deze Kamer zijn aangenomen. De eerste, en in de debatten de meest omstreden, motie ging over de verhoging van de btw op sport, cultuur en media. Tot spijt van mijn fractie heeft deze Kamer de belastingwet die deze verhoging invoert, aangenomen, erop vertrouwende dat die verhoging later weer ongedaan zou worden gemaakt. Wat dat laatste betreft geef ik de staatssecretaris alle krediet. Hij is zijn afspraak nagekomen. In de voorliggende Voorjaarsnota heeft hij de benodigde compensatie voor deze terugtrekking gevonden in het effectief verhogen van de belastingen voor lagere en middeninkomens. Dat gebeurt door de gebruikelijke tabelcorrectie maar gedeeltelijk toe te passen. Ik zal de vraag ook aan mijn collega's van het CDA, D66, ChristenUnie en de SGP stellen, maar nu aan de minister: is dit echt wat wij voor ogen hadden toen wij nog net iets meer dan een halfjaar geleden deze materie bespraken, dat de lagere en middeninkomens opdraaien voor het ontstane tekort via een hogere inkomstenbelasting? Kan de staatssecretaris aangeven of dit onderdeel is van een afspraak met de voormalige regerings- en gedoogfracties? Of is dit een eindvoorstel van de staatssecretaris zelf, omdat er geen consensus over de dekking was? Waarom terugvallen op een hoofdlijnenakkoord waaruit de grootste van de partijen zich al heeft teruggetrokken?

De voorzitter:

Een interruptie van de heer Kroon.

De heer Kroon i (BBB):

Wel, meneer Hartog, ik ben verrast en verbaasd, want u had het natuurlijk een beetje aan kunnen zien komen dat de corrigerende maatregel voor het terugdraaien van de btw betaald moet worden. Heeft u dan met terugwerkende kracht spijt van die interventie?

De heer Hartog (Volt):

De heer Kroon weet dat ik op dit punt een hoofdelijke stemming heb aangevraagd bij het debat over het belastingpakket. Een hoofdelijke stemming. Een aantal partijen, waaronder de BBB, heeft hiermee ingestemd. Ik kom nu terug op de dekking die ervoor is gevonden, waarvan ik vermoed dat die niet de bedoeling was van degenen die destijds het debat hebben gevoerd. Wij hebben dus zelfs tegen dat belastingpakket gestemd, wat vrij uitzonderlijk is. Wij dachten dat het beter zou zijn om het niet op die manier door te laten gaan.

De heer Kroon (BBB):

Dus de keuze van het kabinet om de lasten te leggen op de schouders die die ook kunnen dragen, specifiek voor cultuur en sport, voor die activiteiten waar juist de hogere inkomens meer gebruik van maken, was achteraf wel een goede keuze?

De heer Hartog (Volt):

Nee, dat is onjuist. Ik zal zo een alternatief voor de heer Kroon presenteren.

Ziet de staatssecretaris mogelijkheden voor een andere invulling om dekking te vinden? Mijn fractie overweegt om de regering hiertoe bij motie op te roepen. Wat de Voltfractie betreft is dit namelijk nooit de bedoeling geweest. De gevonden oplossing betekent dat iemand met een minimumloon €105 meer aan belasting betaalt over 2026. Voor iemand met een modaal loon is dat €112. Als je 1 miljoen euro in dat jaar verdient, is het €123. Voor iemand met een inkomen van 1 miljoen komt er dus 0,03% extra belasting bij. Voor iemand met een minimuminkomen is dat 5%, dus 117 keer meer. Dat is wat mijn fractie betreft onrechtvaardig en oneerlijk. Waarom moeten de smalste schouders deze extra last gaan dragen? Mijn fractie wil voorstellen de dekking elders te zoeken. Wat mijn fractie betreft zou een voor de hand liggende compensatie kunnen worden gevonden in de fiscale regelingen. Wij denken daarbij met name aan het verlaagd tarief voor de vennootschapsbelasting. Deze regeling sluit niet aan bij de problemen van het mkb en het voordeel komt voor een groot deel terecht bij bedrijven waarvoor dit niet bedoeld is. Dat is de uitkomst van een evaluatie uitgevoerd door het Centraal Planbureau. Bovendien blijft de oplossing dan binnen de fiscale regelingen die negatief zijn beoordeeld. Mijn vraag aan de staatssecretaris is of hij kan toezeggen dit te overwegen voor het Belastingpakket 2026.

De voorzitter:

Er is wederom een interruptie van de heer Kroon.

De heer Kroon (BBB):

Dus we gaan de rekening neerleggen bij het bedrijfsleven. Kunt u mij eens uitleggen wat nou de rechtvaardiging ervan is om een rekening, waarvan het bedoeld was die in de maatschappij te leggen, oorspronkelijk via de btw bij de hoogste inkomens, nu via de vennootschapsbelasting te verleggen naar het bedrijfsleven?

De heer Hartog (Volt):

Twee dingen. Eén. De Kamer heeft duidelijk uitgesproken dat ze de btw-verhoging niet wilde. De rekening wordt neergelegd bij gratis bier. Dat is de keuze waarvan het Centraal Planbureau zou zeggen dat dat helemaal niemand ten goede komt, of als het al aan iemand ten goede komt, het dan aan de onjuiste mensen ten goede komt. Dus dit gaat niet ten koste van het mkb.

De heer Kroon (BBB):

Ik weet niet of u ooit een bedrijf gehad heeft, maar gratis bier voor een ondernemer is meestal niet van toepassing.

De voorzitter:

U vervolgt uw betoog.

De heer Hartog (Volt):

Ja. We hebben een tamelijk uitgebreid debat gehad over de begroting Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp. Zou de minister het kabinet in eerste instantie weer kunnen verzoeken de naam terug te brengen naar Ontwikkelingssamenwerking? Dat reflecteert beter wat wij echt doen. Het doet ook meer recht aan de activiteiten van ngo's en Nederlandse bedrijven.

Belangrijk is de hoogte van de ODA-uitgaven en de indexering daarvan. Hierover zijn schriftelijke vragen gesteld. Het goede nieuws is dat de regering zich bereid toont de motie-Huizinga-Heringa van deze Kamer ter harte te nemen. Althans, zo lijkt het. Wat ons betreft roept dat wel twee vragen op. Allereerst is er de vraag vanaf wanneer de indexering wordt hersteld. De regering geeft aan dat de begroting 2025 voor de komende jaren gewoon weer wordt geïndexeerd. Klopt het derhalve dat het niet-aanpassen van 2025 gehandhaafd blijft en er dus een eenmalige cesuur in de indexering optreedt?

Ten tweede. Begrijpt de Voltfractie het goed dat in de Miljoenennota ingeboekte bezuinigingen voor 2027, 2028 en 2029 ook van de baan zijn? In de volgende Miljoenennota zullen wij de geïndexeerde bedragen van 2025 te zien krijgen.

Het laatste punt van mijn fractie op dit thema gaat over de hoogte van het Gemeentefonds. Op dit punt heeft ook deze Kamer een duidelijke uitspraak gedaan. Mijn fractie is verheugd met het extra geld dat voor 2026 is voorzien voor de Voorjaarsnota. Het is mijn fractie echter niet duidelijk of dit ook betekent dat de regering de indexering van dit fonds weer gaat herstellen. Mogen wij een committering van deze minister verwachten om de motie-Van der Goot uit te voeren?

Verder zien wij uit naar de toegevoegde regioparagraaf, die goede signalen geeft van de regering om met de regio samen te werken. Het is de Voltfractie echter nog niet duidelijk hoe de specifieke problemen van de regio's buiten de Randstad op het gebied van de basisvoorzieningen, zoals voor het openbaar vervoer en gezondheidszorg, ook daadwerkelijk worden aangepakt op structurele basis. Kan de minister dit verder toelichten?

Voorzitter. Ik sluit af met het punt waarmee ik begon. De demissionaire regering heeft de unieke gelegenheid om bij de komende begroting steun te zoeken bij de 110 oplossingsgerichte leden van de Tweede Kamer. Hopelijk zijn dat er na de verkiezingen zelfs meer. De regering hoeft dus niet meer gegijzeld te worden door niet-constructieve partijen. De Voltfractie wil hierover meedenken, ook over toekomstgericht budget in deze Kamer. Dat vooronderstelt een extraparlementaire opstelling van de regering. Dat vergt lef van deze minister. Dat doende geeft hij Nederlanders weer hoop en zal hij vele partijen met mijn fractie trots maken op de weerbaarheid van onze democratie. Het motto van dit kabinet kan dan alsnog op positieve wijze worden ingevuld.

Voorzitter. Mijn fractie kijkt uit naar de beantwoording van de vragen.

De voorzitter:

Maar niet dan nadat u een interruptie heeft gehad van de heer Schalk.

De heer Schalk i (SGP):

De interruptie doe ik omdat de heer Hartog had gezegd dat hij een vraag had aan onder andere de SGP. Die ging over het terugdraaien van de belasting op cultuur en sport. Heb ik nu goed begrepen dat de heer Hartog zei dat dat afgewenteld is op de lage en middeninkomens?

De heer Hartog (Volt):

Dat is juist.

De heer Schalk (SGP):

Ik denk dat het afgewenteld is op alle werkenden, namelijk doordat de indexering van de tarieven en schijven is aangepast. Dat geldt toch voor alle werkenden, niet alleen voor de lage en middeninkomens?

De heer Hartog (Volt):

Daar zit een curve in. Zoals ik net met cijfers heel duidelijk heb aangegeven, betaalt iemand die een minimuminkomen heeft in 2026 relatief gezien 117 keer meer dan iemand die een miljoen verdient. Bij die minimuminkomens zitten ook vaak gezinnen met één inkomen, zeg ik tegen de heer Schalk.

De heer Schalk (SGP):

Zeker. Die proberen we natuurlijk op alle mogelijke manieren te helpen. Ik wilde in ieder geval helder maken dat het niet alleen geldt voor de lage en middeninkomens, maar voor allemaal. De heer Hartog heeft gelijk dat daar een curve in zit.

De heer Hartog (Volt):

Ik dank de heer Schalk dat hij het met mij eens is.

De voorzitter:

Ik dank de heer Hartog. Dan geef ik nu het woord aan mevrouw Aerdts van de fractie van D66, want de heer Van Rooijen is er nog niet. Met uw welnemen zal ik hem straks ergens tussendoor vragen om het spreekgestoelte te beklimmen. Mevrouw Aerdts, aan u het woord.

Mevrouw Aerdts i (D66):

Voorzitter. We bespreken deze Voorjaarsnota op 1 juli, Ketikoti. Mijn collega's Hartog en Bovens refereerden er ook al aan. Het is de dag dat we de afschaffing van de slavernij herdenken en vieren. Gisteren werd op het Lange Voorhout het Haagse slavernijmonument onthuld. Ik zou iedereen willen uitnodigen om vandaag te gaan kijken naar de metalen silhouetten van jonge Haagse inwoners en nazaten van tot slaaf gemaakten. De uitgesneden figuren staan symbool voor de littekens die het slavernijverleden tot op de dag van vandaag nalaat. Des te pijnlijker is het dat er, tweeënhalf jaar nadat premier Rutte sprak van "geen punt, maar een komma", nog steeds geen euro is uitgegeven van de 200 miljoen die is toegezegd voor het herstel van het slavernijverleden. Mooie woorden, weinig daden. Ook deze Voorjaarsnota is daar wat ons betreft een voorbeeld van. Wie de nota leest, ziet schuiven, salderen, maar mist een visie. Dat maakt dat wij kritisch zijn.

Vorige week was ik op de NAVO-top in Den Haag. Politieke leiders kwamen samen om te spreken over onze veiligheid en het vergroten van onze weerbaarheid. De verhoging van het defensiebudget naar ruim 26 miljard in 2025 is een stap in de richting van de NAVO-norm. Velen van ons hebben president Zelensky vorige week horen spreken. Zijn opsomming van de verwoestingen van die dag, van de mensen en de kinderen die omkwamen of gewond raakten, raakte ons diep in het hart. De dagelijkse verwoestingen van oorlogen over de wereld gaan door merg en been. De inzet voor Oekraïne is terecht en noodzakelijk. Internationale veiligheid is ook onze veiligheid. De waarden waar de Oekraïners al drieënhalf jaar voor vechten — vrijheid, gelijkheid, democratie — zijn ook onze waarden. Het is daarom goed dat er structureel extra wordt geïnvesteerd in de krijgsmacht.

Vorige week werden er afspraken gemaakt over het verhogen van de NAVO-norm, maar munitie en raketten alleen maken ons niet veilig. Daar hebben we ook een grote en goed opgeleide krijgsmacht en een weerbare maatschappij voor nodig. Laat daar nou net datgene voor nodig zijn wat dit kabinet afbreekt: goed onderwijs. Vorig jaar waren er 6.000 vacatures. Defensie moet de komende vier jaar van 77.000 naar 100.000 mensen groeien. Dat zijn 23 soldaten, artsen, technici, piloten, ICT'ers, koks, monteurs. Al die mensen worden opgeleid door de mbo's, hbo's en universiteiten, waar dit kabinet op bezuinigt. Mijn fractie vindt het dan ook echt onbestaanbaar dat dit kabinet, na al die protesten van docenten, studenten, onderzoekers, politici en de private sector, in deze Voorjaarsnota nog een keer 500 miljoen extra bezuinigt op onderwijs, boven op de 1,2 miljard in de Miljoenennota van vorig jaar.

De maatregelen die voorliggen, zijn ingrijpend. Er wordt structureel bezuinigd op de onderwijskansenregeling in het voortgezet onderwijs, waardoor juist kwetsbare kinderen hard worden geraakt. Er verdwijnen middelen voor basisvaardigheden, terwijl te veel jongeren na de middelbare school niet goed kunnen lezen, schrijven en rekenen. Ook het hoger onderwijs, het mbo en het praktijkleren leveren fors in.

De voorzitter:

Een interruptie van de heer Kroon.

De heer Kroon i (BBB):

Mevrouw Aerdts, wij delen de passie voor onderwijs, maar eerlijk gezegd hebben we een heel andere kijk op het begrip "bezuinigingen". Ik heb uw reeks gehoord. Ik vraag u hoe u in die reeks de bijdrage voor het onderwijs uit het Nationaal Groeifonds weegt ter grootte van 6 miljard.

Mevrouw Aerdts (D66):

Wij zijn blij met alle investeringen in onderwijs, maar het een kan het ander niet volledig opheffen. Ik ben dus wel benieuwd naar de reactie van het kabinet hierop.

De heer Kroon (BBB):

Maar met die 6 miljard versus het lijstje dat u net noemt, vervagen de bezuinigingen toch een beetje? Het gaat om 6 miljard die je uit het Nationaal Groeifonds trekt voor onderwijs.

Mevrouw Aerdts (D66):

Er wordt geïnvesteerd in innovatie en daar zijn we ontzettend blij mee, maar dat heeft niet zo veel te maken met middelbare scholen in bepaalde steden die een tekort hebben aan docenten, met de kansenregeling, met schoollunches et cetera et cetera.

De heer Kroon (BBB):

Als u goed naar de projecten kijkt in het Nationaal Groeifonds, dan ziet u dat die ook daarover gaan.

Mevrouw Aerdts (D66):

Ik vervolg mijn betoog.

De voorzitter:

Mevrouw Aerdts, u vervolgt uw betoog.

Mevrouw Aerdts (D66):

Onderwijs is geen kostenpost, maar een investering in mensen. Onderwijs biedt iedereen de kans om het beste uit zichzelf te halen, ongeacht waar je wieg stond of wat je ouders deden. Daar plukken we als samenleving de vruchten van. Onderwijs wapent burgers tegen desinformatie en ondermijning van onze samenleving van buitenaf en binnenin. Onderwijs biedt mensen houvast en veerkracht in een tijd van grote veranderingen en onzekerheid. Onderwijs is een investering in kinderen, in de economie en in onze toekomst. Door nu te bezuinigen ondermijnen we bovendien de motor van onze toekomstige groei. Hoe rijmt de minister deze keiharde bezuinigingen op de kansen van kinderen, jongeren en studenten met het voornemen om in de Voorjaarsnota toekomstgericht te begroten, om nog maar te zwijgen over de impact van dit beleid op de generaties die na ons komen? Is het kabinet bereid om ten minste de meest ingrijpende bezuinigingen terug te draaien? We overwegen een motie op dit punt.

Ondertussen wordt er door de oppositiepartijen in de Tweede Kamer nog onderhandeld om deze begroting wederom minder slecht te maken. Mijn collega refereerde er al aan. Het feit dat er nu nog onderhandeld wordt over de besluiten die in een nacht zijn genomen — het is al eerder genoemd — laat wel zien dat deze Voorjaarsnota het resultaat is van een rommelig politiek proces.

Voorzitter. Dan klimaat. We kunnen niet veilig zijn in een wereld geteisterd door droogte, hitte en ander extreem weer. Toch moeten we constateren dat dat ook hier, door schuiven en uitstellen, overheerst. Verschillende middelen worden herverdeeld of naar voren gehaald, waardoor de langetermijnzekerheid onder druk komt te staan. Mijn fractie had gehoopt dat, zoals beloofd, dit kabinet rond deze Voorjaarsnota met een ijzersterk plan zou komen om de doelen in 2030 daadwerkelijk te kunnen behalen, maar we zien vooral bezuinigingen, subsidies die vervuilers belonen en een gebrek aan concrete maatregelen.

Bijzonder zorgwekkend is de afschaffing van de fiscale stimulering van groen beleggen. Uit onderzoek dat de staatssecretaris had toegezegd aan mijn collega Carla Moonen, blijkt dat de miljard euro aan privaat kapitaal die nu groen wordt geïnvesteerd, daalt naar nul in 2027. Dat raakt innovatieve projecten op het gebied van de energietransitie, stikstofreductie en klimaatadaptatie. De staatssecretaris schrijft zelf in het antwoord op de vragen van onze fractie dat deze maatregelen haaks staan op de aanbevelingen uit het Draghirapport. Daarin pleit Draghi namelijk juist voor het mobiliseren van privaat kapitaal voor duurzame investeringen en voor de nationale en Europese klimaatambities. Dit kan, nu de desastreuze effecten bekend zijn, toch niet de bedoeling zijn van dit kabinet? Kan de staatssecretaris toezeggen de afschaffing van het fiscale voordeel terug te draaien?

Voorzitter. Ik heb het eerder gezegd: de veiligheid in de rest van de wereld heeft direct effect op onze veiligheid hier. Voor duurzame vrede gaat defensie hand in hand met diplomatie en ontwikkelingssamenwerking, maar het kabinet bezuinigt de komende jaren miljarden op deze samenwerking. Ook in deze Voorjaarsnota is deze ongemoeid gelaten, terwijl de wereld schreeuwt om solidariteit, stabiliteit en samenwerking. Achter de 2,4 miljard aan bezuinigingen schuilen namelijk mensen: kinderen in Gaza, vrouwen in Congo, activisten in Sudan. Mijn collega van de ChristenUnie zal hier straks ook nog uitgebreid op ingaan.

Voorzitter. De Voorjaarsnota 2025 toont een kabinet dat corrigeert binnen de bestaande kaders maar terughoudend is met het fundamenteel herijken van beleid. Er wordt gerekend maar slechts beperkt heroverwogen. Dat maakt de maatschappelijke opgave van vandaag om te vragen om een koers die verder reikt dan het komende begrotingsjaar. Het gaat hier niet om cijfers en percentages maar om mensen, om spaarders die duurzaam willen investeren, jongeren die zich voorbereiden op een veranderende arbeidsmarkt, mantelzorgers die onder grote druk staan en mensen wereldwijd die afhankelijk zijn van onze inzet voor veiligheid, stabiliteit en fundamentele mensenrechten. Daarom is onze vraag aan het kabinet: hoe wordt nu geborgd dat de keuzes van vandaag ook op de langere termijn houdbaar zijn, dat de plannen uitvoerbaar blijven en het maatschappelijke draagvlak behouden blijft, én dat de generaties die na ons komen niet met de gevolgen van de huidige stilstand worden opgescheept? Dank u wel.

De voorzitter:

Toch nog een interruptie van de heer Hartog.

De heer Hartog i (Volt):

Het siert mevrouw Aerdts dat zij niet het grote succes van de motie-Van Meenen vandaag claimt, om het belastingpakket en de btw te splitsen. Uiteindelijk is het niet gesplitst. De motie is niet uitgevoerd. We hebben het belastingpakket aangenomen, met daarin de btw-verhoging. We hebben het succes geclaimd dat er een belofte is gedaan om die terug te draaien. Dat staat er nu allemaal in. Mijn vraag aan D66, die ik ook al aan de heer Bovens van het CDA heb gesteld, is de volgende. Waar je dus verantwoordelijk voor bent, is dat nu de lagere en middeninkomens meer worden belast. Dat is eigenlijk de consequentie van al het werk dat we hebben gedaan. De vraag is of dat ook uw inzet was toen u aan dit hele traject begon, als D66, en of u nog mogelijkheden ziet om toch wel door te gaan met het niet doorgaan van de btw-verhoging — een dubbele negatief — maar om daar een andere dekking voor te zoeken.

Mevrouw Aerdts (D66):

Mijn collega's in de Tweede Kamer hebben volgens mij heel veel alternatieve dekkingen aangedragen. Wij hadden het dus inderdaad graag anders gezien, in eerste instantie mogelijk ook uit het btw-handboek. Maar zoals mijn collega Bovens ook al aangaf, kan ik me voorstellen dat we dit debat nog uitgebreider voeren bij het Belastingplan.

De heer Hartog (Volt):

Dat was niet helemaal een antwoord op mijn vraag. Het goede nieuws is dat de Tweede Kamer hier in een andere samenstelling over zal praten, dus waarschijnlijk een betere conclusie kan trekken. Maar wij kunnen hier ook een conclusie over trekken. Mijn vraag is of u bereid bent om ook vanuit deze Kamer, die het hele verhaal begonnen is, mee te denken over een oplossing.

Mevrouw Aerdts (D66):

Wij zijn altijd bereid om mee te denken over een oplossing.

De heer Kroon (BBB):

Mevrouw Aerdts, ik wil het even hebben over uw hartverwarmende betoog over het herstellen van de fiscale subsidie op groen beleggen. Hoe weegt u die fiscale subsidie, die er voornamelijk is voor mensen die het eigenlijk al heel goed hebben en die het ook moreel heel goed met de wereld voor hebben, ten opzichte van de afname van de koopkracht als gevolg van het herstellen van de btw op cultuur?

Mevrouw Aerdts (D66):

Kijk, het is ingewikkeld. We kunnen altijd alle maatregelen uit het hele pakket met elkaar gaan bespreken, maar juist dit soort investeringen willen wij blijven stimuleren. Het effect hiervan, en ook de impact op de toekomst, vind ik ontzettend belangrijk. Zoals ik net al zei in antwoord op de vraag van de heer Hartog, hadden wij het inderdaad graag anders gezien met betrekking tot de btw en de cijfers die we vandaag hoorden. Ik ben ook heel erg benieuwd hoe het kabinet daarop zal reageren. Maar voor ons is het niet het een of het ander.

De heer Kroon (BBB):

Dus als het om fiscale subsidies gaat, vindt D66 het eigenlijk wel correct dat de mensen die het al goed hebben, die het zich kunnen veroorloven om te beleggen, beloond worden voor groen beleggen, waarmee ze niet alleen een betere wereld maar ook een betere portemonnee voor zichzelf nastreven?

Mevrouw Aerdts (D66):

De heer Kroon legt mij hier wel heel veel woorden in de mond. Wij zijn ontzettend blij als wij met fiscale maatregelen voor de energietransitie de klimaatverandering tegen kunnen gaan en daar grote stappen in kunnen zetten. Zeker, absoluut, maar het betekent natuurlijk niet dat wij op de manier die de heer Kroon net aangaf, deze herverdeling aan willen gaan.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dan is nu het woord aan de heer Holterhues van de fractie van de ChristenUnie.

De heer Holterhues i (ChristenUnie):

Dank u, voorzitter. De fractie van de ChristenUnie complimenteert de minister en de staatssecretaris met de redelijk sluitende Voorjaarsnota. Het tekort op de begroting blijft voorlopig onder de Europese norm, evenals de staatsschuld ten opzichte van het bruto nationaal product. Hoewel het EMU-saldo door de stevige uitgavengroei op de middellange termijn niet voldoet aan de Europese eisen van de preventieve arm, slaagt de begroting in elk geval voorlopig voor alle nationale begrotingsregels.

Voorzitter. Tot zover het compliment van mijn fractie aan de bewindspersonen, want er is ons inziens ook echt wat mis met deze Voorjaarsnota. Daarin staat mijn fractie bepaald niet alleen. Ook de Raad van State is kritisch over de Voorjaarsnota. De raad noemt de Voorjaarsnota onvoldoende onderbouwd en waarschuwt voor het ontbreken van een structurele aanpak van de grote maatschappelijke opgaven. Volgens de raad is het begrotingsbeleid te veel gericht op incidentele uitgaven en ontbreekt een duidelijke prioritering. Mathijs Bouman stelt in Het Financieele Dagblad van 14 juni jongstleden dat de coalitie zich lijkt te verliezen in kortetermijnpolitiek met een begroting die vooral gericht is op electorale cadeautjes in plaats van op structurele hervormingen. We kunnen ons niet aan de indruk onttrekken dat de regering druk is met tientjes en honderdjes, maar nauwelijks met miljarden omdat men daar kennelijk niet uitkomt. Het lijkt alsof de coalitiepartijen de verkiezingen al in het achterhoofd hadden. Men investeert in cadeautjes op de korte termijn. Er is nauwelijks visie op de lange termijn.

De Voorjaarsnota valt des te meer tegen omdat maandenlang bij inhoudelijke vragen aan de verschillende vakministers over het budget dat beschikbaar zou zijn voor hun plannen werd verwezen naar de Voorjaarsnota: "Stil maar, wacht maar. Alles wordt nieuw met de Voorjaarsnota." Mijn fractie had dan ook hooggespannen verwachtingen. Maar wat blijkt? De echte grote onderwerpen, woningbouw, klimaat en stikstof, lijkt het kabinet voor zich uit te schuiven. Het kabinet investeert vooral in koopkracht en andere zaken op de korte termijn en verschuift nu alles naar de Miljoenennota met Prinsjesdag. Is de minister het met deze analyse van de Voorjaarsnota eens? Waarom kiest het kabinet ervoor om meer uitgaven te doen die de korte termijn dienen in plaats van structurele investeringen in de lange termijn? Wat doen deze kortetermijninvesteringen in consumptieve uitgaven voor de inflatie?

Voorzitter. Nederland heeft op de langere termijn echt grote uitdagingen. Door de vergrijzing krimpt de beroepsbevolking. Dit betekent de komende decennia structureel minder inkomsten uit de inkomstenbelasting terwijl de kosten voor een aantal posten flink zullen stijgen. Zo zien we nu al dat de kosten voor de zorg en de AOW een groot gedeelte van het budget op zullen slokken. Daarbij komt het flink hogere budget dat we willen uitgeven aan defensie, de broodnodige investeringen in de infrastructuur, zowel nieuwe als onderhoud van bestaande wegen, bruggen en rails, en de noodzakelijke investeringen om de klimaatdoelen zoals vastgelegd in de wet te bereiken en Nederland ook klaar te maken voor een situatie met een hogere zeespiegel, een lagere bodem en meer ruimte voor de uiterwaarden.

Het CPB waarschuwt in zijn doorrekening van de Voorjaarsnota dat het huidige beleid onvoldoende bijdraagt aan de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op de langere termijn. Vooral de vergrijzing en de stijgende zorgkosten vragen om structurele hervormingen. Dit vraagt ook naar het oordeel van mijn fractie om investeringen in de lange termijn: investeringen in de kenniseconomie, in innovatie en onderwijs.

De Onderwijsraad pleit in zijn advies van mei 2025 voor een structurele verhoging van het onderwijsbudget, met name voor kansengelijkheid en digitale vaardigheden. Het schrappen in de onderwijskansenregeling staat haaks op deze aanbevelingen. In de schriftelijke ronde zijn hier vragen over gesteld door verschillende partijen. In de beantwoording van de minister geeft hij aan dat hij niet weet hoeveel leerlingen worden getroffen. Ook is er geen onderzoek gedaan naar de gevolgen van het beëindigen van de onderwijskansenregeling. Kan de minister aangeven waarom gekozen wordt voor het schrappen van deze regeling terwijl het effect ervan niet duidelijk is? Hoe reflecteert de minister op het effect op de middellange termijn van het schappen van de onderwijskansenregeling?

Voorzitter. Mijn fractie acht het verstandig dat Europa en dus ook Nederland investeert in defensie. Gelet op de geopolitieke verhoudingen is het goed als Europa minder afhankelijk wordt van de Verenigde Staten. We kunnen helaas minder vertrouwen op de decennialange trans-Atlantische band. Er is echter meer nodig dan investeren in defensie. Er moet ook geïnvesteerd worden in soft power. Dit zorgt voor stabiliteit in de wereld. Elke euro die in conflictpreventie wordt gestoken, bespaart €100 aan het oplossen van conflicten. Uiteraard is investeren in ontwikkelingssamenwerking goed omdat we iets van onze welvaart kunnen delen met hen die in nood zijn. Daarom heeft mijn collega Huizinga een motie ingediend bij het debat over de begroting van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp om de ODA-gelden weer te koppelen aan de groei van het bruto nationaal inkomen. Deze motie is met een ruime meerderheid in deze Kamer aangenomen. De koppeling is teruggekomen in de Voorjaarsnota, maar wel zo zuinig mogelijk.

Allereerst is de koppeling flink versoberd. De 0,7% van het bruto nationaal inkomen, het streefgetal uit de internationale afspraak waar Nederland zich aan heeft gecommitteerd, is definitief losgelaten in de nieuwe formule. Dit is niet waar een groot gedeelte van deze Kamer om heeft gevraagd. De motie vroeg om herstel van de huidige begrotingssystematiek, niet om creatief boekhouden op het ODA-budget. Ook hierover zijn vragen gesteld in de schriftelijke ronde.

Ook vindt er maar een beperkte compensatie plaats voor de periode waarin de koppeling is losgelaten. Door het gat dat inmiddels is ontstaan niet te dichten, zal het ODA-budget structureel beneden peil blijven. En er is geen ruimte om incidentele tegenvallers op te vangen. Daarbij leest mijn fractie dat er slechts gedeeltelijk is gecompenseerd voor inflatie. Dit alles bij elkaar loopt op tot een extra bezuiniging van 2,6 miljard in totaal tot 2029.

Kortom, de impact van ontwikkelingssamenwerking blijft beperkt, terwijl de geopolitieke noodzaak juist toeneemt. Is de minister het met mijn fractie eens dat investeren in ontwikkelingssamenwerking bijdraagt aan een veiligere wereld en dat Nederland zich moet inspanning om aan internationale afspraken die dit bevorderen, te voldoen? Erkent de minister dat het ODA-budget effectief daalt naar rond de 0,45% van het bruto nationaal inkomen? Zo ja, waarom kiest het kabinet voor zo'n smalle interpretatie van de ODA-gelden en het bruto nationaal inkomen, waarbij het internationaal afgesproken streefpercentage van 0,7% definitief wordt losgelaten? Kan de minister uitleggen hoe hij vindt dat hij met deze versoberde koppeling invulling geeft aan een duidelijke oproep uit deze Kamer om de oorspronkelijke koppeling te herstellen? Mijn fractie overweegt een motie in de tweede termijn.

Voorzitter. Zoals te verwachten, wordt bij een Voorjaarsnota die vooral successen op de korte termijn wil incasseren weinig geïnvesteerd in de structurele bereikbaarheid van grote delen van ons land. De geplande bezuiniging van 110 miljoen op het openbaar vervoer in de grote steden blijft overeind staan. Dat kan op den duur leiden tot 20% minder busvervoer, terwijl het openbaar vervoer in Nederland de afgelopen jaren al flink verschraald is. In totaal lopen de bezuinigingen van dit kabinet op het ov in Nederland op tot 335 miljoen per jaar. Met het oog op de langere termijn, wederom, wordt het dan wel heel ingewikkeld om betrouwbaar openbaar vervoer in Nederland te behouden. De recente stakingen bij de NS maakten weer duidelijk hoe cruciaal het openbaar vervoer is voor grote groepen mensen om van a naar b te komen.

Dat vraagt dus echt om structurele investeringen om ons openbaar vervoer overeind te houden. Als we nu niet investeren, volgt de rekening in de toekomst. Hoe toekomstbestending acht de minister de begroting van IenW? Is hij voornemens om in de augustusbesluitvorming meer structurele middelen vrij te maken voor ov en bereikbaarheid? Is bekend wat op langere termijn de economische gevolgen zijn van deze verschraling van het openbaar vervoer en de verminderde mobiliteit die daarvan het gevolg is? Kan de minister toezeggen dat te onderzoeken en de resultaten mee te nemen bij de augustusbesluitvorming?

Ten slotte, voorzitter, wil ik nog kort stilstaan bij de kosten van de asielopvang. In de vorige week verschenen Stand van de uitvoering heeft het COA aangegeven dat met structurele financiering de kosten van de asielopvang fors omlaag kunnen. Dat moet deze minister van Financiën toch aanspreken. Bij het debat over de begroting voor 2025 van het ministerie van Asiel en Migratie heeft deze Kamer een door mijn fractiegenoot Huizinga ingediende motie aangenomen. Daarin wordt de regering verzocht om de structurele financiering van de vaste voorraad van 41.000 opvangplekken te garanderen. De uitvoering van deze motie is door de regering niet bij de Voorjaarsnota betrokken, want daarbij is enkel incidenteel geld vrijgemaakt voor het COA. Kan de minister toelichten welke besparing structurele financiering van het COA met zich mee zou brengen? Kan de minister toezeggen structurele financiering voor de asielketen onderwerp te maken van de augustusbesluitvorming?

Voorzitter, wij zien uit naar de beantwoording van onze vragen door de minister.

De voorzitter:

Maar eerst een interruptie van de heer Schalk. O, nee. Het is de heer Hartog.

De heer Hartog i (Volt):

Ik wilde beginnen met een oproep, want gelijke monniken, gelijke kappen. De ChristenUnie is ook onderdeel van de groep die hoopte de verhoging van de btw op sport, media en cultuur weer terug te draaien en heeft daar ook iets voor teruggekregen in het pakket. Mijn vraag is of de heer Holterhues — die vraag heb ik ook aan anderen gesteld — blij is met de keuze die uiteindelijk is gemaakt in dat hele pakket, om lage en middeninkomens meer te belasten dan hogere inkomens of dat hij, met de Voltfractie, wil meedenken over alternatieve manieren om die btw-verhoging niet door te laten gaan.

De heer Holterhues (ChristenUnie):

Dank voor deze vraag. Ik heb min of meer hetzelfde antwoord als de heer Bovens. Wij zijn ook ongelukkig met die uitwerking. We hebben in de Tweede Kamer onder andere gevraagd of de minister kan onderzoeken of we toe kunnen gaan naar verhoging van het lage btw-tarief, omdat wij uiteindelijk geloven in één btw-tarief. Dat is veel eenvoudiger. Uiteindelijk pleiten wij voor een vereenvoudiging van het belastingstelsel. Die is er niet gekomen. We zijn dus zeker bereid om te kijken of er nog een andere dekking is.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan geef ik het woord aan de heer Van Ballekom van de fractie van de VVD.

De heer Van Ballekom i (VVD):

Voorzitter. U heeft vast, evenals zovelen in dit huis, met belangstelling geluisterd naar de debatten over de Voorjaarsnota in de Tweede Kamer twee weken geleden. Vrijwel alles kwam aan de orde: de ellende in Gaza, het trackrecord van het kabinet-Schoof, de onvoorspelbaarheid van het handelsbeleid en de dramatische effecten van de versoberingen op de Onderwijsbegroting.

Wat dat laatste betreft: het afgelopen decennium zijn er miljarden toegevoegd aan de Onderwijsbegroting door de ministers Van Engelshoven en Dijkgraaf, maar de scores en de kwaliteit bleven dalen. Ik denk dus dat er wat meer aan de hand is in deze sector. De kwaliteit moet omhoog — dat is zonder meer het geval — zonder afbreuk te doen aan faire kansen voor iedereen, maar het is geen kwestie van louter geld. Als problemen zouden kunnen worden opgelost met louter geld, dan zouden er geen problemen meer bestaan, want de heer Draghi, die ons nu gaat vertellen hoe wij moeten opereren, en mevrouw Lagarde laten met liefde en plezier de drukpers wat extra uren draaien. Dus die problemen zouden allemaal kunnen worden opgelost als het louter en alleen over geld ging. Maar dat is dan vervelend voor de inflatie. Sommige lidstaten nemen een hogere inflatie voor lief — dat zit nou eenmaal in het DNA van die landen — maar in Nederland en Duitsland wordt daar toch wat anders over gedacht en is het streven de prijsstijgingen te matigen ter bescherming van de koopkracht van minderdraagkrachtigen en gepensioneerden.

Voorzitter. Laat ik maar proberen om het te houden bij de Voorjaarsnota. Sinds enige jaren kennen we het Europees semester en een voorjaarsnota met een meerjarig perspectief. Dit houdt vrijwel automatisch in dat er behoefte bestaat hierover van gedachten te wisselen met de regering. Mijn partij is daarbij geen vragende partij. Wij zijn tevreden met één beleidsdebat na de presentatie van de miljoenennota, wanneer het budgettaire beleid inclusief de lastenverdeling actueel en compleet is, en zeker dit jaar, wanneer bij de bespreking van de Voorjaarsnota de inhoud al deels achterhaald is en als gevolg daarvan ook suppletoire begrotingen moeten worden aangepast en vandaag en morgen in stemming komen aan het andere Hout. Maar goed, met een beetje goede wil kan het debat vandaag toch informatief zijn.

Laten we beginnen bij de beoordeling van het budgettaire beleid door de Europese Commissie, want het semester is nou eenmaal uitgevonden om de Europese Commissie de mogelijkheid te geven het beleid te beoordelen. Het oordeel is dat de uitgavengroei van Nederland, zoals neergelegd in de Voorjaarsnota, hoger is dan het aanbevolen uitgavenpad. Aanbevolen wordt de uitgavengroei te verlagen, hoewel er geen handhavingsmaatregelen kunnen worden genomen zolang dit binnen de referentiewaarde blijft, maar dat is, in mijn ogen, secundair. Kortom, minister, de potentiële schade als gevolg van het debat aan het andere Hout dient beperkt te blijven om geen afbreuk te doen aan soliditeit en onze reputatie.

U hebt een brief gezonden naar de Kamer op verzoek van de heer Van der Lee, waarbij met name wordt ingegaan op het niet doorgaan van de huurbevriezing. Maar ziet het ernaar uit dat het daarbij blijft? Het is natuurlijk zonder meer een gevaarlijk jaar, want tijdens een verkiezingscampagne wordt vaak meer beloofd dan kan worden waargemaakt. Zoals de minister aan de overkant verklaarde: gratis geld is populair, zeker in verkiezingstijd. Maar geld is nooit gratis, hoewel enkele jaren geleden weleens beweerd werd dat dat zo is. In deze context zou mijn fractie ingenomen zijn met een toezegging van de minister dat wat uiteindelijk de uitkomst van de debatten ook is en welke invloed dat ook heeft op de voorliggende suppletoire begrotingen, de afgesproken begrotingsregels blijven gelden en dat extra wensen met geen of ondeugdelijke dekking — die wensen zijn er natuurlijk altijd, ook bij de VVD, kan ik u verzekeren — in ieder geval niet in overweging worden genomen. Graag een reactie van de minister.

Voorzitter. Als we de beoordeling van het budgettaire beleid leggen naast de landenspecifieke aanbevelingen, dan is er toch sprake van enige amusementswaarde. De Commissie stelt namelijk dat de uitgaven neerwaarts moeten worden bijgesteld, maar dat er fors meer inspanningen nodig zijn op het terrein van defensie, wat terecht is, en op het terrein van de woningbouw, wat ook terecht is. Ook moet de groei van de zorguitgaven worden aangepakt, wat terecht is, en moeten de onderzoeks- en ontwikkelingsuitgaven worden versterkt om de concurrentiekracht in de toekomst in stand te kunnen houden, wat ook terecht is. Tsja, maar hoe doe je dat dan? Daarover spreekt de Commissie zich dan niet uit, want dat valt onder het begrip "subsidiariteit". De Commissie gebruikt dat woord nooit. Alleen als ze op zulk soort vragen een antwoord moet geven is er subsidiariteit. Dat lijkt een beetje op mijn huisarts, die zegt: nou, meneer Van Ballekom, het zou goed zijn als u wat af zou vallen. Dat is terecht, maar ja, hoe doe je dat? En het doet mij ook denken aan de heer Jean-Claude Juncker, die zegt: ja, het vervelende van politici is nou eenmaal dat ze verkiezingen willen winnen. We weten allen wat ons te doen staat, maar dat is in ieder geval een prioriteit. Met andere woorden, er valt nog veel te doen en ik hoop ook dat dat in de toekomst zal gaan gebeuren.

Voorzitter. Geen enkel misverstand: mijn fractie steunt de minister volledig in zijn streven de uitgavenstijgingen binnen de perken te houden en in zijn beslissing dat er geen beroep wordt gedaan op de ontsnappingsclausule in het Stabiliteits- en Groeipact om de extra defensie-inspanningen te financieren. De schuldhoudbaarheid mag geen geweld worden aangedaan. Dat staat ook in het jaarverslag van de BIS, dat twee dagen gelden is gepubliceerd. Dat is heel interessante literatuur op dit punt. De schuldhoudbaarheid mag geen geweld worden aangedaan en het aanhouden van buffers voor toekomstige en onverwachte gebeurtenissen met budgettaire gevolgen heeft zijn nut in het verleden dubbel en dwars bewezen.

Ook ontraadt mijn fractie met overtuiging — maar dan spreken we eigenlijk al over de Miljoenennota — de extra noodzakelijke uitgaven te financieren door de bankenbelasting te verhogen, de bedrijven zwaarder te belasten en natuurlijk ook de rijken. Er zijn al voldoende bedrijven vertrokken de laatste jaren, met alle consequenties van dien voor het mkb en de innovatiekracht van Nederland. Volgens mij is de staatssecretaris Fiscaliteit ook niet echt vrolijk, want het heeft ook invloed op de belastinginkomsten. We moeten onafhankelijker worden in plaats van afhankelijker. Ook moeten we voorkomen dat activiteiten van vitale financiële dienstverlening worden verplaatst. Dat bevordert namelijk het vestigingsklimaat en de aantrekkelijkheid van Nederland niet.

Als dan ook de laatste echt rijken zullen vertrekken — zo veel zijn dat er niet meer — dan houdt het kaalplukken echt op en leven we in een verarmd Nederland, maar naar alle waarschijnlijkheid met minder congestie op de wegen, minder congestie op het energienet en minder stikstofproblemen. Zo heeft elk nadeel weer z'n voordeel, maar dat is niet de toekomst die mijn partij voor ogen staat.

Voorzitter. Ik had het eerder over de soliditeit en de reputatie en de gevaarlijke toezegging van de minister. De VVD hecht bijzonder veel waarde aan een solide budgettair beleid. Dat betekent in onze visie dat vastgehouden moet worden aan een trendmatig begrotingsbeleid met sluitende uitgaven- en inkomstenkaders. De uitgaven op middellange termijn laten een stijgende tendens zien, ook zonder de defensie-uitgaven. Dus enige terughoudendheid is geboden. Meevallers die achteraf worden geconstateerd, zouden niet moeten worden ingezet om extra uitgaven te doen bij een toch al wat hoge inflatie. Bovendien is het niet gezegd dat meevallers die zich in het verleden hebben voorgedaan, zich in de toekomst ook voordoen. Dat is maar koffiedik kijken. Een expertgroep heeft overigens aangetoond dat met die ramingssystematiek niet zo veel mis is. Dus terughoudendheid zou, minister en staatssecretaris, zeker bij een demissionaire status het uitgangspunt moeten zijn bij de besluitvorming rond de Miljoenennota.

Als de minister en het zittende kabinet daarvoor kiezen, weten ze zich op voorhand gesteund door mijn fractie. Als de kiezer op 29 oktober iets anders voor ogen heeft, dan moet dat maar worden vastgelegd in een nieuw regeerakkoord. Tot het aantreden van de nieuwe regering geldt wat ons betreft: schraalhans is keukenmeester. Dat is niet omdat het zo'n leuke boodschap is, maar wel een verstandige, gezien de gespannen internationale veiligheidssituatie en de onvoorspelbare economische ontwikkelingen vanwege een verre van consistent handelsbeleid met alle mogelijke gevolgen voor de economische groei van dien.

Ik ben slechts 12 seconden over mijn tijd. Dank u wel voor uw aandacht.

De voorzitter:

Ik ben redelijk onder de indruk. U heeft nog een interruptie van de heer Kemperman.

De heer Kemperman i (Fractie-Kemperman):

Ik ben geïnteresseerd in uw visie, zeg ik via de voorzitter, uiteraard, op wat er in de laatste twaalf jaar — laten we maar een willekeurige termijn pakken — met het ondernemersklimaat in ons land is gebeurd.

De voorzitter:

Een heldere vraag.

De heer Kemperman (Fractie-Kemperman):

Kunt u daarop reflecteren? De verdiencapaciteit van het land moet ook op orde zijn.

De heer Van Ballekom (VVD):

Daar kan ik héél lang op reflecteren …

De voorzitter:

De heer Van Ballekom gaat via de voorzitter reflecteren, maar niet al te lang.

De heer Van Ballekom (VVD):

Pardon?

De voorzitter:

U mag reflecteren, maar niet heel lang.

De heer Van Ballekom (VVD):

Dat wilde ik ook de heer Kemperman zeggen: daar kan ik heel lang op reflecteren, maar dat valt een beetje buiten de orde van dit debat, volgens mij. Ik hoop dat het ondernemersklimaat door het volgende kabinet geen geweld wordt aangedaan. Het had beter gekund, inderdaad. Maar er zijn heel veel dingen die beter hadden gekund.

De heer Kemperman (Fractie-Kemperman):

Toch nog even, want het is wel een serieuze interruptie. Ik constateer dat het ondernemersklimaat de afgelopen twaalf jaar, onder de kabinetten die er toen gezeten hebben — daar is uw partij medeverantwoordelijk voor geweest — om het zo te zeggen verslechterd is; en dat is een eufemisme. Het is voor sommige ondernemers dramatisch. We zien grote ondernemingen naar het buitenland vluchten. Corporate raken we kwijt. Mkb'ers krijgen het niet meer rond door milieumaatregelen, door allerlei politiek die een andere ideologie stimuleert. Mijn vraag is wat de impact op het ondernemersklimaat is en of u dat ten minste herkent.

De heer Van Ballekom (VVD):

Ik heb in ieder geval in mijn bijdrage aangegeven dat we niet de goede kant opgaan wanneer er overwogen wordt om de extra defensie-uitgaven te financieren via het verhogen van de bankenbelasting of via het verhogen van de druk op het bedrijfsleven. Dan weet de heer Kemperman precies hoe ik erover denk. Iedereen die de financiële sector kent, weet dat deze bedrijven in een handomdraai verplaatst kunnen worden. Dat draagt niet bij aan een verbetering van het vestigingsklimaat in Nederland. Als er mogelijkheden zijn om de lasten voor bedrijven en burgers te verlagen, staat de VVD altijd aan die kant.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan is nu … O, de heer Kroon heeft nog een interruptie voor u.

De heer Kroon i (BBB):

Die werd getriggerd door de vraag van de heer Kemperman, die heel specifiek gericht was op het bedrijfsleven en banken. Daar lag uw antwoord ook. Ik heb een vergelijkbare vraag, maar dan gericht op de intenties van partijen om de zogenaamde fossiele subsidies in te trekken en op de impact daarvan op het bedrijfsleven. Kunt u daar ook op reflecteren?

De heer Van Ballekom (VVD):

Nou, daar kan ik heel moeilijk op reflecteren, want er is een onvoorstelbare discussie gaande over wat fossiele subsidies nou precies zijn. Er zijn onderzoeken waarin nauwelijks kan worden aangegeven wat daar onder valt en wat daar niet onder valt. Maar misschien kan de staatssecretaris daarop reflecteren.

De heer Kroon (BBB):

Hoor ik dan tussen de regels door dat het afschaffen van de CO₂-belasting en het handhaven van de tariefskorting op fossiele brandstof voor chemie en energie-intensieve industrie uw steun heeft?

De heer Van Ballekom (VVD):

Ik heb begrepen dat de extra top die Nederland had op de CO₂-belasting in heroverweging is genomen. In die zin is dat een goede tendens.

Voordat ik wegga, zijn er nog …

De voorzitter:

U mag gaan. Ik zie verder geen aanstalten tot interrupties, dus u kunt terug naar uw bankje. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Rooijen, van de fractie van 50PLUS. Fijn dat hij de Indonesische delegatie heeft ontvangen.

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Voorzitter. Vandaag, 1 juli 2025, treedt Olaf Sleijpen, de nieuwe president van De Nederlandsche Bank aan. Namens mijn fractie wens ik hem veel succes en vooral wijsheid toe, ook op het toezichtterrein, als u begrijpt wat ik bedoel.

Voorzitter. De Nederlandse rijksbegroting heeft de afgelopen jaren een hele serie stormen en schokken weten te doorstaan, vooralsnog met vlag en wimpel, want het tekort van de rijksoverheid wordt voor alle komende jaren geraamd onder de 3% en de staatsschuld blijft onder de 50%. Kom daar maar eens om in de eurozone. Denk aan de schok van covid en de lockdowns, de schok van het vrijwel volledig opgeven van de aardgasbaten, de peperdure hersteloperaties bij de toeslagen en bij box 3, en de storm van oorlog op het Europese continent, met een inflatiegolf en een extra toestroom van vluchtelingen.

De eerste 10 miljard is reeds aan de Defensiebegroting toegevoegd. Daar moet volgens de nieuwe afspraken binnen de NAVO tussen 2025 en 2035 nog 1,5% van het nationaal product, ofwel 15 miljard per jaar, bovenop gelegd worden. Dat betreft dan alleen nog maar de directe militaire uitgaven. Er moet ook nog 1,5%, ofwel 15 miljard euro per jaar, worden gespendeerd aan andere zaken, zoals infrastructuur en civiele weerbaarheid. Bij elkaar opgeteld moet Nederland dus nog 30 miljard toevoegen aan de jaarlijkse middelen voor defensie. Of kan de regering aantonen dat Nederland de 1,5% voor onder andere militaire infrastructuur en civiele weerbaarheid nu al goed besteedt? Want als dat zo is, scheelt dat natuurlijk een slok op een borrel.

Mijn fractie heeft niet al te lang geleden nog met klem gewaarschuwd voor het definitief dichtgooien van de aardgasputten in Groningen. Met een beperkte winning en een ruime compensatie voor Groningers kunnen we nog steeds meerdere vliegen in één klap slaan. Een aanzienlijk deel van de benodigde defensie-inspanning kan hiermee gefinancierd worden. Mijn fractie kijkt uit naar het debat hierover in aanloop naar de verkiezingen. Het laatste woord is hier nog niet over gesproken.

Het begrotingstekort loopt nog in de pas. O, dit sla ik even over, voorzitter.

Voor de militaire inspanningen, de nieuwe NAVO-norm van 5% van het nationaal product, hebben we tijd gekregen tot 2035. Er komt een evaluatiemoment in 2029 en de volgende Amerikaanse presidentsverkiezingen zijn in 2028. Het volgende kabinet zal niet kunnen ontkomen aan een verdere verhoging van de defensie-inspanningen, maar naar onze mening zit de uitdaging in doelmatigheid en effectiviteit. Met de razendsnelle verhoging van het defensiebudget naar 2% hebben wij in relatieve termen al een grote inspanning geleverd. Mijn fractie is er bezorgd over dat constante verhogingen de noodzaak ondermijnen om efficiënt met geld om te gaan. Het klopt toch dat de regering dit zelf ook wel moet erkennen?

Waar de politiek nog een beetje wegduikt, zien we dat in de media de discussie over de dekking van de militaire inspanningen al volop wordt gevoerd. Zelfs de AOW, de hoeksteen van ons sociale stelsel, wordt daarbij niet gespaard. Naar de mening van de fractie van 50PLUS is de AOW de laatste eenvoudige en goed uitvoerbare staatsvoorziening, nog bijna onaangetast door de grijpgrage handen van politici en partijen die willen hervormen, versoberen, bezuinigen of alle drie. In het FD las ik recent een voorstel om de AOW met 10% te verlagen, want dat levert zomaar 6 miljard per jaar op. Ook een inkomensafhankelijke AOW, een flexibele AOW en andere exotische plannen passeren de revue. Het prijsschieten op de AOW is begonnen. Dat is ook waar te nemen als je kijkt naar de bezuinigingsoperaties in de ombuigingslijst van Financiën en meer specifiek naar het recente onderzoeksrapport over wat er gebeurt met instroom naar de aanvullende inkomensvoorziening ouderen, de AIO, in het geval van verlaging van de AOW. Financiën heeft zo'n tien grote voorstellen gedaan over AOW-bezuinigingen, waarbij de tientallen miljarden je om de oren vliegen. Asociaal.

Nog niets of niemand heeft zijn of haar mond opengedaan over de grootste veelvraat binnen de begroting — daar gaan we weer: de beschermde diersoort die we de "arbeidskorting" noemen, de heilige koe van de VVD met als primair doel het uitdelen van een goedkope belastingverlaging die alleen geldt voor werkenden en niet voor gepensioneerden en uitkeringsgerechtigden. Een enorme fiscale leeftijdsdiscriminatie. In 2001 ging het bij de arbeidskorting nog om 2,3 miljard euro. Ik zie de bewindslieden al naar elkaar kijken en denken: daar heb je 'm weer. In 2020 was dat al opgelopen tot 22 miljard, een vertienvoudiging. Sindsdien hebben Rutte en Schoof er nog doodleuk 60% bij gedaan, want in de Miljoennota voor 2025 komt het budgettaire beslag van de arbeidskorting uit op een whopping 35,5 miljard. Dat staat gelijk aan een verlaging van 10% in de eerste schijf of 7% in alle schijven.

Zoals ik net al formuleerde: de arbeidskorting is de veelvraat en tegelijkertijd ook de beschermde diersoort binnen de begroting. Van de oude VVD, de VVD van Wiegel en Bolkestein — ik heb ze meegemaakt — had iedereen gewoon een veel lager belastingtarief gekregen, maar de nieuwe VVD van Rutte en Yeşilgöz heeft haar eigen manier van identiteitspolitiek gevonden in het beperken van belastingverlaging tot uitsluitend werkenden. De rest bestaat gewoon in Nederland niet, maar ze mogen wel betalen. 50PLUS benadert deze inzet als vijandig. De AOW moet staan als een huis. Geen gefrutsel met flexibele uitkeringen of inkomensafhankelijkheid. De AOW is het laatste bastion van eenvoud en betrouwbaarheid, het fundament van onze welvaartsstaat. Het is de arbeidskorting die de solidariteit tussen de generaties heeft aangetast. 35 miljard aan identiteitspolitieke lastenverlichting: het is genoeg geweest. Tal van regelingen en voorzieningen waar mensen voorheen op konden bouwen, hebben geleden onder de genadeloze voorrang die is gegeven aan de arbeidskorting. Kijk bijvoorbeeld naar het steeds lagere inkomensplafond voor de aftrek van pensioenpremies. Ook daarmee zet de partij gewoon actief in op een geleidelijke ontmanteling van ons collectieve pensioenstelsel, nog los van de hervorming naar de Wtp, de "Wet toekomst pensioenpolder", "pp".

Het inmiddels beroemde amendement van Agnes Joseph mocht de eindstreep simpelweg niet halen. Daar is een politiek venijnig spel gespeeld met ingrepen van de minister van Sociale Zaken en van Financiën, waar 50PLUS zich absoluut niet in kon vinden. Een vreemde interventie van de minister van Financiën op basis van een eenzijdige financiële analyse en nauwelijks ter zake doende antwoorden van de minister van Sociale Zaken op de vele rake en goed onderbouwde deskundige vragen van Agnes Joseph en ook mijn fractie. Het mocht niet van de mensen die hun lot aan de Wtp-hervorming hebben verbonden. Daar heb ik nog maar één ding op te zeggen: uw lot is nu onlosmakelijk verbonden aan de transitie van de Wet toekomst pensioenen, zonder enige inspraak voor de deelnemers. Ik zal niet zeggen dat uw lot hiermee bezegeld is, maar als ik in uw schoenen stond, zou het zweet mij uitbreken.

Voorzitter. Op 12 december 2023 nam de Eerste Kamer, ook met steun van de VVD, de motie-Van Rooijen aan met de volgende strekking: "verzoekt het kabinet bij box 3 primair de vermogenswinstbelasting onderdeel te laten zijn van de belastinghervorming". Een glasheldere inzet op een vermogensheffing waarbij de mensen belasting betalen op basis van het daadwerkelijk gerealiseerde rendement. Het kabinetsplan voor box 3 is een ramp. Bij box 1 en 2 wordt enkel gerealiseerd rendement belast en wordt gewacht op een moment van verkooprealisatie. De belasting kan, mag en moet uitgesteld worden. Voor directeur-grootaandeelhouders in box 2 blijft dat gewoon zo; 500 miljard bevroren, niet-uitgedeelde winsten in de pretbox van box 2. De echte reden voor de huidige inzet ten aanzien van box 3 is naar mijn stellige mening vooral, zo niet alleen, budgettair. De zware kritiek van de Raad van State is terzijde geschoven. Het voorstel van voormalig staatssecretaris Van Rij uit het kabinet-Rutte IV is gewoon overgenomen, "want bestaanszekerheid" of zoiets.

Een ander voorbeeld waar de mensen in het land nog steeds een nare bijsmaak van hebben, is de overdrachtsbelasting: van 6% naar 10,6% en nu weer terug naar 8% dankzij een motie van 50PLUS. We worden geacht te juichen dat het 8% is geworden, maar kort daarvoor was het nog 6%. Het beeld van de overheid als rupsje-nooit-genoeg wordt steeds weer bevestigd.

Voorzitter. Dan inzake de verlaging van de btw op logies. Hoe staat het op dit moment met de evaluatie van de gevolgen voor de hotelsector? Mijn fractie neemt aan dat deze evaluatie nog gewoon in het najaar gepubliceerd wordt. Klopt dat? Het verloop van het debat over de btw op logies kan in elk geval lelijk worden genoemd en de gekozen dekking via het beperken van de inflatiecorrectie is wat 50PLUS betreft niet alleen lelijk, maar ook lui; het ging over de btw in de cultuur.

De correctie van de belastingschijven voor inflatie is een fiscaal fundament. Hoe kan daar zo onachtzaam mee om worden gegaan? Ik denk het antwoord wel te weten, want het is onopvallend en makkelijk. Je ziet het niet; heel stiekem. Maar het beperken van de inflatiecorrectie in de inkomstenbelasting gaat natuurlijk wel af van de lastenverlichting die het kabinet ons heeft voorgehouden. Nota bene een stokpaardje van alle vier de coalitiefracties. Als deze regering dat twee- tot driemaal zou doen, zou alle geprojecteerde belastingverlaging uit het hoofdlijnenakkoord als sneeuw voor de zon verdwijnen. Ik neem aan dat de minister dit ook erkent.

Als we de inflatiecorrectie de komende tien jaar niet zouden toepassen — waar 50PLUS mordicus tegen zou zijn — kunnen we daarmee de defensie-inspanningen al naar 5% dirigeren. De knop is beschikbaar en het gebruik ervan is wederom gelegitimeerd. Kunnen we iets doen, zo vraag ik de regering, om het beperken van de inflatiecorrectie die in de wet is vastgelegd, politiek weer minder aantrekkelijk te maken? Graag een antwoord hierop.

Voorzitter. Een expertgroep van de SER doet met Financiën onderzoek naar de belastinghervorming. Voor het reces komt er nog een brief en het is de verwachting dat er in september een debat over kan plaatsvinden. Technische varianten worden met de Tweede Kamer besproken en de Eerste Kamer mag, als die dat zou willen, meekijken. Een beetje een bizarre vertoning. Het mag of kan dan enkel nog gaan over de inkomstenbelasting, over het schuiven met de hoogte van de tarieven en die van de heffingskortingen. Het eigenwoningregime en de invoering van nieuwe instrumenten ter vervanging van complexe oudere instrumenten moeten allemaal buiten beschouwing blijven omdat de Belastingdienst dat er niet bij kan hebben. Het is in- en intriest, maar het is niet anders. Het fiscale instrumentalisme is zo sterk geweest dat we er nu op zijn vastgelopen, concludeer ik. Deelt de regering deze conclusie en, zo nee, waarom niet?

Voor 50PLUS wordt het afschaffen van de successierechten ofwel de erftaks een topprioriteit. Het is de meest gehate belasting, enerzijds vanwege het moment waarop daarvoor wordt aangeklopt, maar ook omdat er meerdere keren belasting over een erfenis wordt betaald. Daar komt nog bij dat ook de erfenisbelasting zal bijdragen aan belastingvlucht, waardoor het maar de vraag is of deze belasting per saldo wel zoden aan de dijk zet. In combinatie met de plannen voor box 3 sluit mijn fractie niet uit dat we dan de sluis naar het buitenland wagenwijd openzetten. Heeft het kabinet echt wel voldoende oog voor het risico van kapitaalvlucht? Zweden en Oostenrijk gingen ons al voor met het initiatief om deze belasting naar de geschiedenis te verplaatsen. De komende jaren zal er meer dan 1.000 miljard worden geërfd en de Staat heeft daar wat mijn fractie betreft geen enkel recht op. Ouders die gespaard hebben voor hun kinderen, mogen dat toch doorgeven aan hun kinderen? Daar moet de Staat buiten blijven.

Mijn fractie zal ook blijven pleiten voor herinvoering van de wet-Hillen. Een straf op het aflossen van de hypotheek op de eigen woning was en is bespottelijk en contraproductief. Het vertrouwen in de overheid was geschaad en moet worden hersteld. Beloofd is beloofd. Weg met deze aflosboete.

Voorts wil ik nog aan de regering vragen of de toegezegde vergelijking van de Jeugdwet met de ouderenvoorzieningen nog wel door zal gaan. Onze 50PLUS-wethouder in Helmond, Marita van Lierop, heeft ons uitvoerig geïnformeerd over de schrijnende situatie. Er was een toezegging van staatssecretaris Maeijer voor een vergelijking in het najaar. Wij nemen aan dat we hiernaar uit kunnen zien. Graag een antwoord.

Voorzitter. Bijna tot slot, het Belastingplan 2025. Ondanks alle goede voornemens en de moties van Hoekstra c.s. en Van Rooijen c.s. ten spijt wordt alles weer verpakt in één wetsvoorstel, onoverzichtelijk en politiek onzuiver. Het voelt niet goed, de Eerste Kamer als stempelkantoor, meer als lam dan als leeuw. Kan of wil de regering echt niet toezeggen dat we dit vanaf heden anders gaan doen? Het wetsvoorstel inzake fiscale knelpunten zit bijvoorbeeld alweer verstopt, verpakt in het wetsvoorstel Overige fiscale maatregelen en komt één jaar later pas bij de Eerste Kamer, nadat de staatssecretaris gewoon een briefje aan de Kamer stuurde: wij gaan van de belastingwet afwijken omdat er fiscale knelpunten zijn bij het invaren van bijvoorbeeld de loodsen.

Kan de minister tot slot nog toezeggen dat hij met minister Uitermark contact opneemt over dat wij in het najaar de beloofde notitie krijgen over mogelijke strengere regelgeving inzake dat instrument van goedkeurende beleidsbesluiten? Wat mijn fractie betreft gaat daar een streep door.

Wij wachten de antwoorden van de bewindslieden met belangstelling af. Ik wijs de staatssecretaris nog op de brief van vorig jaar over de fiscale knelpunten. Hij had gezegd: ik kom snel met een wetsontwerp. Dat wetsontwerp komt een jaar later en zit in een pakket overige beleidsmaatregelen waar wij helemaal niks aan kunnen veranderen. Wij zouden graag zien dat dat wetsontwerp uit dat pakket wordt gehaald en hier apart kan worden behandeld.

De voorzitter:

Dank u wel. U heeft een interruptie van de heer Dessing.

De heer Dessing i (FVD):

Dank voor het betoog van de heer Van Rooijen van 50PLUS. Ik hoor een scherpe probleemanalyse en ik hoor een enkel detail, een technische oplossing om een aantal belastingmaatregelen af te schaffen. Ik ben heel erg benieuwd hoe de heer Van Rooijen, met zijn enorme kennis, aankijkt tegen de steeds maar uitdijende overheid. Hij noemde dat "rupsje-nooit-genoeg". Hoe kijkt hij aan tegen wat de ideale grootte zou moeten zijn van een overheid, die ook naar haar eigen uitgavenpatroon zou moeten kijken? Wat is de visie van 50PLUS daarop?

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Ik ben blij met deze vraag. Laat ik het voorbeeld nemen van de groei van het ambtenarenapparaat. We hebben daar ook vragen over gesteld. Die zijn beantwoord door de bewindslieden. De groei van het ambtenarenapparaat en de groei van de inhuur door de overheid is enorm. Martin Sommer zei vorige week in de Elsevier zelfs dat het aantal ambtenaren sinds 2017 is verdubbeld. Ik ben het helemaal met u eens dat het een hoge prioriteit moet krijgen om de overheidsuitgaven primair te verlagen, opdat we de ruimte creëren om bijvoorbeeld de defensie-inspanning te financieren. Verder is mijn fractie voor een grote belastinghervorming die het eenvoudiger maakt maar ook tot een grote lastenverlichting leidt. Dat zou betekenen dat je ook daardoor de uitgaven zou moeten beperken. Mijn fractie betreurt het ten zeerste dat het kabinet, ook deze staatssecretaris, niet bereid is om de eerder ingediende motie uit te voeren voor een externe, onafhankelijke commissie die kijkt naar een nieuw belastingstelsel. Hij weet van mij dat dat in drie maanden met drie topexperts zou kunnen. Er is dus helemaal niet een verlies van één of twee jaar. Maar het gebeurt niet. Mijn moeder zou zeggen: waar een wil is, is een weg. Wellicht dat zo'n grote uitgavenbeperking en een lastenverlichting in een eenvoudiger stelsel met een grote tariefverlaging, de oplossing zouden zijn.

De heer Dessing (FVD):

Ik kan me vinden in dit betoog van de heer Van Rooijen. Hij noemde in het begin van zijn betoog wel dat wij nog binnen de staatsschuldnorm van 50% blijven, maar dat percentage is natuurlijk wel enorm gegroeid. Hij zegt "nou ja, dat is allemaal prima", maar deelt hij die conclusie nog steeds of kan hij die conclusie aan het begin van zijn betoog misschien toch aanpassen naar de conclusie die hij net in de beantwoording van mijn interruptie deelde? Want de trend die we zien, is toch wel zorgelijk.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Ik ben het met u eens dat we goed moeten kijken naar die 3%-grens en naar de 60%-staatsschuldgrens. De afgelopen jaren waren we toch al weer heel snel naar die 3% aan het gaan. Meerjarenramingen laten zien dat we in de komende jaren een grote overschrijding gaan krijgen. We zullen er alles aan moeten doen — dat is ook het signaal dat mijn fractie geeft aan een nieuw kabinet na de verkiezingen — om een rem op de uitgaven te zetten. Ik heb de indruk dat minister Heinen dat namens zijn partij ook de eerste prioriteit zal vinden. De uitgavengroei gaat onverminderd heel hard door. Daar zal een rem op moeten worden gezet. Dan is er ook ruimte voor lastenverlichting. Dat maakt dat de hele economie daar sterker van wordt.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Dessing.

De heer Dessing (FVD):

Ik denk dat we elkaar daarin vinden. Dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan wil ik nu schorsen voor vijf minuten of iets langer. Ik wil namelijk precies om 11.20 uur weer verdergaan met dit debat.

De vergadering wordt van 11.13 uur tot 11.20 uur geschorst.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering over de Voorjaarsnota en ik geef het woord aan de heer Van der Goot van de fractie van OPNL.

De heer Van der Goot i (OPNL):

Dank u wel, voorzitter. Ik ben onder de indruk van de manier waarop het kabinet en de ambtenaren alle vragen hebben beantwoord. Het is natuurlijk een wat curieuze situatie, maar dat is ook al door eerdere sprekers in dit verband gezegd. Veel onderwerpen zijn de revue gepasseerd. Dat geeft mij de gelegenheid om me te beperken tot een tweetal onderwerpen: de gemeentefinanciën in relatie tot de Voorjaarsnota, en de regioparagraaf. Er zijn al de nodige rode lopers voor mij uitgelegd om over dat laatste wat te zeggen, dus daar zal ik de meeste tijd voor gebruiken.

Over de gemeentefinanciën kan ik heel lang zijn, maar ik wil vandaag kort zijn. De Raad van State heeft namelijk daarover al een aantal kritische kanttekeningen geplaatst in zijn voorjaarsrapportage. Het viel me op dat de reflectie daarop in de kabinetsreactie wat kort of niet helemaal aanwezig was. Mijn suggestie zou zijn aan de minister om in de richting van Prinsjesdag daar nader op te reflecteren richting de Eerste Kamer. Dat geeft meteen de gelegenheid om het advies van de Raad van State dat vandaag uitkomt over medebewind en dergelijke, op zijn merites te beoordelen. Dat kan in één pakket gebeuren.

Voorzitter. Dan het tweede thema, met de rode loper, zal ik maar zeggen. Veel dank aan iedereen die dit heeft gezegd. Ook veel dank aan de ambtenaren van het ministerie van Financiën dat ze ervoor gezorgd hebben dat er in elk geval een tekst ligt. Het is een tekst die ambitieuzer oogt dan de tekst van vorig jaar.

Twee jaar geleden maakte het adviesrapport Elke regio telt! van drie adviesraden, de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur, de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving en de Raad voor het Openbaar Bestuur, diepe indruk in politiek en bestuurlijk Nederland. Noem het gerust een steen in de vijver. De daaropvolgende kabinetsreactie opende met de woorden: "Het gaat pas goed in Nederland als het overal goed gaat. Dat is helaas niet het geval." Dat is niet mijn oordeel, maar dat was het citaat van het kabinet. Zulke woorden klinken wellicht als een cliché, maar de analyse van het kabinet ging veel dieper. Ik noem weer een citaat. "Veel van de problemen die de raden signaleren, zijn mede veroorzaakt door een overheid die zich heeft teruggetrokken en zo letterlijk op afstand kwam te staan, door schaalvergroting, grotere mobiliteit en investeringen van het Rijk die vooral landden in economisch sterkere regio's. Op verschillende plekken sluiten de winkels, verdwijnt de huisarts en wordt het enige bankfiliaal opgeheven, waardoor de leefbaarheid verschraalt en de gemeenschapszin onder druk staat. Dit is niet van de ene op de andere dag gegaan, maar stapje voor stapje. Het is jarenlang een politieke keuze van meerdere kabinetten met verschillende samenstellingen geweest om bedrijfsmatig denken en handelen binnen de publieke dienstverlening te bevorderen. Dit werd onder meer theoretisch onderbouwd met de denkbeelden uit het New Public Management."

"Het kabinet", zo schreef de toenmalige minister van BZK in haar brief van 12 juli 2023, "streeft naar meer legitimiteit, responsiviteit en rechtvaardigheid in het toekomstige beleid om de kracht van alle regio's te benutten." Dat klonk en klinkt als een hoopvol signaal. Het kabinet verklaart dat het aan zet is om ook de kracht van de regio's buiten de Randstad te benutten en te faciliteren, zodanig dat de verschraling van voorzieningen niet verder wordt versterkt door kabinetsbeleid. Dat vraagt om een actief beleid en een actieve inzet van het kabinet.

In lijn met die gedachte vroeg de Eerste Kamer bij de Algemene Financiële Beschouwingen in het najaar van 2023 in een motie om een regioparagraaf bij de voorjaarsnota, om structureel een regioparagraaf bij de voorjaarsnota op te nemen die niet alleen beschrijvend is, maar ook beleidsmatig en financieel vertaalt wat de impact van de maatregelen is op de regio's in het licht van de kabinetsreactie op Elke regio telt! In het voorjaar van 2024 ontving de Kamer een eerste proeve van een regioparagraaf. De Eerste Kamer stelde vervolgens vast dat met die eerste proeve de motie uit 2023 slechts ten dele was uitgevoerd. Afgelopen week ontving de Kamer een nieuwe proeve, die mijn fracties en ook andere fracties met belangstelling hebben gelezen. Is er in vergelijking met 2023 sprake van een aanzienlijke verbetering of is er wellicht toch nog een tandje meer of zelfs iets anders nodig om uitvoering te geven aan de toegezegde kabinetsinzet? Dat laatste ligt eerder voor de hand gelet op de in 2023 aangekondigde noodzaak van een duidelijke aanpassing van de kabinetsinzet ten behoeve van de regio's buiten de Randstad. Dat gaat niet vanzelf en dat gaat ook niet met een aantal losse maatregelen.

Laat me beginnen met een positieve reactie richting de minister. De nieuwe versie van de regioparagraaf oogt op het eerste gezicht ambitieuzer dan die van vorig jaar. Maar het is de vraag in hoeverre deze regioparagraaf aan het verzoek van de Kamer beantwoordt. Wordt duidelijk met welke structurele oplossingen het Rijk komt om de brede welvaart in de regio te stimuleren? Wordt duidelijk in hoeverre de aanbevelingen binnen het kabinetsbeleid tot uitvoering worden gebracht? Ik en collega's van andere fracties lezen het er nauwelijks in terug. Waar de regioparagraaf nu vooral laat zien wat het kabinet doet in verschillende regio's, vraagt Elke regio telt! om een andere manier van denken, om een structurelere manier van kijken naar de verdeling van begrotingsmiddelen en Rijksaandacht, niet in de vorm van losse voorbeelden, maar als integraal onderdeel van de manier waarop beleid wordt voorbereid en beoordeeld. Het gaat om het inzicht in hoe financiële keuzes en beleidsmaatregelen regionaal uitpakken, zowel positief als negatief.

In feite gaat het om een correctie op de beleidscultuur van New Public Management en de gevolgen daarvan, zoals het kabinet dat in zijn reactie van juli 2023 benoemde. Zo'n aanpassing — dat zei het kabinet in 2023 terecht — vraagt tijd en bewuste inzet van het kabinet. Een jaarlijkse regioparagraaf, mits vormgegeven langs die insteek, kan dat proces inzichtelijk en transparant maken. Dat vereist een bredere analyse. Denk aan aspecten als de ligging van regio's aan de grens, het beperkte agglomeratievoordeel, de bereikbaarheid van basisvoorzieningen of de afwezigheid van stuwende bedrijvigheid en kennisinstellingen. Zulke structurele kenmerken kun je niet vangen in een opsomming van losse maatregelen, hoe goedbedoeld die ook zijn. Daarom wordt Elke regio telt! ook aangeduid als een beoordelingskader. Juist de voorjaarsnota zou hiervoor een geschikt instrument kunnen zijn, omdat die vooruitkijkt en keuzes maakt over de inzet van middelen.

Door structureel een regioparagraaf op te nemen die niet alleen beschrijvend is, maar ook beleidsmatig en financieel vertaalt wat de impact van die maatregelen is op de verschillende regio's, kunnen we daadwerkelijk uitvoering geven aan het adviesrapport en de aangenomen motie. Daarbij zou je, bij wijze van voorbeeld, kunnen denken aan het volgende. Vermeld in het vervolg meteen bij het schrijven van begrotingsstukken iets over de verschillende gevolgen voor verschillende delen van het land. Twee. Vermeld bij een bezuiniging op bijvoorbeeld de sector hoger onderwijs dat de ingreep andere gevolgen zal hebben in Leeuwarden dan in Breda of Maastricht. Drie. Vermeld hoe onverhoopt negatieve effecten voor de regio — daarbij kun je denken aan voorzieningen en werkgelegenheid — worden verholpen. Vier. Daarmee geeft zowel de vakminister als de minister van Financiën er blijk van de essentie van "Elke regio telt!" te integreren in kabinetsbeleid.

Voorzitter. Ik hoor daarom graag van de minister of hij bereid is om deze lijn verder te ontwikkelen, zodat de regioparagraaf in de toekomst wel aansluit bij de bedoeling van "Elke regio telt!", namelijk een eerlijkere en bewustere verdeling van middelen en inzet van het Rijk over het hele land.

Mijn fractie kijkt uit naar de beantwoording van de vragen.

Dank u wel.

De voorzitter:

Ik dank u wel, meneer Van der Goot. Dan geef ik graag het woord aan de heer Kroon van de fractie van BBB.

De heer Kroon i (BBB):

Dank u wel, voorzitter. Allereerst een compliment aan de heer Van der Goot. Wij kunnen ons als BBB-fractie voor meer dan honderd procent aansluiten bij uw betoog.

Voorzitter. Een voorjaarsnota zou ook voor een demissionair kabinet de opmaat moeten zijn naar verbetering van beleid. Wie Nederland echt wil versterken, moet durven investeren in burgers en bedrijven, in plekken waar we samen wonen en plekken waar we samen werken, en moet willen investeren in het verminderen van regeldruk en het verhogen van productiviteit. De BBB-fractie verwacht dat dan ook terug te zien in de Miljoenennota later dit jaar. Vandaag wil ik over vijf voor de BBB belangrijke beleidsdossiers de beleidsintenties van het kabinet bespreken en daar concrete vragen aan verbinden. Het kabinet mag deze ook beschouwen als richtinggevend voor de Miljoenennota. Dus geen gedetailleerde begrotingsbehandeling, maar wel specifieke beleidsvragen.

Ten eerste: investeren in alle regio's, geen kapitaal zonder kompas. Het Nationaal Groeifonds leverde een dure les. Miljarden zonder een helder maatschappelijk rendement, beperkte regionale spreiding, onvoldoende transparantie: over doelmatigheid en governance gesproken. Uit de begroting blijkt ook dat er in termen van impact nog niet echt meters gemaakt worden. Het geld gealloceerd door het Nationaal Groeifonds is een beetje als een kamerplant in de ietwat donkere omgeving van onze fractiekamer: mooie pot, extra belichting, niemand weet wie 'm water geeft, de bladeren zijn al bruin, maar toch staat er in de langetermijnagenda dat-ie binnenkort gaat bloeien. De Kamer nam reeds in december 2023 de motie-Kroon c.s. aan. Kort samengevat: verplaats deze publieke middelen naar een nationale investeringsbank, zodat ze in een juridisch kader met een goede governance, geborgd door professionale partijen, tot doelmatigheid komen. Er is inmiddels een initiatiefgroep opgericht door mensen die relevante statuur hebben en die nut, noodzaak, scope en inrichting hebben uitgewerkt. Er is politiek en maatschappelijk draagvlak voor dit initiatief. Het kan hét instrument zijn om de oorspronkelijke doelstellingen van dat Groeifonds te realiseren en het kan dienen als katalysator van economische activiteiten, investeringsbereidheid van de kapitaalmarkt en innovatie.

Voorzitter. Een nationale investeringsbank maakt Nederland slagvaardiger. Zo'n bank kan de groei stimuleren van specifieke investeringsclusters, kapitaal mobiliseren uit private sectoren en pensioenfondsen en aanjager zijn van private investeringen in bedrijven en, zonder een aanslag te plegen op onze EMU-saldi en schuldenquota, toch de investeringen in dit land beleidsgericht aanjagen. Vragen aan de minister. Herkent de minister de mogelijkheden van deze investeringsbank zoals geschetst en zoals in het initiatief recent gelanceerd? Graag een brede reflectie daarop. Wanneer komt de minister met een voorstel voor de oprichting van een dergelijke nationale investeringsbank zoals gevraagd in deze breed aangenomen motie uit 2023?

Welke andere initiatieven heeft de minister genomen, naast een verplaatsing van middelen uit het Groeifonds naar Invest-NL, om te voorkomen dat deze middelen stedelijke consortia bevoordelen en om te bevorderen dat investeringen beter landen in de regio's en de regio's ook beter inpassen in het nationaal beleid? Ik verwijs daarmee naar meneer Van der Goot. Wat zijn de intenties van de minister waar het gaat om de onderbesteding van middelen oorspronkelijk gealloceerd door het Groeifonds? Ziet de minister mogelijkheden om deze onderbestedingen bijvoorbeeld te alloceren via de ROM's?

Het tweede onderwerp voor de BBB-fractie is het woningbouwdossier. Ten eerste een compliment aan de minister. Het wetsvoorstel Huurbevriezing is van tafel gegaan en hiermee is de financiële dekking voor de bouwcapaciteit gered en de corporatieschade afgewend. Maar helaas, op basis van de laatste ramingen lijkt de groei van de bouwproductie toch te blijven steken en zijn er negatieve effecten op de koopkracht in de sociale huursector. Het begint er steeds meer op te lijken dat de extra huizen van de nationale bouwopgave een plek vinden op Exceltabblad 3, kolom G, in de laatste infographic van het departement van Volkshuisvesting. Maar dat de bouw nog niet start omdat de werkelijkheid nog niet heeft ingestemd met het beleid, is toch te gek voor woorden. Is het niet tijd om beleid te vervangen door pragmatische actie? Geen nieuw beleid maar echte knelpunten wegnemen. Vragen aan het kabinet derhalve.

Hoe gaat het kabinet om met de hoogte van de huurtoeslag? Welke additionele maatregelen heeft het kabinet in het vooruitzicht om de stijging van de netto woonlasten in de sociale sector te beperken? Welke concrete maatregelen naast het initiatief STOER liggen er op de plank om de planologische projecten te versnellen of de investeringsbereidheid van partijen te vergroten? Zijn er aanvullende plannen van het kabinet om de kosten van bouwgrond te verlagen en daarmee de aanvullende betaalbaarheid van woningen te verbeteren? Biedt de bestaande financieringsstructuur voor bouwen en wonen, privaat maar ook sociaal, voldoende ruimte voor investeerders, respectievelijk corporaties? Welke maatregelen kan dit kabinet nog nemen, bijvoorbeeld in de normering van kapitaalratio's, om de investeringsbereidheid van corporaties te versterken?

Voorzitter. Het derde dossier dat voor mijn fractie belangrijk en relevant is, en naar ik verwacht voor de hele maatschappij, is de stikstof. Het AERIUS-model functioneert niet. Onnavolgbare "math behind maps". Statistische judo binnen geografische hexagonen. Het resultaat is een juridische impasse door onbegrip bij de rechterlijke macht en de Raad van State waar het gaat om microbiologische beginselen, wiskunde en statistiek. Het stikstofbeleid lijkt inmiddels een beetje op een aflevering van Lucky Luke. We hebben het AERIUS-model, onze eigen wetenschappelijke revolverheld die sneller rekent dan z'n schaduw. Maar wat-ie precies raakt, weet niemand. Ondertussen ligt de lone ranger, de goedwillende ondernemer, geboeid naast zijn paard, getroffen door een modelberekening van 0,03 mol per hectare. Niet omdat hij iets verkeerd deed, maar omdat hij toevallig in de windrichting lag.

Zo ontstaat met de PAS-melders een nieuw toeslagenschandaal, dat willens en wetens niet opgelost wordt. Deze keer niet op basis van ethisch wangedrag van inspecteurs, maar op basis van misplaatste juridische gronden. In deze casus geen uithuisplaatsingen van overheidswege maar, zoals afgelopen weekend in NRC stond, een groeiend aantal zelfdodingen onder agrarische ondernemers. Welke lessen heeft de rechterlijke macht geleerd van onrechtmatige juridische toestanden in het toeslagenschandaal? Een rechter moet een niet-functionerende wet toch ook buitenspel kunnen zetten? Als een rechter dat niet doet, waar is dan de morele en maatschappelijke rechtvaardiging voor Vrouwe Justitia?

De voorzitter:

Wilt u even schorsen?

De heer Kroon (BBB):

Nee hoor.

Voorzitter. Ook de Wetenschappelijke Klimaatraad komt zijn recente rapport tot de conclusie dat we op basis van doelsturing naar emissiereductie moeten en ook die trekt de conclusie dat het bestaande juridische kader onvoldoende instrumenten biedt om significante stappen te zetten in het vlottrekken van dit dossier. Ondertussen werkt de sector aan stikstofreductie, maar wordt versnelling daarvan beperkt door de wetgeving zelf. De regelgeving rond de Rav-lijst lijkt eerder een belemmering voor innovatie dan een versneller. Door de door het vorige kabinet ingezette uitkoopregelingen slinkt de veestapel, maar helaas zijn het juist de meest groene en meest toekomstgerichte boeren die er de brui aan geven. Het voortzetten van deze aanpak is net zo logisch als Jolly Jumper inruilen voor Pancho, u weet wel, de slome Mexicaanse ezel. Je verliest de elegante beweging, maar ook de snelheid.

Vragen aan het kabinet. Wanneer introduceert het kabinet een wetswijziging met daarin een meetbare statistisch werkbare en juridisch houdbare ondergrens voor stikstofdepositie? Wanneer krijgen we een doelsturingsbeleid met een volwaardig wettelijk kader, zodat boeren rechtszekerheid hebben en investeringen durven te doen? Welke middelen zijn hiervoor vrijgemaakt? Hoe gaat het kabinet, gaan de verantwoordelijke bewindslieden, de doelmatigheid van deze middelen borgen? Heeft de minister van Financiën al reserveringen geboekt voor de schadevergoedingen die PAS-melders in de toekomst zullen claimen wegens onrechtmatig handelen van de overheid? Kunt u namens het kabinet toelichten hoe Nederland de Nitraatrichtlijn doelmatig implementeert, gezien de verschillende interpretaties van waterkwaliteitsnormen? Kunt u bij deze toelichting ook aangeven hoe het kabinet gaat sturen op doelmatigheid van de middelen toegekend aan het beleid voor deze waterkwaliteitsverbetering?

Voorzitter. Trendmatig begroten is terecht het anker voor spaarzaamheid en continuïteit, maar de Voorjaarsnota laat voor de middellange termijn een begrotingssaldo zien dat sterk fluctueert en waarvan net als vorige jaren, is de evaluatie van onze fractie, de zekerheid en voorspelbaarheid laag zijn. Zo is er in 2024 21 miljard minder uitgegeven dan oorspronkelijk was geraamd. Was dit eerder bekend geweest, hadden het parlement en het kabinet andere budgettaire afwegingen kunnen maken. In haar verantwoordingsrapportage maakt de Algemene Rekenkamer ook gewag van onvoldoende realisme wanneer het op begroten komt. Zo zijn volgens de Rekenkamer het Groeifonds en het Klimaatfonds de afgelopen jaren gebaseerd geweest op wensdenken. Onder minister Heinen klopt de begroting tot de laatste cent. De bonnetjes zijn keurig op orde. Maar het financieel beleid van veel ministeries doet denken aan een onderneming geleid door de heer Olivier B. Bommel: veel goede bedoelingen, een keurig kostuum en aan het eind roept iemand "als je begrijpt wat ik bedoel", terwijl niemand nog weet wat de bedoeling was. Waar de Algemene Rekenkamer vaststelt dat de middelen grotendeels rechtmatig zijn besteed, maar dat uitvoerbaarheid en doelmatigheid bij een groot deel onvoldoende zijn, kun je de vraag stellen of de besteding van belastinggeld waarvan de doelmatigheid niet vastgesteld kan worden überhaupt rechtmatig kan zijn. Graag een reflectie.

Voorzitter. Onze minister heeft in zijn korte zittingsperiode een aanzienlijke reputatie opgebouwd als hoeder van onze schuld der natie. De BBB-fractie prijst de minister daarvoor, maar overmatige behoedzaamheid kan net zo schadelijk zijn als spilzucht en een toenemende schuld betekent niet per definitie gevaar. Een oplopende schuld door een ondernemende overheid kan verantwoord zijn. Het biedt immers ook ruimte om te investeren in groei en transitieopgaven. Een stabiele schuldquote mag dan in Brussel lekker liggen, maar het biedt ons geen enkele garantie op een bloeiende economie voor de toekomst. Onderinvesteringen in economie, energie en de kennisindustrie leggen een enorme hypotheek op diezelfde toekomst. Als het dan om het beeld naar Brussel gaat, kan een nationale investeringsbank daar misschien bij helpen.

Ik heb de volgende vragen aan de minister. Hoe weegt het kabinet de investeringsruimte die de huidige schuldpositie biedt? Onder welke voorwaarden en voor welke investeringen in de toekomstige economie is de minister bereid de schuldquote op te trekken? Waarom heeft de minister zich niet aangemeld voor de bijzondere tekortprocedure? De EU zet hiervoor bewust de deur op een kier, maar wij sluiten 'm. Kan de minister aangeven in hoeverre een Nederlandse investeringsbank hierbij kan helpen? Wij hebben ook begrotingsregels. Ik herinner me de zalmnorm. Wanneer zijn er in de beleving van de minister meevallers? Wanneer kunnen die ingezet worden? Hoe gaat de besluitvorming daarover? Welke maatregelen komen er vanuit het minister van Financiën om doelmatigheid van beleid en begroting beter vorm te geven, in het verlengde van de observaties van de Rekenkamer? Wanneer komt er een begrotingsstrategie die het mogelijk maakt dat beleidsambities van het departement geschaald worden?

Voorzitter. Als laatste de democratische controle. We zijn als fractie ondertussen twee jaar lid van het huis en we verbazen ons nog steeds over het feit dat de Eerste en de Tweede Kamer zich zo weinig gelegen laten liggen aan het budgetrecht van de Eerste Kamer. Daar zijn vandaag eerder woorden over gesproken. Het ministerie levert zijn stukken zo laat dat de Kamer feitelijk toezicht houdt op het verleden, niet op het beleid. Begrotingen komen als bijlage bij het journaal. Verantwoordingsstukken verschijnen als de volgende crisis zich aandient. Zo is de behandeling in dit huis geen democratische controle, maar een rituele schouw. De Kamer mag het vuur inspecteren zodra het uitgebrand is. Ook de Raad van State merkte op dat de stukken onvoldoende zijn, net als de Algemene Rekenkamer. Graag een reflectie van de minister op de beoordelingen van deze twee Hoge Colleges van Staat.

We zijn heel nieuwsgierig of u kunt toezeggen dat RTL op Prinsjesdag dit jaar niet weer een voorimpressie heeft van de cijfers, voordat wij die hebben. Hoe zorgt u ervoor dat we de komende periode wel ordentelijke behandelingen hebben van de Miljoenennota, het belastingpakket, het verantwoordingsverslag van de Rekenkamer en de Voorjaarsnota?

Voorzitter. We zien deze behandeling als een verantwoordingsmoment, maar nog meer als een opmaat naar de Miljoenennota. Het kabinet heeft weliswaar geen parlementaire legitimiteit meer, maar demissionair betekent nog niet dat het landsbestuur op een laag pitje kan. De BBB-fractie kijkt vanuit dit perspectief uit naar de beantwoording van de vragen. Dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel. Dank ook voor de verwijzing naar de stripklassiekers in uw betoog. Dan geef ik nu graag het woord aan de heer Schalk, van de fractie van de SGP.

De heer Schalk i (SGP):

Dank u wel, voorzitter. Om u alvast maar voor te bereiden, ik heb ook een citaat, maar niet van Lucky Luke of van Olivier B. Bommel, maar uit de Bijbel. Dat komt in de loop van mijn betoog.

De voorzitter:

Hoe verrassend!

De heer Schalk (SGP):

Ja, dat had u niet gedacht. Nou, in ieder geval staat iedereen weer op scherp. Het is altijd mooi om te beginnen met een positieve insteek. Bij de Algemene Financiële Beschouwingen op 19 november 2024 prees ik de regering voor het voornemen van 2% voor de NAVO. Ik vroeg hoe het kabinet zou aankijken tegen een verhoging van 2,5% of 3%, waar toen over gesproken werd. Inmiddels zijn we ruim een half jaar verder en wordt ondanks tegenwerkende partijen de 2%-norm vastgelegd in de wet. Daarenboven heeft de regering de keuze gemaakt om voor onze veiligheid te gaan, en dat betekent 3,5% voor defensie en 1,5% voor aanverwante zaken, om het zo maar even te noemen.

Ik heb wel een paar vragen aan de regering hierover. Allereerst: halen we nu in 2025 die 2%? Volgens de Algemene Rekenkamer was het vorig jaar slechts 1,79%. Dan hebben we dus te maken met onderuitputting. Is dat in 2025 nog steeds het geval? Gaat de verhoging naar 5% dan lukken of krijgen we versterkt te maken met de problematiek van onderuitputting? Hoe gaat de regering dat voorkomen? Van belang is welke keuzes de regering gaat maken, want er is gewoon keihard geld nodig.

Er zijn een paar knoppen waar aan gedraaid kan worden, bijvoorbeeld het verhogen van belastingen of het bezuinigen op andere ministeries. Vreemd genoeg stelt de Europese Commissie voor om de nationale ontsnappingsclausule te activeren, waarbij voor vier jaar met maximaal 1,5% bbp per lidstaat mag worden afgeweken van het uitgavenpad. Volgens de Europese Commissie levert dat 650 miljard euro op. Maar met dat gigantische bedrag loopt dan dus ook de gezamenlijke staatsschuld op.

Wat is de route die onze minister voor ogen staat? Lidstaten mogen daar op individuele basis voor kiezen. Mag ik ervan uitgaan dat Nederland deze route niet zal kiezen? Leidt het inzetten van die ontsnappingsclausule in een tijd zonder aanwijsbare economische recessie breder gezien, internationaal en in Europa, niet tot precedentwerking op andere terreinen? Nogmaals, wat Nederland betreft heeft het kabinet ingestemd met de nieuwe norm van 5%, maar de dekking is daar niet bij geleverd. Dat past eigenlijk weer niet zo bij onze minister van Financiën. Welke dekking biedt het kabinet?

Uiteraard kost de keuze voor onze veiligheid geld en dat zal ergens vandaan moeten komen, nu en in de toekomst. Daar zullen politieke keuzes voor gemaakt moeten worden. Daar lopen we niet voor weg, maar natuurlijk werpt dat z'n schaduw heel ver vooruit. Daarom is het goed om nu, bij de behandeling van de Voorjaarsnota, alvast wat piketpalen te slaan die in ieder geval de fractie van de SGP van belang acht. Dan gaat het om thema's als veiligheid, gezinnen, maar ook om oog voor de verre naaste en om goed rentmeesterschap, zowel voor de schepping als voor de financiën.

Neem die veiligheid. Defensie zit dus voorlopig wel goed, maar er is meer. Terecht kiest het kabinet voor inzet voor Justitie en Veiligheid om de weerbaarheid te vergroten, maar waar denken we dan aan? Nederland kreunt onder de last van demonstraties van haatdragers op en rond universiteiten, die zich onder andere via Extinction Rebellion misdragen en het demonstratierecht misbruiken.

Ons politieapparaat worstelt daarmee. Het moet voldoende ondersteuning krijgen om naast hun gewone werk deze externe taken te kunnen uitvoeren. Tijdens de NAVO-top werd overigens adequaat ingegrepen. Waarom kan dat niet altijd zo? Voorkomen is toch beter dan faciliteren, zoals nu lijkt te gebeuren? Wat is er in de komende begroting voor 2026 nodig om in het vervolg net zo goed in te kunnen grijpen als bijvoorbeeld tijdens een NAVO-top? Onder veiligheid valt ook het risico van vrij rondlopende criminelen, omdat er te weinig detentieplekken zijn. Er zal moeten worden geïnvesteerd in renovaties om verdere sluiting van detentieplaatsen te voorkomen. Dat was voor de SGP-fractie in de Tweede Kamer reden om een motie in te dienen om hiervoor structureel 25 miljoen vrij te maken. Vraag: gaat de regering verdere verslechteringen in het gevangeniswezen inderdaad voorkomen?

Voorzitter. De SGP houdt van solide financiën en vraagt daarom aandacht voor de staatsschuld en de begrotingsdiscipline. In de Voorjaarsnota is te lezen dat de staatsschuld met 2,6% oploopt van 45,2% naar 47,8% en misschien in 2030 zou doorlopen naar 50%. Dat betekent dat de bestaande buffer ten aanzien van de Europese norm steeds kleiner wordt. Daarmee krijgen toekomstige kabinetten steeds minder investeringsruimte en toekomstige generaties steeds meer schulden. Ik vraag de regering hoe verantwoord het vergroten van de Nederlandse staatsschuld is in het licht van de stijgende onzekerheid. Blijft er voldoende ruimte om onvoorziene tegenslagen op te vangen? Nederland is graag koploper op allerlei beleidsterreinen, met name op dat Europese financiële gebied. Maar bij een gedegen begrotingsdiscipline worden geen rekeningen doorgeschoven naar toekomstige generaties. Hoe verhoudt het laten stijgen van de staatsschuld zich tot de Nederlandse ambitie om de begrotingsdiscipline op orde te houden? Hoe verhoudt dat zich tot het doorgeven van een hogere staatsschuld aan een volgende regering?

Het gaat trouwens nog wel even duren voordat de volgende regering aan de slag kan. De verkiezingen zijn op 29 oktober en de praktijk leert dat het vormen van een kabinet met horten en stoten kan gaan. Maar intussen moet er natuurlijk wel geregeerd worden. Stilstand kan eigenlijk niet. Neem de asielwetten. Die zijn inmiddels behandeld in de Tweede Kamer. We wachten nog op de stemmingen aldaar. Er staat een flinke besparing ingeboekt op asiel en migratie van 4 miljard, omdat de ambitie is om de asielinstroom flink te beperken. In deze Voorjaarsnota wordt tegelijkertijd 374 miljoen extra ingeboekt om de asielaanvragen te blijven afhandelen. Mijn vraag is: is de besparingspost überhaupt reëel? Moet je niet eerst investeren om daarna te kunnen besparen? Wat zijn de consequenties voor deze Voorjaarsnota als vandaag die wetten onverhoopt worden weggestemd of als ze met diverse goede amendementen verbeterd worden?

Voorzitter. De asielinstroom is nog steeds hoog en zal ook hoog blijven als het in landen gevaarlijk blijft of economisch onhoudbaar is. Daarom moeten we oog houden voor onze verre naasten. Al eerder heeft de fractie van de SGP de vinger gelegd bij de onmenselijke keuzes rond het ODA-budget. Het gaat daarbij om steun aan de armen. En daar komt-ie dan. De wijze Salomo zegt: "Die zijn oor stopt voor het geschrei van de armen, die zal ook roepen en niet verhoord worden". Dat is er eentje om diep over na te denken. Die zijn oor stopt voor het geschrei van de armen, die zal ook roepen en niet verhoord worden. Oftewel, hoe gaat dat rijke Nederland nu om met ontwikkelingshulp?

Even voor de duidelijkheid: er gebeurt iets vreemds. Het ODA-budget stijgt met 61 miljoen, maar om te voorkomen dat het ODA-budget te veel stijgt door de stijging van de EU-afdrachten, wordt het ODA-toerekenbare deel daarvan direct weer verlaagd. Dat betekent dat de koppeling eigenlijk maar alleen kunstmatig terug is. Het ODA-budget wordt wel verhoogd, maar daarna direct gekort in de EU-afdrachten. De aloude koppeling is in het geheel nog niet terug. De koppeling was 0,7% van het bni. De komende jaren is de koppeling ongeveer 0,44%, omdat er is gekozen om voor de komende jaren beleidsmatig een extra bedrag toe te kennen waardoor je stabiliseert. In feite is de koppeling dus niet hersteld, maar is voorkomen dat de koppeling verder zal dalen. In de Tweede Kamer ligt er nu een amendement waarover deze week gestemd wordt. Of dit amendement nu wel of niet wordt aanvaard, cruciaal is wat er gaat gebeuren in de komende Miljoenennota. Realiseert het demissionaire kabinet zich dat een tegenstem bij komende begrotingen een reële optie is als de koppeling niet op de juiste manier wordt hersteld?

Voorzitter. Dan de gezinnen. Ze komen er weer eens bekaaid af, ook in deze Voorjaarsnota. Het systeem van de toeslagpartner en de erfbelasting voor biologische kinderen wordt wat aangepast, wat positief is, maar er is verder weinig gedaan voor gezinnen. Het kindgebonden budget voor middeninkomens wordt zelfs beperkt. Daarom is in de Tweede Kamer door de SGP een motie ingediend om de schade voor middeninkomens te beperken. Die motie is gelukkig aangenomen, maar het voorstel zoals dat was opgenomen in de Voorjaarsnota moet dus worden aangepast. Hoe gaat de minister dat nu vormgeven?

Voorzitter. Deze Voorjaarsnota werpt zijn schaduw ver vooruit op een aantal thema's. Mijn fractie ziet met belangstelling uit naar de reactie van de regering, en eventueel ook naar de interruptie van de heer Hartog van Volt.

De voorzitter:

Dat heet in goed Nederlands "uitlokking".

De heer Hartog i (Volt):

Voorzitter, het was een aankondiging. Ik heb dit met de heer Schalk afgesproken, zoals heren dat doen. Mijn vraag aan de heer Schalk is of hij misschien zijn oor heeft verstopt bij de discussie over de btw-heffing. Ook de SGP is daar onderdeel van geweest en heeft daarvoor iets teruggekregen op het gebied van de eenverdieners. Nu is de conclusie dat we de lage en middeninkomens meer gaan belasten. Ik gaf al aan dat daar ook eenverdieners tussen zitten. Mijn vraag is: weet de heer Schalk al welk effect dat heeft op de eenverdieners? Of is hij daar niet meer in geïnteresseerd?

De heer Schalk (SGP):

Ik ben in ieder geval blij dat de heer Hartog zich inmiddels ook interesseert voor de eenverdieners. Dat is in ieder geval winst. Ik heb even terug zitten kijken. Ik heb hier een keer een motie ingediend over de marginale druk tot 92% en over dat de kloof tussen een- en tweeverdieners verkleind zou kunnen worden als daar goede maatregelen voor getroffen worden. Die motie werd gelukkig aanvaard, maar het viel mij op dat de Voltfractie daar destijds nog tegen was. Ik ben in ieder geval van mening dat er iets gebeurd is aan die kant.

Dan het tweede wat ik zou willen zeggen. Datgene wat inderdaad door de SGP-fractie in de Tweede Kamer is binnengehaald rondom de eenverdiener, komt pas in 2028 aan de orde. Dat is toegezegd, dus we weten inderdaad wat er op dat terrein gebeurt.

De heer Hartog (Volt):

De vervolgvraag is dan: is de heer Schalk bereid om ook te zoeken naar een andere invulling, een andere oplossing voor het terugdraaien van de btw-verhoging dan het weer neerleggen van de lasten bij de lage inkomens en middeninkomens?

De heer Schalk (SGP):

Allereerst zou ik willen blijven verduidelijken, zoals ik ook al in een eerdere interruptie heb gedaan, dat de lasten niet alleen gelegd zijn bij de lage inkomens en de middeninkomens, maar ook bij de hogere inkomens. Daarbij heeft de heer Hartog in zijn eigen tekst voorbeelden gebruikt van voor mij vrijwel onbereikbare grootheden. Hij had het over mensen die een miljoen euro zouden verdienen. Ik ken ze niet. Hij vergeleek die met eenverdieners die inderdaad in de problemen komen, die €40.000 verdienen en dus 25 jaar moeten werken voor dat miljoen.

Maar terug naar zijn vraag. Op het moment dat er een goede invulling is voor belastingen die nu eenmaal geïnd moeten worden, een invulling die nog beter is dat de invulling die er nu ligt, staat de SGP daar natuurlijk altijd voor open. Alleen is de grote vraag of deze Eerste Kamer dat nu kan doen, of dat dat had moeten gebeuren door de Voltfractie in de Tweede Kamer.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Hartog.

De heer Hartog (Volt):

Ik was het niet van plan, voorzitter, maar dat laatste triggert me dan weer. De heer Kroon had het over het begrotingsrecht van de Eerste Kamer. Laten we eerlijk zijn: dit is een een-tweetje tussen de Eerste Kamer en de Tweede Kamer geweest. Zo ligt dat voor. De Voltfractie heeft een aantal voorstellen gedaan in de Tweede Kamer en wij doen dit voorstel in de Eerste Kamer. Mijn vraag is dus nogmaals of ook de SGP vanuit de rol van de Eerste Kamer daarover wil meedenken. Wij zullen dat zeker heel goed afstemmen, zoals u dat ook doet, met de fractiegenoten in de andere Kamer.

De voorzitter:

De heer Schalk, tot slot.

De heer Schalk (SGP):

De Voorjaarsnota is geen wetgeving, dus op dit moment kunnen wij daar niets mee doen. Maar daar waar belastingwetgeving wél voorligt — dat zal allereerst in de Tweede Kamer zijn — ga ik ervan uit dat daar heel goede plannen komen. Ik ga nu niet spreken voor mijn fractiegenoten in de Tweede Kamer, maar ik weet dat ze altijd heel goed kijken naar de effecten voor de lage, midden- en hogere inkomens.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dan geef ik nu het woord aan de heer Van Apeldoorn van de fractie van de SP.

De heer Van Apeldoorn i (SP):

Voorzitter. Maandenlang ging het over dé Voorjaarsnota. Het ging over woningbouw, bestaanszekerheid, stikstof, klimaat, landbouw, defensie, kortom over alle problemen en uitdagingen waar het land voor staat. Die moesten na jaren van stilstand nog even langer wachten op de Voorjaarsnota. Het kabinet — feitelijk de coalitiepartijen — ging al vanaf het begin ruziënd over straat en bleek op alle belangrijke dossiers niet in staat tot enige vooruitgang. Maar met de Voorjaarsnota zou het dan allemaal toch gebeuren. Alles werd doorgeschoven naar deze beroemde nota. Dan zouden er eindelijk knopen doorgehakt worden en beloftes aan de kiezers worden waargemaakt. Tot de allerlaatste deadline werd er nachtelijk onderhandeld.

Maar wat een anticlimax. Niets wordt er opgelost met de Voorjaarsnota. En nu is dit kabinet, dat bijna niks voor elkaar heeft gekregen anders dan cadeautjes uitdelen aan het grootkapitaal, na elf maanden gepruts gevallen. Niets wordt gedaan aan de problemen van de mensen in het land. Huurders worden in de kou gezet, het onderwijs wordt nog verder kapot bezuinigd, de armoede wordt niet verder teruggedrongen en de tweedeling tussen kapitaalbezitters en de werkende klasse wordt vergroot. Verder ontbreekt alle samenhang. Het lijken wel vier verschillende voorjaarsnota's met een nietje erdoor. Ik weet niet of het de minister en de staatssecretaris echt allemaal aan te rekenen is — zij waren niet of nauwelijks betrokken bij de onderhandelingen — maar zij zijn wel politiek verantwoordelijk, dus toch aan hen de vraag of zij echt inhoudelijk tevreden zijn met deze Voorjaarsnota. Dan gaat het dus om meer dan alleen het begrotingstekort en de staatsschuld.

Voorzitter. Dit kabinet zou inzetten op het verbeteren van de bestaanszekerheid. Dat was niet alleen de belofte van NSC, maar van alle partijen en zeker ook van de PVV, die op dit moment niet aanwezig is. Maar, zoals ik al constateerde bij de afgelopen Algemene Financiële Beschouwingen, koos dit nu demissionaire kabinet vooral voor de winstzekerheid van het bedrijfsleven boven de bestaanszekerheid van mensen. Dat zien we nu ook met deze Voorjaarsnota en de aanpassingen die daaraan sindsdien zijn gedaan. Opnieuw dus weer die gebroken beloften aan de kiezer.

De bestaanszekerheid knelt voor brede groepen, ook voor mensen die ruim boven het sociaal minimum zitten. Voor deze mensen met schoolgaande kinderen, een al jaren stijgende huur en alsmaar duurdere boodschappen is en blijft het vaak lastig om alle rekeningen betaald te krijgen, maar het meest te lijden aan het gebrek aan bestaanszekerheid heeft natuurlijk die groep die én hoge kosten heeft én een te laag inkomen, mensen die onder de armoedegrens leven. Kinderen groeien op in armoede. Dat zijn er nu volgens de officiële statistieken door een nieuwe definitie minder, maar het zijn er nog altijd veel te veel voor een rijk land als het onze. Wij zouden helemaal geen arme kinderen in ons land moeten hebben. Bovendien is de armoede-intensiteit, dus de mate waarin mensen een inkomenstekort hebben, toegenomen. Die is, volgens een CPB-studie van afgelopen maart, vanaf 2021 toegenomen van 10% tot 20%. Dat wil zeggen dat men gemiddeld 20% onder de armoedegrens zit. Voor zover de armoede al daalt, betreft het niet die groep die het meest tekortkomt. De groep die 30% onder de armoedegrens zit, daalt niet. Wat vindt de minister van deze cijfers? Is hij het met de SP-fractie eens dat dit vraagt om meer actie en dat dit nog steeds kan zolang dit kabinet er nog zit?

Dit kabinet toonde bij het aantreden al geen enkele ambitie om de kinderarmoede in ons land op te lossen. De miljarden vliegen je om de oren als het om defensie gaat, want aan de oorlogskoorts en de militariseringsdrang in dit land lijkt helaas niemand te ontsnappen. Maar het aanpakken van de kinderarmoede vindt dit kabinet te veel geld kosten. Bij de Financiële Beschouwingen verzocht mijn fractie de regering om meer ambitie te tonen en nog voor de Voorjaarsnota met voorstellen te komen om kinderarmoede deze kabinetsperiode alsnog significant terug te dringen. Die motie is met meer dan twee derde meerderheid door deze Kamer aangenomen, maar die voorstellen voorafgaand aan de Voorjaarsnota zijn er niet gekomen, noch zijn zulke voorstellen opgenomen in de Voorjaarsnota zelf. Die motie is dus niet uitgevoerd en kan zich voegen in de rij van niet-uitgevoerde moties, waar ook andere collega's het over hadden. Dit kabinet blijft het terugdringen van kinderarmoede te duur vinden. Althans, ik neem aan dat dat de reden is, maar misschien moet ik het de minister maar rechtstreeks vragen. Waarom heeft het kabinet deze motie niet willen uitvoeren? Tot op heden heb ik daar nog geen antwoord op gekregen. Ook al is het kabinet demissionair, het had met de Voorjaarsnota in ieder geval een begin kunnen maken met nieuw beleid om kinderarmoede verder terug te dringen. Die kans krijgt het wat mijn fractie betreft alsnog met de komende Miljoenennota, om ervoor te zorgen dat de dalende trend die we de afgelopen jaren onder het vorige kabinet hebben gehad, in ieder geval in 2026 wordt doorgezet. Ik overweeg een motie op dit punt.

Voorzitter. Bestaansonzekerheid treft ook die grote groepen met een laag of middeninkomen die hun woonlasten alleen maar hebben zien toenemen. De huren stijgen alweer jaren, en dat in een land waarin de woonlasten horen tot de hoogste in de EU. Maar zij zouden nu in ieder geval een huurbevriezing krijgen, én een verhoging van de huurtoeslag, Wilders' zogenaamde boodschappenbonus. Maar beide gaan dus niet door. De huurders staan met lege handen. De PVV, hier opvallend afwezig vandaag, heeft intussen geen enkele verkiezingsbelofte kunnen waarmaken. De woningcorporaties waren tegen de huurbevriezing, omdat ze dan minder zouden kunnen investeren in het bouwen van nieuwe woningen, wat natuurlijk hard nodig is. Maar is de minister het met de SP eens dat het helemaal niet per se nodig is om investeringen uit hogere huren te betalen en dat je die ook anders zou kunnen financieren, bijvoorbeeld door het afschaffen van de winstbelasting, waar woningcorporaties ook al lang om vragen, en de ATAD voor corporaties? Graag een reactie van de minister. Dat is dus een kwestie van een integrale aanpak, in plaats van enkel de huurbevriezing als geïsoleerde maatregel. Waarom moeten de huurders nu de dupe worden van slecht beleid?

Intussen — ik zei het al — wordt het gat tussen kapitaal en arbeid, tussen de winst voor de kapitaaleigenaren en het loon voor de mensen die moeten werken voor de kost, met deze Voorjaarsnota nog groter. Tijdens de Financiële Beschouwingen heb ik deze minister aangesproken op de zorgwekkende, langdurige, structurele daling van de aiq, de arbeidsinkomensquote, oftewel het deel van het nationale inkomen dat naar arbeid gaat. Er gaat een steeds kleiner deel naar de lonen en een steeds groter deel naar de private winsten van bedrijven. De minister gaat hier onderzoek naar doen en zou bij de volgende Miljoenennota hier een reflectie op geven. Daar ziet mijn fractie naar uit.

Maar mijn vraag blijft: wat gaat hij er concreet aan doen? Hoe gaat hij dit probleem aanpakken? Heeft hij daar nog ideeën over? Waarom doet hij er niks aan met deze Voorjaarsnota? Sterker nog, zoals gezegd wordt het gat tussen arbeidsinkomen en winst weer verder vergroot. Door de Voorjaarsnota stijgen de lasten van burgers, van mensen, nog meer, namelijk met 400 miljoen in de periode die de Voorjaarsnota bestrijkt, terwijl de lasten voor het bedrijfsleven met maar liefst 1,6 miljard verlaagd worden ten opzichte van eerder. En dit terwijl met de Miljoenennota ook al meerdere keren de kassa voor het kapitaal gerinkeld had. Waarom kiest dit demissionaire kabinet hiervoor, zo vraag ik de minister. Welke politieke keuzes en welke politieke visie liggen hieraan ten grondslag? Erkent de minister met mijn fractie en met vele anderen, tot en met de inmiddels voormalige president van De Nederlandsche Bank aan toe, dat die dalende aiq een probleem is, dat het een zorgwekkende trend is die je met gezond economisch verstand zou willen keren? Graag een reactie van de minister.

Voorzitter. Terwijl aan de verbetering van de bestaanszekerheid opnieuw bar weinig gedaan wordt, de lasten voor het bedrijfsleven opnieuw verlaagd worden en voor burgers verhoogd, kiest dit kabinet en koos deze nu uit elkaar gevallen coalitie ervoor om eerdere desastreuze bezuinigingen niet alleen niet terug te draaien, maar bij de bezuinigingen op onderwijs, het fundament onder onze toekomstige brede welvaart, er nog een flinke schep bovenop te doen. Onbegrijpelijk en volstrekt onacceptabel vindt mijn fractie de met de Voorjaarsnota voorgenomen afschaffing van de onderwijskansenregeling, de regeling die juist voor de meest kwetsbare leerlingen de extra ondersteuning biedt die zij zo hard nodig hebben. Waarom heeft de regering ervoor gekozen juist deze groep van 455.000 meest kwetsbare leerlingen te treffen? In totaal komt er nog eens 400 miljoen extra aan bezuinigingen boven de op de 1,1 miljard al in de lopende begroting opgenomen bezuinigingen. Daarmee bezuinigt dit kabinet met de botte bijl op de kracht van onze toekomstige samenleving en economie. Dom en kortzichtig. Er ligt nu een amendement in de Tweede Kamer waar de SP met vele andere partijen onder staat om alle bezuinigingen op het onderwijs terug te draaien. Uiteraard hopen wij dat dit amendement wordt aangenomen. Anders zullen wij hier in de Eerste Kamer later ons werk moeten doen.

Voorzitter. Ten aanzien van de denivellerende dekking van het terugdraaien van de btw-verhoging op sport, cultuur en media sluit ik mij aan bij de eerdere kritische vragen van de fracties van Volt en van GroenLinks-PvdA. Ten aanzien van het verre van volledige herstel van de koppeling van het geld dat uitgegeven wordt aan ontwikkelingssamenwerking — laten we het inderdaad weer "samenwerking" gaan noemen — aan het bni, sluit ik me ook aan bij eerdere sprekers en met name collega Holterhues van de ChristenUnie.

Voorzitter. Ik kom aan het einde van mijn betoog. Deze Voorjaarsnota maakt dat uiteraard ook mijn partij uitziet naar de Tweede Kamerverkiezingen, want het is tijd voor een regering die de problemen van de mensen echt oplost, ons land beter maakt. Dit kabinet is niet verder gekomen dan stilstand op de belangrijkste dossiers, woningbouw, stikstof en klimaat, en verder bezuinigingen op onderwijs en zorg en fiscale maatregelen die de al zo scheve verdeling tussen arbeid en kapitaal nog schever hebben gemaakt. Maar zolang dit demissionaire kabinet er nog zit — dat zal nog wel een tijdje zijn — proberen we ook vanuit deze Kamer bij te sturen waar mogelijk. Ook in dat licht zien we uit naar de beantwoording van de bewindslieden.

Dank u, voorzitter.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dan geef ik nu graag het woord aan de heer Dessing van de fractie van Forum voor Democratie.

De heer Dessing i (FVD):

Voorzitter, dank u wel. Dank ook aan de minister en de staatssecretaris voor hun aanwezigheid. Voor ons ligt de Voorjaarsnota. Hier in de Eerste Kamer is voornamelijk van belang dat die een tussentijdse update geeft van de rijksbegroting voor het lopende jaar en dat de financiële situatie van de overheid wordt geschetst. Daarom beginnen wij graag met een herhaling van de constatering van de minister van Financiën in de inleiding van zijn eerste termijn in de Tweede Kamer. Ik citeer: "We moeten wensen inpassen en rekeningen betalen. Tegelijkertijd verslechtert de veiligheid in rap tempo en staat de welvaart echt onder druk." Einde citaat. Ik zie hem bevestigend knikken. Onze kernvraag aan de minister is vandaag of wij ons hiermee in een tijdelijk lastig vaarwater bevinden of dat deze bevindingen meer structureel van aard zijn. Hier in de Eerste Kamer is tenslotte doelmatigheid de basis waarop wij dit stuk dienen te accorderen. En het is altijd goed om eerst vast te stellen of de algehele financiële koers wel houdbaar is.

Vandaar allereerst onze oprechte intentie om dit van de minister zelf te horen. Hij verdedigt immers op dit moment niet meer alleen een oorjaarsnota van een gevallen coalitie, die hem als klassiek econoom mogelijk al niet conservatief genoeg was. Die Voorjaarsnota is inmiddels ook nog aangescherpt met voorstellen uit de Tweede Kamer, die de wensen straks op Prinsjesdag doen toenemen en daarmee nog meer rekeningen creëren. Onze fractie vreest ook voor deze minister dat deze Kamer daar mogelijk nog een schepje bovenop zal doen. Wellicht kan onze fractie zich namelijk wel vinden in de trend die de minister hiermee, misschien wel onbedoeld, heeft willen benoemen. Leiden hoge overheidsuitgaven wel tot een veiliger en meer welvarend land? Durft de minister te reflecteren op deze vraag? En zou hij die toch kunnen meenemen in zijn straks iets minder neutrale economische visie bij de Miljoenennota?

Voorzitter. In een vorig financieel debat werden onze zorgen dat de overheid te groot wordt, per ongeluk door de minister verdraaid naar een libertarisch standpunt, wat in het huidige politieke landschap mogelijk terecht als "veel te radicaal" zou worden gezien. Maar hoe verhoudt zich dat tot de klassieke, liberale econoom die hier een Voorjaarsnota staat te verdedigen waarbij de groei van de Staat naar alle waarschijnlijkheid zal worden gecontinueerd? Hoe begrenst de minister het uitdijen van wat nu zijn overheid is? Zijn z'n politiek-economische kaders daarin niet al decennialang in gebreke gebleven? Want niet alleen gaat de gratisgeldfontein van links sinds het weglopen van de PVV steeds verder aan. Ook de defensie-uitgaven, of ze nou met een CPB- of met een OESO-norm worden berekend, zullen sinds de NAVO-top van vorige week volledig door het dak gaan. Omdat dit lijkt te worden verantwoord met een "tijden van crisis"-gelegenheidsargument om begrotingsnormen te omzeilen, vreest onze fractie ook het ergste voor de dekking.

Voorzitter. Waar eindigt dit? Is dit niet puur links beleid door deze VVD-minister? Met de grootste verbazing hebben wij gehoord dat het terugdringen van het staatsapparaat bemoeilijkt wordt door onze politieke keuzes. Er zouden 5.000 onderzoeksmoties per jaar worden aangenomen, en tegelijkertijd nog een toeslagenschandaal hersteld moeten worden. Maar dat is een bizarre tegenstelling. Hoewel wij ons tot op zekere hoogte kunnen vinden in het argument van de vele moties, wordt het VVD-ministerie dat een energietransitie van 1.000 miljard probeert uit te voeren, buiten deze discussie gelaten. En de energieafhankelijkheid van het buitenland, wat ook een bizar gelegenheidsargument is, lijkt niet te worden verholpen, als we alleen al kijken naar de netcongestie.

Voorzitter. Onze fractie ziet legio mogelijkheden om tegemoet te komen aan de economische hartenkreet van de minister. De hoofdstrekking daarvan is volkomen duidelijk: de economie moet weer bestaan uit een echte, zo veel als mogelijk nationaal begrensde vrije markt. Er moet een radicale reductie plaatsvinden van de collectieve uitgaven. Ja, er is plek voor de overheid, maar op dit moment geeft de minister zelf al aan dat de groei van de uitgaven parallel loopt aan een regelrechte race naar de bodem op het gebied van veiligheid en welvaart. Dit zeggen maakt Forum voor Democratie geen libertaire partij, maar een realistische beweging die een ultieme poging doet om dit land tot inkeer te brengen. Als de minister dat niet met ons eens is, dan zien wij graag nogmaals een onderbouwing die niet zijn eigen inleiding in de Tweede Kamer weerspreekt. Hoe gaat dit beleid ervoor zorgen dat de veiligheid en de welvaart mogelijk niet verder in de afgrond storten? "Niet" is uiteraard ook een antwoord.

Forum voor Democratie wil een sterke overheid die een optimaal scala aan kerntaken bezigt, zoals veiligheid, zorg en onderwijs, waarbij er op andere terreinen een zeer zorgvuldige terughoudendheid wordt betracht. We moeten stoppen met klimaatbeleid, massa-immigratie en internationale eenwording. Dit is de enige manier om de structurele economische trends van algehele verloedering te keren.

Ik dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Ik kijk naar de klok en ik kijk naar nog twee woordvoerders. Wij zouden mevrouw Visseren-Hamakers nog het woord kunnen geven en dan om 12.30 uur kunnen schorsen. Wij moeten namelijk om 12.30 uur schorsen. Ja, ik ga u het woord geven, mevrouw Visseren-Hamakers. Na de lunchpauze is dan het woord aan de heer Kemperman. Dan ga ik met de regering overleggen of ze dan direct door wil of een schorsing wenst. Daar kunt u nu alvast over nadenken; ik heb een briefje voor u. Mevrouw Visseren-Hamakers van de Partij voor de Dieren.

Mevrouw Visseren-Hamakers i (PvdD):

Ja, wat is beter: vlak voor de lunch of vlak na de lunch? We gaan het zien! Dank voor het woord, voorzitter.

Voorzitter. Dit kabinet, en met name de minister van Financiën, wil met deze Voorjaarsnota uitstralen dat het zuinig is. De minister stelt in het schriftelijk overleg dat het kabinet "een eerste stap heeft gezet in de richting van een begrotingsdiscipline door het structureel beperken van de groei van de rijksuitgaven". Dit is feitelijk onjuist. In de meerjarenbegroting bij deze Voorjaarsnota lopen de uitgaven in de loop van de jaren op, en dit nog zonder de recente NAVO-afspraken over defensie en veiligheid. Sommige partijen in dit kabinet — ik zal geen namen noemen — zeggen vaak dat zij goed op onze centjes letten, maar niets is minder waar. Het is een heel hardnekkig fabeltje. Tientallen miljarden vliegen ieder jaar de deur uit en worden uitgegeven aan hele dure, conservatieve en ouderwetse stokpaardjes, zoals fossiele subsidies, kernenergie en overmatige investeringen in defensie. Dat zijn stokpaardjes die ook op de lange termijn nog enorme kosten met zich meebrengen. De feitelijke maatschappelijke kosten zijn dus nog veel hoger dan begroot. Om dit alles te bekostigen wordt er bezuinigd op investeringen in sociaal beleid, zoals onderwijs, zorg, sociale zekerheid, natuur, dierenwelzijn en internationale solidariteit, beleid dat ervoor zorgt dat we voor elkaar kunnen zorgen, gewoon zoals het hoort. Dus hierbij een winstwaarschuwing: de partijen in dit kabinet kosten je klauwen vol met geld.

Met deze Voorjaarsnota kiest dit demissionaire kabinet voor een verdere verharding van de samenleving. De zogenaamde zachte krachten in de samenleving worden onderdrukt in plaats van gefaciliteerd. Henriette Roland-Holst schreef in 1918: "De zachte krachten zullen zeker winnen in 't eind". Ik vrees dat het einde in de huidige context verwijst naar het einde van dit liefdeloze kabinet, een kabinet dat ook zonder de PVV het welzijn van mensen, dieren en natuur niet prioriteert. Voorzitter. Alle keuzes die het demissionaire kabinet in deze Voorjaarsnota maakt, staan haaks op de politiek van deze zogenaamde "zachte krachten", zoals de Partij voor de Dieren die voorstaat. Bij vrijwel alle voorstellen in deze Voorjaarsnota zou mijn fractie een tegenovergestelde keuze maken; 180 graden de andere kant op. Problemen worden met deze Voorjaarsnota niet opgelost omdat de oorzaken die ten grondslag liggen aan de problemen nog steeds niet worden aangepakt. Wat dat betreft zou je dit kabinet beter "Rutte V" kunnen noemen.

Zo wordt de bio-industrie in stand gehouden. De recente voorstellen voor een zogenaamde meer dierwaardige veehouderij zijn volstrekt onvoldoende. De ambities voor een dierwaardige veehouderij zijn afhankelijk gemaakt van voorwaarden. De meeste veranderingen gaan pas per 2040 in, dus generaties dieren worden nog op een dieronwaardige manier gehouden en de meeste dieren zullen nog steeds binnen worden gehouden. Het convenant gaat uit van het voortbestaan van een grootschalige intensieve veehouderij in Nederland, terwijl een echt dierwaardige veehouderij per definitie kleinschalig is. Zelfs het stoppen met het routinematig couperen van varkensstaartjes — we hebben het er vaak over gehad in deze Kamer — wordt pas per 2030 gerealiseerd en wordt afhankelijk gemaakt van voorwaarden, terwijl dit al sinds de jaren negentig verboden is. En dit terwijl het overgrote deel van de Nederlanders dierenwelzijn heel belangrijk vindt.

Bovendien blijft een integrale visie op een duurzaam, diervriendelijk, gezond en rechtvaardig landbouw- en voedselsysteem uit. Hierdoor wordt het stikstofprobleem niet opgelost, blijft de woningnood bestaan en blijft Nederland op slot zitten. Deze problemen hadden allang kunnen worden opgelost als er heldere keuzes waren gemaakt voor de noodzakelijke verlaging van het aantal dieren in de bio-industrie. Een heldere koers, ook voor de betrokken boeren, zowel boeren in de zogenoemde gangbare veehouderij als boeren die al duurzaam en diervriendelijk produceren. Samen met de heer Kroon wil ook de Partij voor de Dieren helderheid voor alle boeren, want de onzekerheid duurt al veel te lang.

De doelen van het klimaatbeleid blijven buiten bereik, fossiele subsidies worden in stand gehouden, bestaande klimaatregels worden stopgezet en het kabinet blijft inzetten op kernenergie, terwijl er geen bedrijf te vinden is dat met ze in zee wil. En het kabinet blijft maar inzetten op gasboringen op de Noordzee en ook in Warffum. Zelfs als het kabinet investeert in hernieuwbare energie, doet het dat fout door vooralsnog te kiezen voor het aanleggen van kabels dwars door de Waddenzee, werelderfgoedgebied waar we allemaal enorm van houden, en ook dwars over Schiermonnikoog.

Defensie krijgt als het aan dit kabinet ligt alle ruimte om zonder milieuvergunningen overlast te veroorzaken en onze omgeving te vervuilen en de luchtvaart mag blijven groeien, ondanks de overlast voor omwonenden. En dit terwijl er bezuinigd wordt op alles wat ons dierbaar is en aandacht behoeft: onderwijs, openbaar vervoer, de WW, geneesmiddelen, jeugdzorg, ontwikkelingssamenwerking en nationale parken. De Tweede Kamer probeert op dit moment het beleid nog iets minder slecht te maken, maar het is onmogelijk om het liefdeloze karakter van deze Voorjaarsnota volledig weg te amenderen.

Voorzitter. Er dreigen drinkwatertekorten. Pfas is overal. De luchtkwaliteit is op heel veel plekken in Nederland nog verschrikkelijk slecht. Het aantal insecten, de bestuivers van onze voedselproductie, neemt al jarenlang af. Maar het gaat goed met Nederland, hoor ik de minister van Financiën zeggen, want de economie groeit. Wanneer realiseert dit kabinet zich eindelijk dat niet alle economische groei per definitie iets positiefs is, vraagt de fractie van de Partij voor de Dieren zich af. Zijn er soorten economische groei die de minister van Financiën onwenselijk vindt? Hoe kijkt de minister aan tegen de balans tussen economische activiteit en vervuiling? Ik vraag dit vooral ook omdat algemeen bekend is dat het voorkomen van milieuproblemen goedkoper is dan ze achteraf oplossen. Dat zou een minister van Financiën toch als muziek in de oren moeten klinken? Preventie is goed voor de gezondheid, het milieu, vrede en veiligheid én de portemonnee. Wat wil een minister van Financiën nog meer?

Totdat preventief beleid gemeengoed is, zullen we klaar moeten staan als de problemen zich voordoen. Maar zelfs hier slaat het kabinet de plank mis. Het bezuinigt, ondanks alle waarschuwingen en adviezen van deskundigen op pandemische paraatheid. Heel gevaarlijk. Kan de minister uitleggen waarom dit kabinet ervoor heeft gekozen juist hierop te bezuinigen? Is de minister bereid om in de aanloop naar Prinsjesdag de mogelijkheid te onderzoeken om deze bezuinigingen ongedaan te maken? Uit het schriftelijk overleg over de suppletoire begroting VWS blijkt dat het kabinet al op zoek is naar een dekking hiervoor. Hoe staat het met deze zoektocht? Ik vraag hierover een heldere toezegging van het kabinet en overweeg op dit punt een motie.

Voorzitter. Het enige vleugje hoop dat ik kon vinden in deze hele Voorjaarsnota is dat het vleugje zuivel in alcoholvrije dranken wordt aangepakt vanaf 2027. Dank u, staatssecretaris. Waarom niet vanaf 2026, vraagt mijn fractie zich af. Hoe staat het met het bredere plan voor de wijzigingen van de belasting op alcoholvrije dranken, vraag ik aan de staatssecretaris.

Voorzitter. De fractie van de Partij voor de Dieren maakt zich ernstige zorgen over de koers van dit kabinet; dat moge helder zijn. Ik kijk uit naar de reflecties en de antwoorden van de minister en de staatssecretaris op mijn analyses en vragen. Voorts ben ik van mening dat er een einde moet komen aan de bio-industrie. Eet smakelijk.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dank u ook voor die wensen.

De beraadslaging wordt geschorst.

De voorzitter:

Ik schors de vergadering tot 13.30 uur. Na de pauze gaan we verder met de inbreng van de heer Kemperman. Wij overleggen nog over de vraag hoe het schema er verder uit komt te zien, maar wij móéten schorsen om 15.00 uur.

De vergadering wordt van 12.27 uur tot 13.35 uur geschorst.

Aan de orde is het afscheid van oud-Eerste Kamerlid mevrouw drs. P.W. Geerdink.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering.

Collega's, we nemen vandaag afscheid van mevrouw Geerdink, die mij per brief heeft laten weten ontslag te nemen van de Kamer per vandaag, dinsdag 1 juli, omdat zij volgende maand begint als algemeen directeur van de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs.

Mevrouw Geerdink, u was ruim zes jaar lid van de Eerste Kamer. Het was niet uw eerste volksvertegenwoordigende rol: van 2002 tot 2006 was u voor de VVD gemeenteraadslid in Amsterdam en van 2011 tot 2014 fractievoorzitter in de Provinciale Staten in Groningen.

In de Eerste Kamer was u woordvoerder op financieel-economische onderwerpen, gelijk uw buurman, en in het bijzonder fiscaliteit. Dat is geen wonder met uw achtergrond als belastingadviseur, zowel nationaal als internationaal. Ik mag wel stellen dat het hoogtepunt van uw politieke jaar de behandeling van het Belastingplan was. Als een echte "number cruncher" — cijferkraker klinkt toch iets te plat — beet u zich elk jaar opnieuw vast in de Belastingplannen van de kabinetten Rutte III en IV, en afgelopen jaar in dat van het kabinet-Schoof. U behaalde met regelmaat ook succes. Zo diende u samen met uw oud-collega Peter Essers meerdere moties in die werden aangenomen en ook nog uitgevoerd. Dat is ook nog een ding.

Maar niet alleen cijfers mogen zich in uw belangstelling verheugen, ook aan taal heeft u uw hart verpand. De afgelopen anderhalf was u voorzitter van de interparlementaire commissie van de Nederlandse Taalunie. Ter gelegenheid van uw afscheid zei u daarover tegen de redactie van de Eerste Kamerwebsite: "Ik heb genoten van het voorzitterschap van de Taalunie. Ik geloof in de kracht van taal om mensen en werelden te verbinden. Daar blijf ik me met plezier voor inzetten." Dat kan iedereen straks, na afloop van deze vergadering, teruglezen.

Beste Paulien, ik wens jou — ik weet zeker dat ik namens de collega's spreek — alle goeds toe in je verdere werkzaamheden. Ik zal zo dadelijk na de installatie van je opvolger schorsen zodat we dan persoonlijk afscheid van je kunnen nemen.

(Applaus)

Aan de orde is de beëdiging van mevrouw K.C.J. Straus (VVD).

De voorzitter:

Dan is nu aan de orde de installatie van mevrouw Straus.

Ik deel aan de Kamer mede dat door mij zijn benoemd tot leden van de commissie tot het onderzoek van de Geloofsbrieven van het benoemde lid der Kamer mevrouw K.C.J. Straus: mevrouw Moonen van D66 als voorzitter, de heer Hartog van Volt als lid en de heer Van Hattem van de PVV ook als lid.

Ik deel aan de Kamer mede dat de ingekomen missives van de voorzitter van het centraal stembureau en de geloofsbrieven van mevrouw K.C.J. Straus in handen zijn gesteld van de commissie tot onderzoek van de Geloofsbrieven.

Het is mij gebleken dat de commissie haar taak reeds heeft verricht.

Ik geef derhalve het woord aan mevrouw Moonen, voorzitter van de commissie tot onderzoek van de Geloofsbrieven van mevrouw Straus, tot het uitbrengen van rapport.

Mevrouw Moonen (voorzitter van de commissie):

Voorzitter. De commissie welke de geloofsbrieven van het benoemde lid van de Kamer mevrouw K.C.J. Straus heeft onderzocht, heeft de eer te rapporteren dat die geloofsbrieven en de daarbij ingevolge de Kieswet overgelegde bescheiden in orde zijn bevonden.

Het rapport van de commissie is neergelegd bij de Griffie ter inzage voor alle leden.

De commissie adviseert de Kamer dan ook mevrouw Straus als lid van de Kamer toe te laten.

De voorzitter:

Ik dank mevrouw Moonen voor het uitbrengen van het rapport en de commissie voor het verrichten van haar taak. Ik stel aan de Kamer voor het advies van de commissie te volgen en het volledige rapport in de Handelingen te doen opnemen. Kan de Kamer zich hiermee verenigen? Ja.

Daartoe wordt besloten.

(Het rapport is opgenomen aan het eind van deze editie.)

De voorzitter:

Ik verzoek de Griffier mevrouw Straus binnen te leiden. Ik verzoek alle leden en de overige aanwezigen die hiertoe in de gelegenheid zijn, te gaan staan.

(Mevrouw Straus wordt binnengeleid door de Griffier.)

De voorzitter:

Dan gaan we nu over tot het afleggen van de belofte door mevrouw Straus.

Mevrouw Straus, ik verzoek u de volgende belofte af te leggen. Ik lees daartoe eerst het formulier voor.

"Ik verklaar dat ik, om tot lid der Staten-Generaal te worden benoemd, rechtstreeks noch middellijk, onder welke naam of welk voorwendsel ook, enige gift of gunst heb gegeven of beloofd.

Ik verklaar en beloof dat ik, om iets in dit ambt te doen of te laten, rechtstreeks noch middellijk enig geschenk of enige belofte heb aangenomen of zal aannemen.

Ik beloof trouw aan de Koning, aan het Statuut voor het Koninkrijk en aan de Grondwet.

Ik beloof dat ik de plichten die mijn ambt mij oplegt getrouw zal vervullen."

Mevrouw Straus, u zegt hierop: dat verklaar en beloof ik.

Mevrouw Straus i:

Dat verklaar en beloof ik.

De voorzitter:

Ik wens u van harte geluk met uw benoeming en installatie en verzoek u de presentielijst te tekenen.

De presentielijst gaat nu getekend worden.

(Applaus)

Ik schors de vergadering, zodat de collega's u kunnen feliciteren en ook afscheid kunnen nemen van mevrouw Geerdink. Ik verzoek u om hier te blijven staan, want dan kan ik u als eerste de hand schudden.

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering.

De vastgestelde notulen van de plenaire vergadering van 16 en 17 juni 2025 liggen ter inzage bij de griffie. Als aan het einde van de vergadering daartegen geen bezwaren zijn ingekomen, neem ik aan dat de Kamer zich hiermee heeft verenigd.

Daarnaast ligt een lijst bij de griffie ter inzage met door de Tweede Kamer aangenomen wetsvoorstellen en de commissies waaraan ik deze wetsvoorstellen heb toegewezen.

Ingekomen is een beschikking van de Voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal houdende aanwijzing van het Eerste Kamerlid Van Gasteren tot lid van de OVSE Parlementaire Assemblee en het Eerste Kamerlid Griffioen tot plaatsvervangend lid van de OVSE Parlementaire Assemblee.

Aan de orde is het voorstel om de vervaltermijn van de volgende aangehouden moties met twaalf weken te verlengen:

• - 

  de motie-Van Rooijen c.s. over een onderzoek naar een ouderenwet (36600-XVI, letter P);
• - 

  de motie-Van Aelst-den Uijl c.s. over het vergoeden van brillen voor kinderen vanuit het basispakket (36600-XVI, letter R);
• - 

  de motie-Van Aelst-den Uijl c.s. over de maatschappelijke opbrengsten van sport en bewegen (36600-XVI, letter Q);
• - 

  de motie-Koffeman c.s. over afstandsnormen tussen bedrijven waar verschillende soorten dieren gehouden worden (36600-XVI, letter U).

Op grond van artikel 67, eerste lid, van het Reglement van Orde zullen de moties op 1 juli van rechtswege vervallen.

Kan de Kamer instemmen met het voorstel tot verlenging van de termijn van aanhouden? Dat is het geval.

Wenst een van de leden aantekening? Dat is niet het geval.

Daarmee zijn de moties aangehouden.

Aan de orde is de behandeling van:

• - 

  brief van de voorzitter van de vaste commissie voor OCW met het voorstel tot het vragen van advies aan de Onderwijsraad over stelselverkenning naar de inrichting van het voortgezet onderwijs en het vervolgonderwijs (31289, letter R);
• - 

  het wetsvoorstel Goedkeuring van het op 20 november 2023 te San Marino tot stand gekomen Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden, ten behoeve van Curaçao, en de Republiek San Marino tot het vermijden van dubbele belasting met betrekking tot belastingen naar het inkomen en het voorkomen van het ontduiken en ontwijken van belasting (Trb. 2023, 133) (36597-(R2198));
• - 

  het wetsvoorstel Wijziging van de Mediawet 2008 houdende verlenging van de lopende concessie en erkenningen van de landelijke publieke mediadienst met twee jaar (36674);
• - 

  het wetsvoorstel Goedkeuring van de op 19 oktober 2018 te Brussel tot stand gekomen Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst tussen de Europese Unie en haar lidstaten, enerzijds, en de Republiek Singapore, anderzijds (Trb. 2019, 25) (36689);
• - 

  het wetsvoorstel Goedkeuring van de op 14 december 2022 te Brussel tot stand gekomen Kaderovereenkomst inzake een partnerschap en samenwerking tussen de Europese Unie en haar lidstaten, enerzijds, en de regering van Maleisië, anderzijds (Trb. 2023, 8) (36690);
• - 

  het wetsvoorstel Goedkeuring van de op 14 december 2022 te Brussel tot stand gekomen Kaderovereenkomst inzake een breed partnerschap en samenwerking tussen de Europese Unie en haar lidstaten, enerzijds, en het Koninkrijk Thailand, anderzijds (Trb. 2023, 12) (36691);
• - 

  het wetsvoorstel Wijziging van de begrotingsstaat van het Mobiliteitsfonds voor het jaar 2025 (Incidentele suppletoire begroting inzake ViA15) (36757).

Deze wetsvoorstellen worden zonder beraadslaging en zonder stemming aanvaard.

De voorzitter:

Verlangt iemand aantekening? Ja, dat is het geval. Mevrouw Visseren-Hamakers.

Mevrouw Visseren-Hamakers i (PvdD):

Dank, voorzitter. De Partij voor de Dieren wil graag aantekening aanvragen bij de suppletoire begroting Mobiliteitsfonds 2025 (36757).

De voorzitter:

Dank u wel. Andere leden? Nee? Dan hebben we dit agendapunt afgerond.

De leden van de fractie van de PvdD wordt conform artikel 88 van het Reglement van Orde aantekening verleend dat zij geacht willen worden zich niet met het wetsvoorstel Wijziging van de begrotingsstaat van het Mobiliteitsfonds voor het jaar 2025 (Incidentele suppletoire begroting inzake ViA15) (36757) te hebben kunnen verenigen.

Stemming Wet veilige jaarwisseling

Aan de orde is de stemming in verband met het Voorstel van wet van de leden Klaver en Ouwehand tot wijziging van de Wet milieubeheer en de Wet op de economische delicten in verband met de invoering van een vuurwerkverbod voor consumenten (Wet veilige jaarwisseling) (35386).

(Zie vergadering van 30 juni 2025.)

De voorzitter:

Dan zijn aan de orde de stemmingen. Hebben voldoende leden de presentielijst getekend? Dat is het geval. Ik heet de leden Klaver en Ouwehand, die namens de Tweede Kamer bij de stemming over het initiatiefwetsvoorstel aanwezig zijn, en de staatssecretaris Fiscaliteit, Belastingdienst en Douane, die namens de regering bij de stemmingen aanwezig is, nogmaals van harte welkom.

Dan gaan wij stemmen over het wetsvoorstel 35386. Dat is het voorstel van wet van de leden Klaver en Ouwehand tot wijziging van de Wet milieubeheer en de Wet op de economische delicten in verband met de invoering van een vuurwerkverbod voor consumenten, ook wel de Wet veilige jaarwisseling genoemd.

Wenst een van de leden een stemverklaring over het wetsvoorstel af te leggen? Dat is het geval. Ik zie de heer Van Rooijen van de fractie van 50PLUS, mede namens de heer Kemperman, hoor ik. Gaat uw gang

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Voorzitter, mede namens collega Kemperman. De Wet veilige jaarwisseling. Tradities zijn voor de fractie van 50PLUS zeer belangrijk, want die worden van generatie op generatie doorgegeven. Dat neemt niet weg dat er in de loop van de tijd aanpassingen moeten kunnen plaatsvinden, zeker als dit de veiligheid van jong en oud ten goede komt. Ieder opvolgend jaar vallen er meer slachtoffers, veelal onder jongeren. Dat is de reden dat 50PLUS van mening is dat de mooie traditie van het afsteken van siervuurwerk om het nieuwe jaar te vieren moet worden overgeheveld naar de gemeenten. De traditie blijft in stand, maar dan zonder slachtoffers. Mijn fractie zal voor het wetsvoorstel stemmen en tegen de motie-Jaspers.

De voorzitter:

Dank u wel. Er is al een stemverklaring afgelegd namens u, meneer Kemperman.

De heer Kemperman i (Fractie-Kemperman):

Dan een punt van orde.

De voorzitter:

O, dan krijgen we ook nog een punt van orde over het wetsvoorstel. De heer Kemperman.

De heer Kemperman i (Fractie-Kemperman):

Een kleine correctie. Ik had de mooie stemverklaring van collega Van Rooijen te snel gelezen. Ik ben van mening — dat is mijn stemverklaring — dat Nederland over een paar minuten een hele mooie traditie kwijt is. Ik heb echt begrip voor de voor- en tegenstanders. In die zin was ik te snel en te voortvarend. We moeten nog even aan elkaar wennen als buurmannen, maar dat komt vast goed. Ik zal tegen deze wet stemmen.

(Hilariteit)

De voorzitter:

Ik leef geheel met u mee, want we moeten het allemaal leren. Ik had net ook een klein foutje gemaakt.

Ik zie nog een stemverklaring van de heer Van Kesteren van de PVV.

De heer Van Kesteren i (PVV):

Dank u wel, voorzitter. Als deze motie wordt aangenomen, dan wordt de invoering van dit wetsvoorstel uitgesteld. Het gezegde "van uitstel komt afstel" spreekt in dit geval tot de verbeelding. Het argument dat financiële dekking ontbreekt is voor de PVV-fractie belangrijk. Bij veel wetten, bijvoorbeeld die met betrekking tot asiel, wordt door bepaalde fracties, en niet alleen linkse fracties, gevraagd om uitvoeringstoetsen en impactanalyses, terwijl dit wetsvoorstel daarentegen zo snel mogelijk moet worden ingevoerd. Dat gaat ten koste van het mkb, met name van de vuurwerkbranche. Daarom toch steun voor deze motie.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Ik zie een stemverklaring van mevrouw Van Aelst-Den Uyl van de fractie van de SP.

Mevrouw Van Aelst-den Uijl i (SP):

Voorzitter, dank. De beantwoording gisteren van kabinet en initiatiefnemers hebben ons geholpen in onze afweging, waarvoor dank. We zien enerzijds een gemankeerde wet die vooral vanwege het amendement-Bikker veel lastiger uitvoerbaar is geworden en aan de andere kant een gemankeerde praktijk die op dit moment zorgt voor lokale afsteekverboden zonder verkoopverbod, lastige handhaafbaarheid en een gebrek aan geld en mensen in de uitvoering. Er zijn dus eigenlijk twee kanten waar we niet enthousiast over zijn, maar we zien onder de streep dat de gemankeerde wet een kleine verbetering is van de huidige praktijk en dat die op termijn mogelijk de uitvoerbaarheid makkelijker gaat maken en bijdraagt aan de veiligheid van zowel politie als hulpdiensten. Dat laatste vraagt wat ons betreft wel echt heel veel extra inzet van politie en controlerende instanties. Dat is van onze kant een oproep aan het kabinet. Zorg dat daar voldoende middelen voor komen. We zullen uiteindelijk voor deze wet stemmen.

De voorzitter:

Ik dank u wel. Dan is er nog een stemverklaring van de heer Jaspers van de fractie van de BBB.

De heer Jaspers i (BBB):

De BBB-fractie is voorstander van het op verantwoorde wijze afsteken van vuurwerk tijdens de jaarwisseling als onderdeel van het immaterieel cultureel erfgoed. Echter, elke jaarwisseling weer staat dit immaterieel cultureel erfgoed onder druk als gevolg van het uit de hand lopen van deze mooie traditie en wordt illegaal vuurwerk gekocht en tijdens de jaarwisseling afgeschoten. Hulpverleners worden lastiggevallen. Meer dan 1.000 burgers hebben medische hulp nodig. Helaas zijn daarbij ook dodelijke slachtoffers te betreuren. De BBB-fractie heeft heel veel respect voor alle hulpverleners en de politie. Die proberen de jaarwisseling in zo goed mogelijke banen leiden. De BBB-fractie heeft een moeilijke afweging moeten maken. Echter, voordat we deze balans kunnen opmaken, kijken we naar de kwaliteit van deze wet. De staatssecretaris gaf ook toe dat de kwaliteit rammelt qua uitvoerbaarheid, financiële dekking et cetera. BBB zal alles overwegende tegen dit wetsvoorstel stemmen, wel met een zeer serieuze kanttekening dat de BBB-fractie een dringend beroep doet op alle burgers die tijdens de jaarwisseling vuurwerk afsteken. Er is uit de hand gelopen overlast, er zijn verwondingen en er is materiële schade. De traditie moet weer teruggebracht worden tot de echte traditie. Men moet respect hebben voor alle hulpverleners.

De voorzitter:

Ik dank u wel.

Wij stemmen bij zitten en opstaan.

In stemming komt het wetsvoorstel.

De voorzitter:

Ik constateer dat de leden van de fracties van OPNL, GroenLinks-PvdA, de SGP, D66, het CDA, Volt, de SP, de PvdD, de VVD, de ChristenUnie en 50PLUS voor dit wetsvoorstel hebben gestemd en de leden van de fracties van de PVV, FVD, JA21, BBB en Fractie-Kemperman ertegen, zodat het is aanvaard.

(Applaus)

Stemming motie Wet veilige jaarwisseling

Aan de orde is de stemming over een motie, ingediend bij de behandeling van het Voorstel van wet van de leden Klaver en Ouwehand tot wijziging van de Wet milieubeheer en de Wet op de economische delicten in verband met de invoering van een vuurwerkverbod voor consumenten (Wet veilige jaarwisseling) (35386),

te weten:

• - 

  de motie-Jaspers over inwerkingtreding van dit voorstel nadat er passende dekking is gevonden (35386, letter H).

(Zie vergadering van 30 juni 2025.)

De voorzitter:

Dan stemmen wij ten slotte over de motie 35386, letter H, de motie van het lid Jaspers over de inwerkingtreding van dit voorstel nadat er passende dekking is gevonden. Wenst een van de leden een stemverklaring over de motie af te leggen? Dat is niet het geval.

We stemmen bij zitten en opstaan.

In stemming komt de motie-Jaspers (35386, letter H).

De voorzitter:

Ik constateer dat de leden van de fracties van de PVV, FVD, BBB en Fractie-Kemperman voor deze motie hebben gestemd en de leden van de fracties van OPNL, GroenLinks-PvdA, de SGP, D66, het CDA, Volt, de SP, de PvdD, de VVD, JA21, de ChristenUnie en 50PLUS ertegen, zodat zij is verworpen.

Hiermee zijn we gekomen aan het einde van de stemmingen. Ik schors de vergadering voor een kort moment, waarna wij doorgaan met de behandeling van de Voorjaarsnota.

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

Aan de orde is de voortzetting van het debat over de Voorjaarsnota 2025 (36725).

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering en ik zwaai de geachte leden Klaver en Ouwehand uit. Tot een volgende keer.

Aan de orde is de voortzetting van de eerste termijn van de kant van de Kamer en dat zal een kleine termijn zijn, want dat is louter de Fractie-Kemperman.

De voorzitter:

Ik geef het woord aan de heer Kemperman.

De heer Kemperman i (Fractie-Kemperman):

Dank u wel, voorzitter. "De verkiezingen moeten gaan over de vraag waar Nederland zijn geld mee verdient." Dat is een citaat van scheidend DNB-president Klaas Knot recent in NRC. Ik kom hier straks in mijn bijdrage op terug.

Financiële cijfers, zoals in begrotingen en in dit geval de Voorjaarsnota laten zien wat beleidsmakers belangrijk vinden. Welk beleid staan zij voor en welke problemen moeten er aangepakt worden? Mijn bijdrage heeft drie thema's: de belangrijkste trends en ontwikkelingen die we uit de cijfers kunnen halen, de transparantie van de cijfers — hoe zit het met de verantwoording? — en de toekomst voor ondernemers in Nederland. De hoeveelheid data die we in dit debat dienen te verwerken, past natuurlijk nooit in mijn hoofd. Het is zo veel. Gelukkig heb ik gebruik kunnen maken van een uitstekende analysetool van Koen Verhagen — Koen, dank, je kijkt — rijksuitgaven.nl, die deze data voor mij inzichtelijk heeft gemaakt. Ik haal er een aantal zaken uit.

Een overheid die smijt met geld om haar beleid te forceren. We zagen dit recent al met de toezegging van de vele miljarden extra voor Defensie en eerder zagen we dit met de miljarden die werden besteed aan de covidcrisis. Maar ook natuur en klimaat mogen wat kosten. Rijk en provincies besteedden de afgelopen jaren miljarden aan het redden van de natuur. Hoe deze middelen besteed zijn en wat het resultaat was, blijft grotendeels onduidelijk. De verantwoording is ondermaats. De vraag aan de minister: wat hebben deze miljarden tot op heden opgeleverd? In grote lijnen natuurlijk en niet heel specifiek. Zijn er nulmetingen? Is er een betrouwbare monitoring en wat zijn dan de resultaten? De begroting van LVVN laat duidelijk zien waar de rijksoverheid op stuurt: extensivering melkveesector, emissieloze landbouwvoertuigen, biobased teelt, vrijwillige beëindigingsregelingen, agrarisch natuurbeheer, natuurherstel, Natura 2000, natuurmonitoring, doelsturing natuurbeleid en ga zo maar door.

Andere opmerkelijke zaken. De uitgaven aan geautomatiseerde systemen en de diverse beleidsprogramma's en de zorgkosten blijven almaar stijgen. Onder de post subsidies zien we de laatste vijf, zes jaar een stijging van maar liefst ruim 100%, een verdubbeling. Het COA ontvangt fors via de rijksbijdragenregeling voor zbo's. De kosten voor toelating, toegang en opvang van vreemdelingen zijn gestegen van 1,2 miljard in 2019 naar bijna 8 miljard in 2024. Ook de Raad van State geeft meer uit, omdat onze samenleving complexer wordt. Dat is 6,5 miljoen gestegen naar 96 miljoen, met als belangrijkste reden de uitbreiding van de capaciteit binnen de Afdeling bestuursrechtspraak.

De kosten voor inhuur en communicatie stegen van 7,5 naar 50 miljoen euro in de afgelopen zes à zeven jaar. Dat is een stijging van maar liefst 560%. De kosten voor advisering — dus niet de automatisering zelf, maar alleen het adviseren over ICT en automatisering — zijn gestegen naar bijna 700 miljoen euro in 2024. Ik vat het samen: Defensie krijgt fors meer. Hoe wordt de doelmatigheid van deze miljardenuitgaven uiteindelijk gemonitord, zeker gezien de eerdere kritiek van de Algemene Rekenkamer? Onderwijs krijgt fors minder. De langdurige zorg stijgt exponentieel met 3,2 miljard euro door meerjarige afspraken met zorgkantoren; dat is de verklaring. De suppletoire begroting leverde in de Tweede Kamer maar liefst 300 vragen op. Hoe bewaakt men dat deze zorguitgaven efficiënt en effectief blijven, of misschien wel efficiënt en effectief worden? De belastingontvangsten stegen met 4 miljard euro. Dat is een meevaller. Maar waarom wordt deze dan niet benut voor lastenverlichting voor burgers en voor bedrijven, die deze meevaller grotendeels veroorzaken? Waarom blijven de apparaatskosten bij de Belastingdienst stijgen, ondanks de enorme investeringen in digitalisering? De Rijksdienst is afhankelijk van communicatieadviseurs en automatiseringsconsultants. De stijging van de inhuurkosten is buitenproportioneel. Wat gaat de minister doen om dit tij te keren? Graag een reactie van het kabinet op deze constateringen.

Voorzitter. Naast begroten is verantwoorden minstens zo belangrijk. Dat lukt op dit moment nog niet goed. Ik citeer de website en het rapport van de Rekenkamer over de Staat van de Rijksverantwoording in 2024, getiteld Doen wat je belooft: "Ministers melden weinig resultaten van beleid. Wat maatregelen van ministers bijdragen aan het halen van kabinetsdoelen kan het kabinet moeilijk volgen. De rijksoverheid kampt verder met ernstige problemen in de bedrijfsvoering bij drie ministeries: Justitie en Veiligheid, Defensie — hier hebben we net miljarden extra aan toegezegd — en Buitenlandse Zaken. Bij twee ministers heeft de Algemene Rekenkamer volgens de wettelijke procedure bezwaar aangetekend. Andere ministeries slagen er soms wel in om hardnekkige problemen op te lossen." Dat zijn enkele conclusies uit het jaarlijkse verantwoordingsonderzoek dat de Algemene Rekenkamer in mei aan de Tweede Kamer aanbood. De Rekenkamer schrijft dat ministers weinig resultaten aan het parlement melden. Voor Kamerleden is het een zoekplaatje of die resultaten een gevolg zijn van rijksbeleid of iets anders.

Rechtmatigheid en doelmatigheid van de besteding van overheidsgeld lijken geen harde verantwoordingscriteria meer in de overheidsfinanciën. Voorheen werden alle financiële instrumenten jaarlijks in afzonderlijke datasets op data.overheid.nl gepubliceerd. Die sets zijn nu niet meer beschikbaar, zelfs niet in het archief. In plaats daarvan publiceert het ministerie nu een integrale set, waarbij meer dan de helft van de data geanonimiseerd is. Daarmee kun je dus niets meer bij het controleren en verantwoorden van deze uitgaven. Deze integrale set bevat bovendien veel minder data dan de afzonderlijke jaarsets die in het verleden beschikbaar waren. Waarom is dat zo? Ook is het interessant om te zien wie er geld van de overheid ontvangt. Er zijn enorme fluctuaties: in het ene jaar worden 718 ontvangers genoemd en in het volgende jaar 75.000. Vaak zijn deze gegevens bovendien geanonimiseerd. Follow the money! Waar gaat dat geld dan naartoe? Dat is belangrijk, zowel voor de parlementaire controle als vanuit het perspectief van beleidsinzicht. Welke keuzes worden hier gemaakt? Een organisatie als Milieudefensie mocht in de afgelopen jaren tientallen miljoenen bijschrijven uit rijksmiddelen, terwijl zij zich niet altijd positief uitlaat over overheidsbeleid. Toch worden zij ruim gesubsidieerd. Stichting Nidos, die zich inzet voor de opvang van minderjarige vluchtelingen, ontving in de laatste drie jaar bijna 700 miljoen euro van het Rijk. De stichting Ipas, een internationale organisatie uit de VS, ontving tientallen miljoenen aan subsidies om wereldwijd honderdduizenden abortussen te laten uitvoeren. Dat roept vragen op. Over de 267 miljoen euro die de Europese Vredesfaciliteit van ons land ontvangt, is geen enkele transparantie. Graag een verantwoording of antwoord van het kabinet, met name op dit laatste punt. Kan de minister reageren op het rapport van de Algemene Rekenkamer? Wat denkt de minister dat dit doet met het vertrouwen in de overheid? En wat gaat de minister concreet doen om de verantwoording van publieke uitgaven te verbeteren?

Voorzitter. Veel ondernemers en investeerders zijn somber over het beleid van dit kabinet en wijken uit naar het buitenland. Dit is beleid dat in de afgelopen twaalf jaar in opeenvolgende kabinetten door de VVD werd gedomineerd. Dat was toch ooit een partij waar ondernemers zich welkom voelden. Het Nederlandse bedrijfsleven wordt opgekocht door internationale durf-investeerders of verhuist naar andere landen. Slechts met het vooruitzicht van een paar grote defensieorders kunnen we wat industrie behouden. Grote en kleine ondernemingen zuchten onder de deugpolitiek van de overheid, toenemende en complexe wetgeving en een onbetrouwbaar en onvoorspelbaar beleid. Ze worden gedwongen om mee te doen aan de tucht van milieumaatregelen. Ik heb een paar voorbeelden. Shell ging naar het Verenigd Koninkrijk, Boskalis wilde weg en zelfs onze eigen Hema werd ooit een keer verkocht. De mkb-ondernemer kan met zijn dieselbusje straks de stad niet meer in.

In Duitsland zien we hoe een van de sterkste economieën ter wereld kapot is gegaan aan vergelijkbaar Europees afgestemd beleid. Het lukt ons straks ook om onze economie op die manier kapot te krijgen. Recent was ik op een event voor ondernemers, waar 1.800 ondernemers een masterclass bezochten. Dat is mooi, zult u denken, want zij betaalden serieus geld voor een toegangskaartje. Het was alleen cynisch, want het thema was "hoe vertrek ik uit Nederland?".

Het vorige kabinet sloopte de middelhuurmarkt en dit kabinet heeft het niet kunnen herstellen. Eigenaren verkochten hun woning. En wat denkt u? Zullen zij nog opnieuw gaan investeren in Nederland? Kapitaal dat elders geïnvesteerd wordt, komt dat nog terug, denkt u?

Ook in de provincies dijt het ambtenarenapparaat uit, blijft wensnatuur massaal gefinancierd worden en blijven milieu en inclusie domineren. Het is deugpolitiek die wat mag kosten. Ik heb heel veel op en aanmerkingen bij de politiek van de huidige Amerikaanse regering, maar een departement voor overheidsefficiency zou hier welkom zijn.

De cijfers uit de Voorjaarsnota maakten mij duidelijk dat dit kabinet niet kiest voor het belang van Nederland, zijn burgers en zijn ondernemers, maar voor de NAVO, migranten, de natuur, het klimaat. Het heeft het stuur uit handen gegeven aan Europa en aan internationale instituten.

Voorzitter. Ik zie uit naar de antwoorden van de regering.

De voorzitter:

Ik dank u wel voor uw bijdrage. Dan is nu aan de orde het antwoord van de regering in eerste termijn, want de bewindspersonen hebben aangegeven dat zij direct kunnen antwoorden.

Minister Heinen i:

Voorzitter. Allereerst natuurlijk dank voor alle vragen. Ik hoorde zelfs een enkel compliment. Ook dank daarvoor. Ik hoorde zelfs een belediging. De heer Dessing verweet mij namelijk de linkerkant op te bewegen. Dat vond ik wel heel heftig, maar ik zie het maar als een aanmoediging.

Voordat ik naar de beantwoording ga van alle vragen, waarvan er veel terecht waren, heb ik een paar inleidende woorden. Er werd al aan gerefereerd dat in heel Den Haag enorm naar deze Voorjaarsnota werd uitgekeken. Ik heb op televisie wel eens gezegd dat het erop leek dat we het Nieuwe Testament aan het schrijven waren en alsof het de oplossing voor alles zou zijn. Tegelijkertijd was het een van de moeilijkste opgaven sinds tijden. U heeft kunnen zien dat de wensen eindeloos waren. We konden dat live meelezen op Twitter. Berichten leidden tot een extra miljard op de stapel. De druk om de kaders los te laten, was vrij groot, kan ik u vertellen. De verwachtingen waren dan ook hooggespannen, ook omdat de verwachting was dat het kabinet wel zou vallen over de Voorjaarsnota.

We hebben lang overlegd. Ik ga straks nader in op het proces. Het is wel gelukt. Het was echt een prestatie om alles in te passen, want belangrijke wensen van verschillende partijen zijn ingepast. De rekeningen zijn netjes betaald. We hebben de kaders keurig in stand gehouden. Het kabinet kon ook doorregeren. Ondanks het feit dat we het op die manier hebben vormgegeven, sta ik deze Voorjaarsnota als demissionair minister van Financiën te verdedigen, omdat het kabinet uit het niets toch is gevallen. Voor sommigen is dat een mooi moment, omdat ze weer een kans zien om tijdens de verkiezingen hun eigen programma voor het voetlicht te brengen. Maar ik vind het wel echt spijtig, omdat deze Voorjaarsnota verschijnt tegen een achtergrond waarin er niet niks gebeurt. We zien onze veiligheid verslechteren, onze welvaart staat onder druk. Dit is een vijand die wat minder zicht baar is, maar waar we wel degelijk tegen strijden. De risico's voor de overheidsfinanciën nemen als gevolg daarvan toe. Daarom is het ook zo belangrijk dat we vasthouden aan een trendmatig begrotingsbeleid met uitsluitende uitgaven- en inkomstenkaders, zodat we in de goede tijden een buffertje opbouwen voor de wat slechtere tijden. We weten nooit precies hoe die eruit zullen zien, maar we weten dat die een keer komen.

Het verheugt mij om te lezen dat de Raad van State erop wijst dat het sinds lange tijd is gelukt om vast te houden aan een trendmatig begrotingsbeleid. Tegelijkertijd zou het natuurlijk een te eenzijdig beeld geven als we zouden doen alsof de Raad van State alleen dat er heeft uitgelicht. Terecht heeft de Raad van State het kabinet erop gewezen: kijk nu wat verder, want we zien de uitgaven wel stijgen, maar daardoor lopen ook de tekorten op, met het risico van oplopende schulden. Dat vind ik een terecht punt van kritiek.

Nogmaals, het is gelukt om de staatsschuld en het begrotingstekort te doen dalen, ook ten opzichte van het hoofdlijnenakkoord. Als je verticaal kijkt, is het ten opzichte van de Miljoenennota gelukt om het begrotingskort lager te laten uitkomen. Kijk je naar wat het einde van kabinetsperiode zou zijn, zie je dat het begrotingstekort zelfs onder 2% gekomen zou zijn. Maar tegelijkertijd, als je horizontaal op de middellange termijn kijkt, zie je de uitgaven echt stijgen. Dat is geen goede ontwikkeling, ook omdat dit gebeurt in goede tijden. Je weet dus ook dat je, als de tijden verslechteren, snel door de 3% heen schiet. Dan kun je niet meer trendmatig begroten en moet je gaan sturen op saldo. We weten dat dit economisch niet verstandig is en dat we dan in een heel andere situatie komen. Dat noopt dus tot behoedzaamheid en het niet doorschuiven van rekeningen, om te voorkomen dat de belastingen in de toekomst moeten stijgen. Dat zou dan de enige uitkomst zijn en dat lijkt mij de verkeerde oplossing.

Voorzitter. Er zijn veel vragen gesteld over al die thema's. Ik zal die langs vier onderwerpen behandelen. Ik zal beginnen met de overheidsfinanciën. Daarna zal ik stilstaan bij de economie en de koopkracht. Vervolgens zal ik ingaan op de beleidskeuzes, waar veel vragen over zijn gesteld. Ik denk dat ik daar na de schorsing aan toe zal komen. De eerste twee blokjes wil ik dus voor de schorsing doen. Tot slot zal ik ingaan op de overige vragen, ook nog vragen over het proces, en nog meer specifieke vragen. Voor het antwoord op die vragen zal ik u deels doorverwijzen naar collega's, omdat die vragen zo specifiek zijn dat ze buiten de orde van dit debat vallen. Maar het laatste is uiteindelijk aan u om te bepalen.

Ik wil aftrappen met de overheidsfinanciën. Dan begin ik bij de heer Van Ballekom, die de meest fundamentele vraag stelde. Hij vroeg namelijk de toezegging dat de begrotingsregels wel blijven gelden en dat wensen zonder dekking niet in overweging genomen worden. Zolang het demissionair kabinet er zit, blijven de begrotingsregels gelden. We zijn dus gecommitteerd aan het hoofdlijnenakkoord en de begrotingsregels die daarin zijn afgesproken. Wat een volgend kabinet doet, is natuurlijk aan dat volgende kabinet. Wel hebben we de traditie in Nederland dat we de adviezen van de Studiegroep Begrotingsruimte opvolgen, met de bijbehorende spelregels. Ik zou in ieder geval alle partijen die na de verkiezingen een formatie vormen willen oproepen om dat ook te doen. Die spelregels hebben we immers niet voor niets. Het volgen van die regels is uiteindelijk in ons eigen belang. Dat maakt ons leven op de korte termijn iets moeilijker, maar we weten wel dat we daarmee een mooier en financieel stabieler land hebben.

De heer Kroon i (BBB):

We hebben een halfuurtje geleden een wet aangenomen zonder dekking. Ik vraag me daarom af hoe de minister het aannemen van die wet apprecieert.

Minister Heinen:

Vorige week, toen de Voorjaarsnota in de Tweede Kamer behandeld werd, zijn er veel voorstellen ingediend, moties zonder dekking. In een aantal daarvan is wel een poging gedaan om een dekking te vinden, maar die dekking was wel wat wiebelie wobbelie, zoals ik het even platvloers duid. Ook zijn er amendementen ingediend zonder dekking. Ik kom zo op uw vraag, maar laat ik die eerst wat breder beantwoorden. We bespreken nu de Voorjaarsnota met de onderliggende suppletoire begrotingen die toezien op de wijziging in de begroting van het lopende jaar. Ik merk dat er in de Tweede Kamer veel amendementen zijn ingediend die zien op de begroting 2006 en verder. Een amendement in die zin beschouw ik als een motie. Ik moet dus zien of ik een dergelijke motie kan uitvoeren. Zonder dekking kan ik moties niet uitvoeren.

Staat u mij toe dat ik later terugkom op de vraag over de specifieke wet die net is aangenomen. Ik heb deze nog niet kunnen bestuderen. Ik denk dat de vraag specifiek ziet op de compensatie als gevolg van dit verbod. Maar dan moet ik de wet echt even bestuderen om daar een goed antwoord op te kunnen geven.

De heer Schalk i (SGP):

Even een verhelderende vraag. Ik hoorde de minister heel snel zeggen: er zijn ook amendementen die misschien aangenomen worden, maar die zie ik dan als een motie en dan kijk ik wel of ik ze kan uitvoeren. Maar een amendement dat in de wet is geplaatst, is daarna toch gewoon wet?

Minister Heinen:

Zeker, maar een amendement wijzigt een wet die voorligt. Dat is in dit geval de suppletoire begroting 2025. In het amendement wordt vaak verwezen naar latere jaren, maar dat is niet de wet die voorligt. Dat amendement roept dan bijvoorbeeld op om een bezuiniging terug te draaien. Als daar geen dekking bij zit, is het in materiële zin geen wet, maar meer een oproep aan het kabinet om dat te verwerken in de begroting. Ik moet dan natuurlijk goed kijken of daar de middelen voor zijn, omdat in dit hypothetische amendement dan geen dekking zit.

De heer Schalk (SGP):

Even voor de helderheid voor mij: dan heeft de minister het dus over amendementen die voor de toekomst iets vragen en waarmee hij in de komende begrotingsbehandeling iets moet. Dan zijn we het eens.

Minister Heinen:

Dat klopt. Het is ook zo dat het budgetrecht in uw huis ligt. Als het parlement — of het nu de Tweede Kamer of de Eerste Kamer is — een amendement aanneemt zonder dekking en dat in de wet zet, dan is dat gewoon de wet en loopt het tekort op. Ik zou dat zeer onverstandig vinden. Maar uiteindelijk ligt het budgetrecht aan uw zijde. Dat was dan allemaal naar aanleiding van de meer fundamentele vraag van de heer Van Ballekom.

Dan waren er ook een aantal vragen over de begrotingsregels. Ik kom dan bij de heer Kroon. Hij vraagt — dat is ook een mooie vraag om mee te beginnen — wat ik vind van de zalmnorm, ook in relatie tot het inzetten van meevallers. Ik ben natuurlijk een groot fan van de zalmnorm. Dat is eigenlijk een verzamelterm geworden voor de begrotingsregels zoals we die kennen. Daarin zitten een paar hele fundamentele elementen, namelijk een scheiding van inkomsten en uitgaven — ik denk dat dat de belangrijkste is — en het vasthouden aan de kaders, waarbij het inkomstenkader meeademt met de economie en het uitgavenkader vrij strak is gedefinieerd.

In die systematiek verhoudt een meevallerformule — ik vertaal hem even door naar een vervolgvraag die hier zomaar gesteld kan worden — zich natuurlijk slecht met het trendmatig begrotingsbeleid. In het verleden is weleens gekozen voor een meevallerformule. Ik snap op zich die gedachte, want je zou die meevallerformule ook meer vanuit behoedzaamheid kunnen zien: hoe ga je om met meevallers? Dan spreek je uit dat als het heel erg meevalt — veel meer dan voorzien en op basis waarvan je de uitgavenkaders en inkomstenkaders hebt vastgesteld — je een deel van die meevallers inzet voor aflossing van de staatsschuld. Dat is het behoedzame element. Het minder behoedzame element is dat je die meevallers gaat inzetten voor extra uitgaven of lastenverlichting. Meevallers komen in de regel voort uit economisch goede tijden. Als je die meevallers inzet voor extra uitgaven, is dat in macro-economische zin wat minder verstandig en je bouwt dan een kleinere buffer op voor de toekomst. Tegelijkertijd kan de meevallerformule ook helpen in de politieke besluitvorming om te voorkomen dat de hele meevaller wordt ingezet en dat in ieder geval een deel naar aflossing gaat. Hoe je het definieert, is een politieke keuze. In het hoofdlijnenakkoord van dit kabinet is dit op 1,5% gezet. Ons tekort is hoger dan 1,5%. Het kabinet ziet dus geen aanleiding voor het inzetten van meevallers voor andere zaken.

De heer Kroon (BBB):

Begrijp ik dan goed dat we eigenlijk geen meevallers meer kunnen hebben? Als we dat geld niet kunnen uitgeven, de zogenaamde onderbesteding, als we dat geld niet beschikbaar kunnen maken voor alternatief beleid en als een meevaller alleen nog maar uitgegeven kan worden als het begrotingstekort onder de 1,5% is, dan leven we een beetje in een onwerkelijke werkelijkheid. Hoe ziet de minister dat?

Minister Heinen:

Een kleine nuancering: meevallers kunnen wel ingezet worden, maar dan voor tegenvallers. Dat is de begrotingsregel zoals we die met elkaar hebben afgesproken in het kabinet en in de coalitie zoals die gevormd is in de Tweede Kamer. Als je gaat intensiveren, dus als we eigenlijk nieuw beleid gaan maken — bijvoorbeeld op lastenverlichting — zal je elders moeten extensiveren om aan het prudente begrotingsbeleid te voldoen. Het is dus niet zo dat de meevallers weg zijn. In de regel worden die ingezet voor tegenvallers. Als er onderaan de streep wat overblijft, dan vloeit dat terug naar de algemene middelen. Dat is precies het trendmatig begrotingsbeleid: met meevallers bouw je een buffer op die je in slechte tijden weer kunt inzetten. Dat hebben we in het verleden ook gezien met de financiële crisis en in coronatijd, waarin we gelukkig diepe zakken hadden om mensen thuis te kunnen helpen. Dat waren moeilijke tijden, waarin we in ieder geval iets van de pijn hebben kunnen verzachten, ook voor ondernemers. Daarmee heeft het trendmatig begrotingsbeleid ook een macro-economische stabilisatiefunctie. Dat is natuurlijk zeer verstandig.

De heer Kroon (BBB):

Dat snap ik heel goed, maar als we pragmatisch kijken naar de afgelopen twee, drie jaar dan hebben we dermate veel onderbesteding gehad dat we geld op de plank hebben laten liggen dat we hadden kunnen inzetten voor beleid dat we wel gewild hadden, maar dat we in die tijd vanuit begrotingsprioriteiten niet hebben geprioriteerd. Nu ontstaat er een ruimte van 21 miljoen in de begroting van 2024. Dat geld is niet uitgegeven, terwijl daar wel ruimte voor was. We hadden daarmee voor de maatschappij als geheel veel goeie dingen kunnen doen, zowel aan de consumptieve kant als aan de investeringskant. Dat kan dus niet rond dit beleid.

De voorzitter:

De minister, tot slot.

Minister Heinen:

Het klopt dat zich in het verleden meer meevallers hebben voorgedaan dan verwacht, maar het is goed om dan ook te kijken waardoor dat komt. Veel van die meevallers komen voort uit onderuitputting als gevolg van geld dat niet uitgegeven kan worden, bijvoorbeeld door krapte op de arbeidsmarkt of doordat we aanlopen tegen stikstofbeleid dat nog in onvoldoende mate is vormgegeven waardoor vergunningverlening niet op gang komt. Dan kan je alsnog in de boeken, in de begroting, extra miljarden zetten, want dat blijft over en dat kunnen we uitgeven, maar dan vergroot je alleen maar de meevallers in de toekomst.

Dat is natuurlijk ook niet fair naar de samenleving. Je doet dan in de begroting alsof je je veel uitgaven voorneemt, bijvoorbeeld voor infrastructuurwerken, en tegelijkertijd vertel je niet het hele verhaal, omdat je dat simpelweg niet kan uitgeven vanwege arbeidsmarktkrapte of stikstofbeleid. Als we heel eerlijk zijn en kijken naar het verleden, dan denk ik dat veel meevallers zijn voortgekomen uit het feit dat we als overheid te veel willen doen en vastlopen in onze eigen ambities. Daardoor blijft er geld op de plank liggen. Ik denk dat het veel verstandiger is om veel strakkere keuzes te maken, zodat je het geld dat je wil uitgeven ook echt uitgeeft. Dan blijft je ook veel dichter bij het trendmatige begrotingsbeleid.

De voorzitter:

Tot slot en heel kort, meneer Kroon.

De heer Kroon (BBB):

Ik zou heel graag van de minister willen weten wat hij eraan doet om de kwaliteit van de begrotingen te verbeteren. Als we blijven begroten zoals we dat nu doen, dan blijven we op de korte en op de middellange termijn zo veel onderuitputting hebben dat de begroting eigenlijk geen stuurinstrument meer kan zijn.

Minister Heinen:

Ik heb vorig jaar bij de Algemene Financiële Beschouwingen ook in dit huis aangekondigd dat ik een expertgroep voor realistisch begroten in het leven ging roepen. Ik heb alle aanbevelingen overgenomen. Dat werd een heel mooi rapport, dat ook voor de afgelopen twintig jaar in kaart brengt waar de meevallers zitten en hoe die afwijken van de opgestelde ramingen en begrotingen. Als u mij vraagt naar een concreet voorbeeld, dan noem ik het in realistischer kasritmes zetten van beleid, of in ieder geval van budgetten. Als er in het verleden beleid werd geïntensiveerd, dan is dat als een platte reeks in de begroting gezet. Het is verstandiger om dat budget op te bouwen, omdat je anders in het eerste jaar veel onderuitputting organiseert voor jezelf. Ik denk dat ook door dit kabinet bij het hoofdlijnenakkoord die fout is gemaakt. Ik denk dat dat ook naar de toekomst toe een duidelijke les is. Enerzijds betekent dat natuurlijk een minder expansieve begroting. Je kunt een hele expansieve begroting inzetten, maar in tijden van hoogconjunctuur weet je dat dat leidt tot onderuitputting. Je zou ook realistischer moeten plannen in de tijd. Ergens een miljard aan uitgeven is natuurlijk heel nobel, maar als je dat gelijk plant in het eerste jaar van je kabinetsperiode is het waarschijnlijk dat er ook geld op de plank blijft liggen.

Dat ziet u ook in deze Voorjaarsnota: wij hebben veel beleid in een realistischer kasritme gezet. Dat zijn die kasschuiven. Dat gaat om om en nabij de 7 miljard. Daarvoor hebben we de kaders aangepast, om te voorkomen dat de ruimte die daar ontstaat ook weer wordt uitgegeven.

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Ik heb een vraag over de Defensiebegroting van de komende jaren, als die van 2% naar 3,5% moet. Vindt de minister ook dat je voor deze toename van defensiegeld realistisch en strak moet begroten om te voorkomen dat je te grote begrotingssprongen omhoog maakt die je toch niet kunt invullen? Daardoor komt er alleen maar onderuitputting die je had kunnen verwachten.

Minister Heinen:

Dat is een terechte vraag. In het verleden zag je dat de impuls in Defensie leidde tot onderuitputting. In de begroting haalden we 2%, maar in de realisatiecijfers lukte dat niet altijd omdat er geld op de plank bleef liggen. Ik heb hierover veel gesprekken met de minister van Defensie. Het scheelt dat er bij Defensie sprake is van een begrotingsfonds waarin middelen via de oneindige eindejaarsmarge doorgeschoven kunnen worden. Dat geld is dan dus niet weg, maar dat wordt in een ander jaar uitgegeven. Tegelijkertijd meldt de minister van Defensie dat het steeds beter lukt. De absorptiecapaciteit van de investeringen neemt dus toe, waardoor de onderuitputting op de Defensiebegroting steeds kleiner wordt.

De heer Van Rooijen zegt terecht: in de toekomst zal er een grote impuls nodig zijn. Ik pleit er inderdaad voor om dat in een behoedzaam ritme op te bouwen. Dat is nog los van het punt dat er daarvoor geen dekking is, maar daarover komen we straks te spreken. Als je dat in één keer doet en als je dat niet behoedzaam doet, dan denk ik dat je twee problemen krijgt. Ten eerste betekent dat een grote onderuitputting en dus onrust in je begrotingen. Ten tweede hebben we het bij de defensie-investeringen veel over de vraagzijde, dus over het geld dat beschikbaar wordt gemaakt. Maar de grootste uitdaging in Europa is de absorptiecapaciteit en de aanbodzijde van Defensie, denk ik. Als je de productiecapaciteit niet goed op orde brengt, leiden extra uitgaven enkel tot inflatie. Dan betalen we wel meer geld voor Defensie, maar dan krijgen we daar niet meer spullen voor en worden we niet veiliger. Dat vraagt om opbouw in een behoedzaam tempo. Iedereen is het daar overigens ook wel over eens.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Ik dank de minister voor dit heldere antwoord. We hadden dit debat twee weken geleden ook bij de 2%-norm. Ik heb er toen ook een vraag over gesteld aan de minister van Defensie en ik leg het ook even aan u voor. Het gaat erom dat het belangrijk is om in de stappen voorwaarts naar een hoger budget, heel goed te kijken naar de doelmatigheid en de efficiency, en naar wat ieder land apart kan doen. Dat moet dus in goede samenwerking gebeuren: de een doet dit, de ander doet dat. Elk land doet waar het goed in is, zodat we niet allemaal door dezelfde tunnels rennen, omdat we allemaal denken dat we allemaal hetzelfde moeten doen.

Minister Heinen:

U kunt merken dat wij ooit bewindspersoon zijn geweest op hetzelfde ministerie, in andere tijdvakken. U heeft natuurlijk helemaal gelijk, zeg ik via de voorzitter. Coördinatie binnen Europa en het NAVO-bondgenootschap is ontzettend verstandig, want als je met z'n allen naar dezelfde ijzerwinkel rent, komt daar een rij te staan.

Voorzitter. Dan was er een vraag van de heer Hartog over het begrotingsbeleid. Hij vroeg of de begroting niet te veel is gericht op de korte termijn. Ik beschouw dat maar als een retorische vraag. Ik ben het daar uiteraard niet mee eens. Als je kijkt naar gezonde overheidsfinanciën, zoals het niet doorschuiven van rekeningen, het investeren in veiligheid en ook zorgen voor een goed vestigingsklimaat, wordt onderschat wat de langetermijneffecten van dat beleid zijn. Ik merk dat er bij investeringen vaak — en terecht — wordt gewezen op bijvoorbeeld onderwijs. Dat zijn natuurlijk ook belangrijke investeringen, dat erken ik echt wel. Tegelijkertijd zijn gezonde overheidsfinanciën en het in de perken houden van je schuld belangrijk. En waar maar niet over gesproken wordt, is het vestigingsklimaat. Als je dat uitholt, is je verdiencapaciteit voor de toekomst echt naar de haaien en heb je geen geld meer om te investeren in zaken als onderwijs. Daar zet dit kabinet op in. Dat is beleid waarvan ik vind dat het verstandig is voor de lange termijn.

De heer Dessing i (FVD):

Ik kom even terug op het vorige punt. De minister had het over de kasschuiven en ik wil daar een checkvraag over stellen. Klopt het dat die kasschuiven op de korte termijn het beeld geven van teruggelopen uitgaven, maar dat het voor de middellange en lange termijn eigenlijk een toename betekent van de bestedingen?

Minister Heinen:

Dank voor deze vraag. De gedachte is inderdaad vaak dat het geld dan weg is, maar eigenlijk schuif je het naar voren. Dat is de "boeggolf" waar ik vaak over spreek. Dat is ook precies de reden waarom, als er uit de politiek of vanuit de Kamers wordt geroepen "u heeft meevallers, geef ze nou uit", ik dan zeg: pas op, die uitgaven zijn doorgeschoven naar de toekomst en als je nu extra gaat uitgeven, stapelt het zich allemaal op. Extra uitgaven leiden tot een uitdijende overheid. Los van het meer ideologische punt, loop je ook vast in je ambities en dan heb je in de toekomst weer onderuitputting. Dan ben je gewoon niet realistisch aan het begroten en in the end ben je ook je geld niet doelmatig aan het besteden.

De voorzitter:

De heer Dessing nog.

De heer Dessing (FVD):

Helder, dank.

Minister Heinen:

Het begrotingstekort loopt wel terug, tegelijkertijd nemen in nominale zin de uitgaven wel toe. Een teruglopend begrotingstekort is vaak een noemereffect, een stijgend bbp. Ik denk dat de heer Dessing ook wijst op het nominale beeld van stijgende uitgaven. Daar komt ook een meer ideologische discussie achter weg, namelijk een grotere overheid. Ik begrijp wel waar de vraag vandaan komt.

Voorzitter. De heer Van Schalwijk had een vraag over het begrotingsbeleid …

De voorzitter:

Het is de heer Schalk.

Minister Heinen:

De heer Schalk, excuus. Ik heb een beetje te snel meegeschreven. Het was een vraag over de houdbaarheid van de schuld op de lange termijn. Hij vraagt of de stijgende staatsschuld niet leidt tot het doorschuiven van rekeningen naar volgende generaties. Dat is waar. Als de staatsschuld oploopt, is het een rekening die in de toekomst betaald moet worden. Dat is ook altijd de reden waarom ik oproep tot het toepassen van behoedzaamheid in de begroting. Ik wijs er wel op dat in de begroting zoals die nu voorligt, de staatsschuld niet boven de 50% uitkomt. In de analyse bij de presentatie van het hoofdlijnenakkoord, zag ik dat het allemaal zou ontsporen. Het is ons gelukt om het begrotingstekort onder de 2% te krijgen en de staatsschuld onder de 50% te houden. Ik denk dat dat een heel goed uitgangspunt is voor de uitdagingen waar we voor staan. Ik vind het begrotingstekort zelfs nog wat aan de hoge kant en ik zou eigenlijk nog wat meer beleid willen om naar de middellange termijn toe het uitgavenstaafje nog meer om te buigen.

Voorzitter. Er was nog een vraag met hetzelfde thema. Meerdere leden van uw Kamer hebben er vragen over gesteld: mevrouw Aerdts, de heer Holterhues en de heer Kroon. Zij vroegen naar structurele investeringen in relatie tot houdbaarheid. Dat is een beetje een verzamelvraag. Ik kan er in algemene zin op antwoorden dat het hoofdlijnenakkoord en het kabinetsbeleid natuurlijk een compromis zijn, waarin een balans is gezocht tussen enerzijds investeringen in bijvoorbeeld veiligheid, defensie, infrastructuur en wonen, en anderzijds het beperken van de uitgavengroei in relatie tot de saldo- en schuldontwikkeling. Daarbij snap ik elke oproep tot extra investeringen, maar het zal u ook niet verbazen dat mijn wedervraag altijd zal zijn: hoe denkt u dat dan te dekken? We kunnen elkaar echt wel vinden op het belang van investeringen, maar het geld daarvoor vinden is natuurlijk ook een grote uitdaging.

Dan had de heer Holterhues een vraag over de inflatie. Ik moet het goed zeggen: wat doen kortetermijninvesteringen en consumptieve uitgaven met de inflatie? Zo heb ik 'm genoteerd. Ik grijp een beetje terug op een eerder antwoord. In tijden van arbeidsmarktkrapte leiden extra uitgaven tot hogere inflatie. Dan knelt het al in je economie; gooi je daar extra uitgaven bovenop, dan zul je dat terugzien in hogere prijzen. Daarom is die budgettaire discipline ook zo van belang en daarom heb ik er ook in de Voorjaarsnota op gehamerd om elke uitgave te dekken. Nog los van het principiële punt — ik vind dat je elk bonnetje netjes moet dekken en geen rekeningen moet doorschuiven — denk ik ook in het licht van waar onze economie nu staat dat extra uitgaven niet goed zijn en bijdragen aan schaarste en prijsstijgingen. Meer in concrete zin is in de Voorjaarsnota ook besloten om, vooruitlopend op de augustusbesluitvorming, de btw-verhoging niet door te laten gaan. Dat heeft een incidenteel effect op de inflatie en geen structureel effect, maar ik denk dat het in deze tijden wel een welkome bijdrage levert aan het bestrijden van inflatie.

De heer Schalk (SGP):

Ik wil even terug naar de oplopende tekorten. De komende periode zien we ze langzamerhand toch oplopen. De minister noemde 50%, maar in de Voorjaarsnota staat volgens mij dat 50% al aangetikt zal worden in 2030. Terwijl de minister ook zegt: we zijn bezig om het terug te laten zakken. Hoe dan, zou mijn vraag zijn.

Minister Heinen:

Er zijn eigenlijk twee manieren om de begroting te lezen. Allereerst is er de verticale manier, dus de stand van de Voorjaarsnota ten opzichte van de Miljoenennota. Daarin zie je dat het tekort echt terugloopt ten opzichte van het eerder voorgenomen beleid. Maar als je 'm horizontaal beziet over de tijd naar de middellange termijn, dan zie je de uitgaven echt weer stijgen. Ik moet er wel op wijzen dat dit komt door oplopende uitgaven, voornamelijk in zorg en sociale zekerheid. Dat is een trend die we niet vol kunnen houden, want op een gegeven moment ga je weer door die Europese norm van 3% heen. Dat is onverstandig, en bovendien leiden oplopende tekorten ook weer tot oplopende staatsschuld en daar kun je niet oneindig mee doorgaan.

De heer Schalk (SGP):

Nog even. In de Voorjaarsnota ziet het er positief uit, maar als we naar de begrotingen kijken, dus naar de lange termijn, dan ziet het er eigenlijk niet goed uit. Begrijp ik dat goed? En op welke manier kan de regering daar dan op inspelen? Dan is die Voorjaarsnota wel interessant maar niet van belang.

Minister Heinen:

Daar ben ik het niet mee eens. Nogmaals, de Voorjaarsnota presenteert echt een beter beeld dan wat de stand was bij de Miljoenennota, en het hoofdlijnenakkoord sprak van een tekort van 2,8%. Dat tekort zit in de Stand van de Financiën in 2029, zeg ik uit mijn hoofd, op 1,9%. Dat is een procentpunt minder begrotingstekort en dat is dus echt positief. Als ik naar de middellange termijn kijk, dus buiten de kabinetsperiode en zeker de demissionaire periode, dan zie je het weer oplopen. Dat betekent dus dat een volgend kabinet weer aanvullende maatregelen zal moeten nemen om die trend te keren. Ik heb in de traditie die wij kennen wederom een studiegroep begrotingsruimte ingesteld, die met een advies zal komen. Die doen dat in volledige onafhankelijkheid. Ik ga het nog zien, maar ik kan me niet voorstellen dat daar uitkomt "u bent er al". Ik vermoed dat daar een extra aanvullende opgave uit voort zal komen. Hoe we dat doen — via de uitgaven, via de lasten — is natuurlijk aan een volgend kabinet.

Voorzitter. De heer Kroon had in het licht hiervan een vraag. We hebben het hier vaak over uitgaven doen en de belasting verhogen, maar het begint er natuurlijk mee dat we ons geld verdienen. Daarvoor zal je moeten investeren en in dat licht stelde de heer Kroon ook zijn vraag over de mogelijkheden van een investeringsbank, zoals recentelijk ook bepleit in het initiatief van de heer Kremers. Eigenlijk loopt deze discussie al langer. Je zag 'm ook al terug rond het Groeifonds. Deze discussie is nooit echt weg, want iedereen ziet het belang van het investeren. Hoe kun je dat organiseren, los van de begrotingscyclus? Ik vind dat een terechte discussie. Ik ben bekend met deze oproep; de discussie loopt natuurlijk al langer. Ik kan u vertellen dat ik deze week spreek met de initiatiefnemers. Ik zal de Tweede Kamer en uw Kamer zeer binnenkort informeren over wat ik onderneem in het licht van deze oproep.

Ik was al eerder bezig met een verkenning naar hoe je Invest-NL en Invest-International kunt samenvoegen voor een efficiëntere organisatie met meer slagkracht. Ik denk namelijk dat dat belangrijk is in de internationale positie die wij innemen, bijvoorbeeld als partner van de Europese Investeringsbank. Ik zal uw Kamer nog voordat u met reces gaat erover informeren wat de uitkomsten van dat onderzoek zijn. Daarnaast zal ik ook kijken of ik een doorkijk kan geven naar wat de randvoorwaarden zijn voor het zetten van verdere stappen. Welke randvoorwaarden zijn daarvoor nodig? Ik probeer u daar gelijktijdig over te informeren.

Het is vervolgens uiteindelijk een politieke weging wat ermee gebeurt, maar ik denk dat het verstandig is om hier wel over door te blijven denken. Tegelijkertijd moeten we niet denken dat dit de heilige graal is die alles oplost. Er zijn sectoren waar investeringen nuttig kunnen zijn, bijvoorbeeld in de scale-upfase van innovatieve bedrijven die het lastig vinden om kapitaal op te halen en die voor hun kapitaalbehoefte vaak naar het buitenland verhuizen, wat natuurlijk eeuwig zonde is. Ik denk dat je in dit kader altijd moet bekijken hoe we privaat kapitaal kunnen organiseren en welke rol een overheid daarbij kan spelen. Ik denk dat je heel voorzichtig moet zijn in het verstrekken van meer subsidies of het op je nemen als overheid van die investeringsrol. Ik geloof er namelijk in dat je uiteindelijk private investeerders nodig hebt om kapitaal te verschaffen. Die kunnen ook de beste beslissingen nemen. Maar hier zit wel een rol voor de overheid. Nogmaals: u krijgt zeer, zeer binnenkort een uitgebreide brief hierover van mij.

De heer Kroon had het in het licht hiervan over een investeringsbank. Hij vraagt wanneer de brief komt. Zeer, zeer binnenkort, in ieder geval voordat u met reces gaat. Ik zet nog een paar punten en komma's in die brief.

Voorzitter. Er ligt nog een vraag, ook van de heer Kroon, over investeren in de regio. Hij vraagt in dat licht naar investeringen van Invest-NL. De investeringen van Invest-NL zien op heel Nederland, er worden geen regio's uitgesloten. De investeringsportfolio van Invest-NL is openbaar en inzichtelijk en staat ook op de website. Hierin is zichtbaar dat de investeringen in verschillende regio's landen. Tegelijkertijd denk ik dat als we toegaan naar een beweging waarbij we meer verwachten van zo'n investeringsinstelling, we als politiek zeer terughoudend moeten zijn in de richting die we meegeven. Dit betreft enerzijds de randvoorwaardelijke sfeer, maar daarnaast moeten we ook heel erg oppassen dat we niet zeggen "u moet in die regio investeren", of "u moet in die categorie investeren", of "u moet in dat bedrijf investeren." Als de politiek zich er namelijk te veel mee gaat bemoeien, vrees ik dat het weer een snel einde zal hebben. Wij hebben dat kunnen zien in het FES, waar we met de beste bedoelingen onze gasbaten in hebben gestopt en we hebben het kunnen zien in het Groeifonds. Iedere keer kunnen we onszelf er niet van weerhouden — iedereen is daar mede debet aan — om daarin mee te sturen, want dan vaak het einde betekent van zo'n goed initiatief.

Voorzitter, ik kijk even op de klok. Ik wilde naar mijn tweede onderwerp gaan, maar ik kijk naar u of dat wat betreft de tijd goed zal gaan.

De voorzitter:

Dan heeft u wel heel weinig over voor dat tweede blokje. Ik stel dus voor om nu te schorsen tot 15.45 uur. We lopen nog steeds in in de tijd. De heer Schalk heeft nog een vraag, zie ik. Een heel snelle vraag.

De heer Schalk (SGP):

Zeker, voorzitter. Het eerste blokje ging over overheid en overheidsfinanciën. Misschien mag ik mijn vraag uit de eerste termijn herhalen? Ik vroeg toen hoe de minister aankijkt tegen die nationale ontsnappingsclausule. Dat punt is volgens mij nog niet behandeld, maar het kan zijn dat u het bij een ander onderwerp had gevoegd.

Minister Heinen:

Ja, volgens mij zit die vraag elders, maar laat ik die bij dezen meteen beantwoorden, want we hebben nog veel minuten op de klok voordat het 15.00 uur is.

Ik geloof echt niet in het inzetten van een nationale ontsnappingsclausule. Ik zal u ook vertellen waarom. In de eerste plaats heb ik hier een principiële reden voor. Meer schulden maken is niet de oplossing voor de enorme investeringen in Defensie waarvoor wij staan. Dit is een structurele opgave en die kun je niet met schuld financieren. Je zult er keuzes voor moeten maken. Die zitten enerzijds aan de uitgavenkant en anderzijds aan de lastenkant. Dit is uiteindelijk een politieke discussie en keuze. Het kabinet heeft hier nog geen keuze in gemaakt, maar dit zijn grofweg de twee knoppen, tenzij je zegt dat het Europees moet, maar daar geloof ik ook niet in. Dit is de meer principiële kant.

Daarnaast is het ook goed om te beseffen dat die ontsnappingsclausule voor Nederland ook echt geen zin heeft. Wij voldoen op dit moment niet aan het uitgavenpad dat het Stabiliteits- en Groeipact ons voorschrijft. We wijken marginaal af van het netto primaire-uitgavenpad zoals dat ons is voorgeschreven. Ik vind dat daar een bepaalde rechtvaardiging in zit, gezien onze schuldpositie. We hebben een zeer lage staatsschuld, dus ik vind dat we daarin wat ruimte kunnen nemen om investeringen te kunnen doen. Ik heb u aangegeven welke investeringen het kabinet doet in het licht van ons verdienvermogen. De Europese Commissie heeft, zolang je aan de 60% schuldnorm en de 3% tekortnorm voldoet, geen middelen om je een aanwijzing te geven of in te grijpen op je begroting. Dat is de reden waarom wij het begrotingsbeleid kunnen voeren zoals het is. Op het moment dat wij door de 3% of door de 60% schieten, gaat Europa wel ingrijpen en zal het wat meer de wet gaan voorschrijven. Ik vind die situatie niet wenselijk, en daar wil ik van afblijven. Dat vergt dat als we extra uitgaven doen, we keuzes moeten maken om niet door die 3 en die 60 te schieten. Als je de nationale ontsnappingsclausule inzet, dan heb je op korte termijn daar wat uitzonderingen toe. Maar ik weet precies waarom we het doen: om die moeilijke keuzes niet te maken. Wie zegt mij dan dat over vier jaar, als die clausule eindigt, je die keuzes wel hebt gemaakt? Dan ben je wel door die 3% en die 60% heen geschoten en zit je echt in een andere situatie dan wij nu zitten. Als jij nu die keuzes niet kan maken, heeft niemand een garantie dat je ze over vier jaar wel maakt. Daarom wil ik dat we 'm niet inzetten om onszelf te dwingen om nu die moeilijke keuzes te maken voor de investeringen van Defensie.

Voorzitter, ik zet snel een punt, want u wil schorsen, zie ik.

De voorzitter:

Helder. Ik ga schorsen tot 15.45 uur.

De vergadering wordt van 15.00 uur tot 15.45 uur geschorst.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering. Aan de orde is de eerste termijn van de kant van de regering over de Voorjaarsnota. Ik geef het woord aan de minister van Financiën.

Minister Heinen i:

Dank u wel, voorzitter. Ik ben bij het tweede onderwerp aangekomen. Er zijn enkele vragen gesteld in de categorie economie en koopkracht. Daarna ga ik naar het wat uitgebreidere onderwerp, namelijk alle beleidskeuzes die in de Voorjaarsnota zitten. Daar zijn de meeste vragen over gesteld.

Ik begin bij economie en koopkracht. Mevrouw Visseren-Hamakers vroeg hoe ik aankijk tegen economische groei en vervuilende activiteiten. Het kortste antwoord zou zijn dat ik economische groei goed vind en vervuilende activiteiten minder goed. Je moet natuurlijk altijd de balans daarin zoeken. Ik zeg daar wel bij dat economische groei natuurlijk geen doel op zichzelf is. We streven niet een AEX-index na; we willen economische groei in brede zin. Het gaat natuurlijk om de welvaart die je daarmee vergaart met elkaar. Vervolgens is de politieke discussie wat we met die welvaart doen, hoe we dat verdelen in het land en hoe we dat vervolgens weer investeren. Daarom vind ik welvaart en economische groei goed, maar nooit een doel op zichzelf. Het belangrijkste is natuurlijk de kwaliteit van leven die we nastreven, een goede kwaliteit van leven. Ik wil het liefst dat dat duurzaam gebeurt. Ik ben op zich positief, want je ziet dat de toename van economische groei en de reductie van de uitstoot van broeikasgassen nu ook samen kunnen gaan. Je ziet het ene dalen en het andere stijgen: de economische groei stijgt en de uitstoot van broeikasgassen daalt. Ik vind het een goede ontwikkeling als dat op die manier samengaat. Daar blijf ik natuurlijk naar streven.

De voorzitter:

Mevrouw Van Visseren-Hamakers van de Partij voor de Dieren.

Mevrouw Visseren-Hamakers i (PvdD):

Zonder "van", voorzitter. Die achternaam is volgens mij al lang genoeg.

Dank aan de minister voor een antwoord op mijn vraag. Ten eerste is de milieu-impact van sommige economische activiteiten breder dan alleen CO₂-uitstoot. Het gaat ook om vervuiling en aantasting van de natuur. Het is dus breder dan dat. Je ziet dat daar echt nog problemen zijn, niet alleen in Nederland, maar ook wat betreft de voetafdruk die de Nederlandse economie elders heeft en natuurlijk ook in de toekomst. Als wij nu kiezen voor meer vervuilende industrieën — ik zal het netjes houden — dan zal dat op een gegeven moment ook moeten worden aangepakt in de toekomst. Dus mijn analyse was breder. Ik voel de voorzitter al in mijn nek hijgen. Mijn vraag aan de minister is: kan hij daarop reflecteren? Ik had eigenlijk gevraagd wat de minister vindt van economische groei in relatie tot vervuiling. De minister gaf daar al wat antwoord op, maar preventieve maatregelen, dus als je niet vervuilt, zijn goedkoper. Ziet de minister sommige economische activiteiten die niet passen binnen de planetary boundaries? Kan de minister wat breder reflecteren op de relatie tussen economie en duurzaamheid?

De voorzitter:

De minister. Niet te breed.

Minister Heinen:

Breed, maar niet te breed. Ik ga mijn best doen, voorzitter. Mevrouw Visseren-Hamakers wees ook op de Monitor Brede Welvaart, waarin natuurlijk wordt gekeken naar het hier en nu, het later en het elders. Die monitor geeft van heel veel indicatoren aan hoe we daarop scoren. Ik vind dat een goede ontwikkeling. Ook dat is geen doel op zich, maar is wel een manier om ons meer informatie te geven bij het maken van keuzes. Dat is dus een nuttige monitor, die ons ook elke keer weer met de neus op de feiten drukt, namelijk de gevolgen van het beleid dat wij voeren. Dus dat vind ik positief. Wel vind ik dat er in het politieke debat vaak een afslag wordt gemist als ervan uit wordt gegaan dat je de economische activiteit moet verminderen om vervolgens je samenleving of je land te kunnen verduurzamen. Daar ben ik het niet mee eens. Het moet samen opgaan. Vaak heb je de economische activiteit en ook de expertise die in een bedrijf zit, nodig om te kunnen verduurzamen. Dus als u mij vraagt om daar een reflectie op te geven, dan sta ik in het politieke debat aan de kant van degenen die zeggen: het moet samen opgaan. Ik constateer dat er ook stromingen zijn die zeggen: je zou de economische activiteit moeten minderen. Daar ben ik niet van. Ik denk dat het ook lukt om te groeien én te verduurzamen als we er met z'n allen de schouders onder zetten. Daar ben ik vrij optimistisch over.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Sommige economische sectoren en sommige bedrijven kunnen inderdaad groeien binnen de planetary boundaries, dus tot zover zijn we het met elkaar eens. Dat is toch fijn om te constateren. Maar sommige economische activiteiten passen simpelweg niet binnen de planetary boundaries. We hebben maar één aardbol en op een gegeven moment is de rek eruit. De Nederlandse economie ziet er nu zo uit dat we al vóór de zomer meer dan onze ecologische voetafdruk hebben gebruikt. Dus met onze economische activiteiten gebruiken we nu al meer leefruimte of uitstootruimte dan dat we zouden moeten gebruiken.

De voorzitter:

En uw vraag is?

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Mijn vraag is: hoe reflecteert de minister daarop? De minister is positief. Dat mag, maar we gebruiken nu te veel milieugebruiksruimte met onze economie. Hoe kijkt de minister daarnaar?

Minister Heinen:

We streven natuurlijk naar vermindering. Daar ligt de analyse aan ten grondslag dat we nu in een situatie zitten die we onwenselijk vinden. De vraag is dus hoe we komen tot die vermindering. Dat kan inderdaad de CO₂-uitstoot zijn, maar u wijst er ook terecht op dat er meerdere elementen zijn die je leefomgeving kunnen beschadigen. Als u mij deze vraag in algemene zin stelt, zal ik daar als econoom op zeggen dat je negatieve externe effecten ook gewoon moet normeren en beprijzen. Dus dat is goed om te doen. Dat gebeurt ook; dat vergeten we nog wel eens. Je kunt dan natuurlijk de vraag stellen in welke mate dat plaatsvindt. Als je kijkt naar hoe het in Europa georganiseerd is, denk ik dat we het best goed doen. Kijk bijvoorbeeld naar het ETS, het trading system voor koolstofuitstoot. Dat is een hele goede maatregel, waarbij we internationaal rechten toekennen voor uitstoot. Elk jaar verminderen we die en dwingen we producenten om steeds schoner te worden. Ik denk dat dit een succesvolle aanpak is, die je breder zou kunnen toepassen. Dat doen we dus ook door elke keer meer sectoren onder het ETS te brengen.

De voorzitter:

Tot slot, mevrouw Visseren.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Natuurlijk zijn er instrumenten die werken. Feit blijft dat wij met onze Nederlandse economie op dit moment een te grote milieugebruiksruimte gebruiken. Ik denk dat de minister en ik van mening verschillen over de prioriteiten en over de vraag hoe snel en op welke manier we die milieugebruiksruimte zouden moeten verkleinen. Dat is oké, dus ik heb geen volgende vraag.

Minister Heinen:

Ik ben wel hoopvoller, want ik denk dat we in de prioriteiten helemaal niet verschillen. Ik denk dat we alle twee naar een schonere wereld willen, maar u heeft gelijk: we kunnen van mening verschillen over het pad en de snelheid daarnaartoe en over de vraag welke instrumenten je inzet.

De heer Dessing i (FVD):

Ik haak even in op de vraag van mevrouw Visseren-Hamaker. Ik hoor de minister praten over een combinatie van investeren en economie, in combinatie met duurzaamheid. Dat is op zich een logische combinatie in deze tijd, maar ik kan me wel voorstellen dat je dan hoofdzakelijk praat over de publieke sector en niet over de private sector. Als je dat doet — en er is inderdaad groei, met name als je dat doet in de publieke sector — krijg je dus ook een groei van de overheid. Hoe kijkt de minister daartegenaan en ziet hij ook die combinatie in de private sector?

Minister Heinen:

We moeten even scherp hebben dat we over hetzelfde praten. Als ik het heb over groei, heb ik het over een groeiende economie. Een groeiende economie komt voor mij voornamelijk voort uit de private sector; niet vanuit de publieke sector, want dan heeft de Dessing inderdaad gelijk dat de overheid alleen maar toeneemt. Als we het hebben over groei, heb ik het over de groei van de economie georganiseerd vanuit de private sector. Als we het hebben over duurzaamheid, vind ik dat we naar alle sectoren moeten kijken, dus ook de private sector. Die zal ook moeten verduurzamen. De vraag is natuurlijk: hoe kom je daar en hoe stimuleer je iedereen op dat pad naar de verduurzaming? Er zijn verschillende motivaties om dat te doen. Je kunt het doen vanuit een betere leefomgeving, maar ook vanuit energieonafhankelijkheid. Dat is natuurlijk ook een heel mooi streven: dat je als land onafhankelijk wilt zijn. Dan is energie ontzettend belangrijk in de mix daarvan. Verduurzaming kan daar natuurlijk ook bij helpen.

De heer Dessing (FVD):

Dank voor dit antwoord, maar dan toch nog even iets scherper. Bij die combinatie gaat het voor een groot deel over de publieke sector. Hoe kijkt de minister dan als liberaal aan tegen de groei van de publieke sector die dit met zich meebrengt?

Minister Heinen:

Ik probeer even de vraag scherp te krijgen. U vraagt mij hoe de verduurzaming in de private sector georganiseerd moet worden? Is dat uw vraag?

De heer Dessing (FVD):

Nee, het gaat over de combinatie van investeren en duurzaamheid. Dan praat je met name over de publieke sector. Als je daarin investeert, laat je de publieke sector dus groeien. Hoe kijkt de minister daar als liberaal met een wens voor een kleinere overheid tegenaan?

Minister Heinen:

Helder, dank u wel. Dan begrijp ik de vraag beter. Ik denk dat er een rol voor de overheid is als het gaat om publieke goederen. Infrastructuur is daar een vaak genoemd voorbeeld van. In dit specifieke geval is ons hoogspanningsnetwerk een mooi voorbeeld, dus TenneT. Dat is echt een bedrijf dat in publieke handen moet zijn. Het is een monopolist, die de infrastructuur zodanig moet vormgeven dat die verduurzaming ook vorm kan krijgen. Ik vind dat private investeringen in verduurzaming ook privaat georganiseerd moeten worden. De overheid kan natuurlijk wel een rol hebben om dat te stimuleren. In dat kader wees ik ook op beprijzen en normeren, dat een instrument is dat je kunt inzetten om de private sector te nopen tot investeringen die de verduurzaming vormgeven. Dan hoeft het ook niet samen te gaan met een grotere overheid.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Dessing.

De heer Dessing (FVD):

Nogmaals de vraag: hoe kijkt de minister dan aan tegen het groeien van de overheid daardoor? Dat moet toch met elkaar in tegenspraak zijn voor hem als liberaal?

Minister Heinen:

Daarom hamer ik er ook altijd op dat, als je investeringen in de ene categorie doet, dit betekent dat je in een andere categorie minder moet uitgeven. Als het alleen maar en-en-en is, groeit de overheid. Maar als je zegt "ik vind het belangrijk om te investeren met publieke middelen in verduurzaming", als dat je aanname is, zal ik er altijd bij zeggen: dat betekent dat je elders dus minder kunt uitgeven. Anders heb je twee opties. De eerste is de schuld laten oplopen. Dat betekent het doorschuiven van rekeningen. Dat vind ik vanuit mijn liberale visie geen verstandige optie. De andere optie is het verhogen van de belastingen. Daar kom ik tot dezelfde conclusie: dat zou ik niet verstandig vinden.

De voorzitter:

Dank u wel. Ik denk dat deze discussie heel lang kan doorgaan, meneer Dessing. Ik stel voor dat de minister, na de tweede interruptie van mevrouw Visseren, doorgaat.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Ik wil dit debat niet kapen, maar ik heb toch nog een belangrijke vraag. Soms zie je dat de grenzen van wat de natuur kan hebben binnen bereik komen. Je ziet dat het aantal bestuivers — dat punt heb ik in de eerste termijn genoemd en was de aanleiding voor deze vraag aan de minister — in Nederland afneemt. Dan hebben we echt een probleem met onze voedselproductie. We hebben drinkwatertekorten in Nederland. Pfas is overal. Ik wil het betoog uit mijn eerste termijn niet herhalen, maar je ziet dat de grens van de discussie over economie versus wat de natuur kan dragen zichtbaar wordt. Hoe kijkt de minister naar de analyse dat economische activiteiten soms simpelweg niet passen binnen de ruimte die de natuur beschikbaar heeft? Wat is het antwoord van de minister dan op de vraag met betrekking tot de economische activiteiten? Een gezonde leefomgeving is niet alleen voor dier en natuur van belang, maar ook voor ons. We hebben allemaal schoon drinkwater nodig, vooral op een dag als vandaag. Hoe kijkt de minister daarnaar als de grenzen zichtbaar worden?

Minister Heinen:

U heeft natuurlijk helemaal gelijk dat ook een zaak als biodiversiteit gewoon belangrijk is. Ik ben niet het type econoom dat economische groei ten koste van alles wil. Ik vind wel dat je de discussie moet voeren langs de lijn dat economische groei op zichzelf niet slecht is. Je moet wel discussie voeren over de vraag hoe je groeit. Dan kom ik weer terug op mijn vorige punt. We moeten dit interruptiedebatje in wat meer algemene vorm voeren, omdat we nu geen concrete casus bespreken. De wijze waarop je groeit kun je natuurlijk vormgeven met normeren en beprijzen om richting te geven langs welke lijnen je groeit. Daar sta ik. Ik ben er dus helemaal niet vies van. Tegelijkertijd moet je het wel altijd in balans houden en niet doorschieten en economische activiteit kwijtraken. Ik denk je met meer welvaart uiteindelijk komt tot een schoner land. Ik ben niet van mening dat we armer moeten worden om schoner te worden.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

We komen op dezelfde conclusie uit.

De voorzitter:

Dat klopt. De minister vervolgt zijn betoog.

Minister Heinen:

We gaan wat in onderwerpen variëren. Ik ga nu naar het kindgebonden budget. Daar had de heer Schalk een vraag over. Hij vroeg naar de maatregel met betrekking tot het kindgebonden budget die in het kader van de Voorjaarsnota is genomen en natuurlijk de koopkracht raakt. Daarbij moet ik zeggen dat we de koopkrachtdiscussie in augustus voeren. Dan heb ik een koopkrachtbeeld en maken we specifiek beleid langs de lijn van verschillende groepen. Meer specifiek op deze vraag antwoord ik dat het klopt dat in de Voorjaarsnota is afgesproken dat het afbouwpercentage van het kindgebonden budget iets verhoogd wordt. Dat geldt voor een inkomen vanaf €60.000. Dat is dat extra knikpunt waar vaak naar wordt verwezen. Het klopt dat in de Tweede Kamer een motie is aangenomen om deze maatregel anders in te richten. Ik heb die motie ontraden, omdat dit het koopkrachtbeeld betreft. Ik heb aangegeven dat ik deze discussie wil voeren bij de augustusbesluitvorming, zodra het kabinet die heeft afgerond. Dan heeft u een beeld van hoe de koopkracht is verdeeld over de verschillende inkomensgroepen.

Dan kom ik bij mijn favoriete onderdeel: de aiq, de arbeidsinkomensquote. Dat wordt een klassiek nummertje.

De voorzitter:

Maar niet dan nadat de heer Schalk van de SGP heeft geïnterrumpeerd.

De heer Schalk i (SGP):

Het is heel fijn dat het vakkundig naar de begroting toe is gebracht, maar kunnen we erop rekenen dat er naar aanleiding van die motie keuzes gemaakt gaan worden? Of is dat een te snelle conclusie van mij?

Minister Heinen:

Ik vrees dat dat net te snel gaat. Ik verwees naar de augustusbesluitvorming. Ik vind het uiteraard een terecht politiek debat, maar ik vind dat we dat meer geïnformeerd moeten voeren met elkaar wanneer we het hele beeld hebben. Toen de motie in de Tweede Kamer werd ingediend naar aanleiding van het debat we daar hebben gevoerd gaf ik aan dat ik het zelf niet verstandig vond om er één maatregel uit te nemen en te zeggen dat die maatregel op zichzelf slecht is. We moeten kijken wat het totaal aan maatregelen doet voor de koopkracht van specifieke groepen. Vanuit dat vertrekpunt moeten we het politieke debat voeren.

De heer Schalk (SGP):

Dat begrijp ik op zich wel. De motie is, hoewel de minister die in de Tweede Kamer had ontraden, wel aanvaard. Ik ga ervan uit dat in de augustusbesluitvorming gerefereerd wordt aan die motie, zodat duidelijk wordt waar die geland is.

Minister Heinen:

Dat gaan we doen. Ik hoop nogmaals meer inzicht te hebben in de precieze koopkrachteffecten in totaliteit. Deze Voorjaarsnota was in die zin wat atypisch. Ik ga straks nader in op het proces. Er zijn best wat maatregelen genomen die ingrijpen op koopkracht. Ik heb bij de fractievoorzitters aangegeven dat het beter was om die discussie in augustus te voeren. In de Voorjaarsnota moeten we sec het uitgavenbeeld met elkaar bespreken. Er was toch politiek de behoefte om ook wat koopkrachtmaatregelen aan te kondigen. Die moesten van dekking worden voorzien. Daar komt deze maatregel uit voort. Ik heb gezegd: laten we de effecten daarvan in augustus bespreken. Dan kunt u vanuit uw politieke overtuiging beoordelen of die fair uitpakken.

Dan ga ik naar het standaardnummer op onze bruiloft: de aiq. De heer Van Apeldoorn vraagt elk debat wat ik doe aan de aiq. Daar zit natuurlijk een aanname in dat de dalende trend niet zijn voorkeur heeft. Ik moet erbij aangeven, zoals ik elke keer doe, dat de aiq al langjarig daalt. We zijn bezig om daar in te duiken. Ik kom daar bij de Miljoenennota op terug, conform mijn vorige toezegging aan de heer Van Apeldoorn. Ongeveer de helft van de daling komt door de andere sectorsamenstelling. Het is lastig om daar direct conclusies aan te verbinden. In de wetenschappelijke literatuur is er geen optimaal niveau van de aiq. Daarom is het lastig om daar specifiek beleid op te voeren. Het Centraal Planbureau verwacht in alle onafhankelijkheid dat de aiq de komende jaren weer stijgt. Dat is het gevolg van een vertraagde reactie van de lonen op de inflatie. Zo zien we dat de loonontwikkeling hoger is dan de inflatie. Dat zal je weer terugzien in een stijgende aiq. Dat is op de korte termijn, maar daarnaast zie je een langjarige trend waarin die aiq daalt. Nogmaals, dat heeft ook te maken met een veranderende samenstelling van de economie. Ik ga daar bij de Miljoenennota nader op in, zodat we de discussie op basis van alle beschikbare informatie kunnen voeren.

De heer Van Apeldoorn i (SP):

Dank aan de minister hiervoor. Wij kijken natuurlijk uit naar de paragraaf over de aiq, de arbeidsinkomensquote, in de Miljoenennota. Ik wil het toch nog even scherp krijgen. Natuurlijk krijg je in de wetenschappelijke literatuur geen eenduidig antwoord over wat de optimale aiq is. Dat geldt voor heel veel afwegingen die de politiek moet maken. Dat is helder, maar dan kom je ook niet veel verder. De minister zegt dat het duidelijk is dat voor de SP-fractie die dalende aiq een ongewenste trend is, dat die niet de voorkeur heeft. Heeft die wel de voorkeur van de minister?

Minister Heinen:

De aiq is een indicator die ons kan helpen bij het nemen van besluiten. Tegelijkertijd weet ik niet of dit de indicator is waarop we moeten sturen. Ik snap dat de heer Van Apeldoorn vanuit zijn politieke overtuiging ziet dat winsten en lonen zich anders ontwikkelen en dat hij zich afvraagt of dat gunstig is. Tegelijkertijd denk ik dat we elkaar veel meer kunnen vinden als we kijken hoe koopkracht voor specifieke groepen zich ontwikkelt, hoe armoede zicht ontwikkelt en hoe de kansen van mensen, met name van kinderen, zich ontwikkelen. Ik denk dat je dan veel beter beleid kunt inrichten. Sec de aiq is een te grofmazige indicator om conclusies aan te verbinden en beleid aan te koppelen. Ik denk dat we dan naar andere zaken moeten kijken. Dat zou mijn voorkeur hebben. Daarmee doe ik niets af aan de relevantie van deze indicator.

De heer Van Apeldoorn (SP):

De indicator is relevant, omdat die iets zegt over de verdeling van de koek. Dan zegt de minister natuurlijk dat de koek eerst gebakken moet worden, moet groeien en dat we daarvoor moeten investeren en dat het bedrijfsleven de ruimte moet krijgen. Die riedel kennen we. Dat kan de minister mij besparen. Dat snap ik allemaal wel, zeker vanuit VVD-perspectief, hoewel de minister hier natuurlijk namens het hele demissionaire kabinet staat. Maar die verdeling is maatschappelijk kwel relevant. Voormalig president van DNB, de heer Knot, heeft toen hij nog in functie was, gezegd dat hij zich zorgen maakt om de langjarige dalende trend van de aiq, omdat die het zo succesvolle poldermodel onder druk zou kunnen zetten. Dan zeggen werknemers en vakbonden immers terecht: eigenlijk werkt die economie voor ons minder goed dan voor de bedrijven, voor het kapitaal, voor degenen die hun inkomen uit winst verwerven. Nog los van wat je ervan vindt in termen van rechtvaardigheid, kan het ook als een maatschappelijk of economisch probleem gezien worden. Kan de minister daar nog een keer op reflecteren? Ziet hij het punt dat de voormalig president van De Nederlandsche Bank maakte?

Minister Heinen:

Op zich snap ik de opmerking van de heer Knot op dit punt. Tegelijkertijd zou ik niet te grote conclusies willen verbinden aan een indicator. Ik denk dat je dan breder moet kijken naar wat er aan de hand is in de economie. Als ik breder kijk, dan zie ik dat onze economie structureel groeit, dat de welvaart toeneemt, dat de armoede afneemt en dat de werkloosheid daalt. Dat zijn allemaal gunstige ontwikkelingen. Ik denk dat de heer Knot ook wees op de korte termijn, waarin we zagen dat de lonen echt achterbleven bij de inflatie en waarin er ruimte was om de lonen te verhogen. Die inhaalslag zie je nu plaatsvinden. Maar nogmaals, ik vind dat je moet oppassen om een indicator die ons ongunstig gezind is, te projecteren op de hele economie en daar je beleid op te baseren. Dan ben je volgens mij te grofmazig bezig.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Over dat laatste ben ik het met de minister eens. Laten we inderdaad kijken naar verschillende indicatoren, maar ik zou het waarderen als de aiq daar een van is. Laten we niet alleen focussen op de staatsschuld en de groei van het bbp.

Tot slot, voorzitter. Wellicht was de minister van plan daar nog op in te gaan; ik wist niet of het blokje aiq al was afgesloten. Ik had gevraagd naar de implicaties van de Voorjaarsnota voor de aiq, en erop gewezen dat de lasten voor burgers toenemen als gevolg van de wijzigingen die zijn opgenomen in de Voorjaarsnota en verschillende begrotingen, terwijl de lasten voor het bedrijfsleven dalen. Daarmee zou je het probleem — de minister denkt daar misschien anders over dan ik — eerder vergroten dan verkleinen. Kan de minister daar nog op ingaan? Is dat bewust? Erkent hij in ieder geval dat dat het geval is?

De voorzitter:

Tot slot, de minister.

Minister Heinen:

Dit is de reden waarom ik specifiek in de Miljoenennota inga op de aiq. Dan kan ik het hele beleid meenemen, dus ook de augustusbesluitvorming over deze ontwikkeling. Dan heb je een geïnformeerder debat met elkaar. Laat ik wel zeggen dat ik het ermee eens ben dat sec kijken naar de groei van het bbp veel te grofmazig is. Je moet ook kijken naar wat we met die welvaart doen en hoe die verdeeld wordt, ook in brede zin. Dan heb je een goed debat met elkaar. Enkel kijken naar hoe het bbp groeit, is te kort door de bocht. Daar ben ik het mee eens. Dat is ook de reden waarom we in de Miljoenennota nu specifiek op dit element ingaan.

Voorzitter. Dat brengt mij op het tweede punt van de heer Van Apeldoorn: de armoede. Hij vraagt daar vaak aandacht voor. Hij vroeg wat ik vind van de toename van de armoede-intensiteit. Laat ik in algemene zin zeggen dat het goed is dat de armoede daalt en dat de armoede onder kinderen afneemt. Laten we stilstaan bij de enorme prestatie die in de afgelopen tien jaar, met dank aan al mijn voorgangers, is geleverd om de armoede te doen dalen en de kinderarmoede te halveren. Tegelijkertijd kijken we bij de armoedecijfers vaak naar de streep, maar zien we niet wat er onder die streep gebeurt. Dat kan natuurlijk intensiveren. Dat is denk ik ook waar de heer Van Apeldoorn op wijst. Hij vroeg: hoe zit het met die armoede-intensiteit? Ik deel die zorgen, want het is natuurlijk ernstig als je daarmee te maken hebt. Tegelijkertijd vraagt dat ook van ons een andere benadering van dit thema. Ik merk dat we in het verleden vaak geprobeerd hebben, als we een beweging in de armoede-indicator zagen, om met een maatregel zoals een huurtoeslagverhoging of een aanpassing van het kindgebonden budget het probleem op te lossen. Op zich klopt dat: je kunt mensen met lage inkomens gerichte koopkrachtondersteuning geven. Maar als je kijkt naar armoede-intensiteit, dan moet je dieper graven om te zien wat er echt speelt. Dan moet je ook ander beleid voeren. Het kabinet heeft een aantal stappen gezet, zoals het beschikbaar stellen van gratis schoolmaaltijden. We kijken naar problematische schulden, naar een energiefonds voor mensen met hoge lasten, en gemeenten voeren specifiek verslavingsbeleid. Daarmee kom je volgens mij dichter bij de kern van het probleem: armoede-intensiteit. Die is vaak het gevolg van multiproblematiek en die los je niet op met alleen een hogere huurtoeslag. Dit is dus wat het kabinet doet. Ik denk dat we daarin echt een andere weg zijn ingeslagen, ook in onze missionaire status. We hebben een aparte "koopkrachtenveloppe", zoals we dat in Haags jargon noemen, ingezet voor specifiek beleid gericht op mensen met een laag inkomen of die in een kwetsbare positie zitten. We noemden dat "groepen in de knel". Daar hebben we beleid voor gevoerd, met als doel mensen echt te helpen in het kader van de armoede.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Ik zie de andere weg die het kabinet in demissionaire status is ingeslagen, eerlijk gezegd niet zo. De minister gooit het over de boeg van armoede-intensiteit. Ik ben daar zelf over begonnen, dus ik begrijp dat wel. Het een sluit het ander echter niet uit. De minister zei net dat we de afgelopen jaren enorm zijn gegroeid, et cetera. We worden steeds rijker. Volgens mij zou je twee dingen moeten willen doen, als je vindt dat armoede in ons rijke land een probleem is waar je iets aan moet doen. Het aantal mensen dat onder de armoedegrens zit, zou je naar beneden willen brengen, het liefst naar nul. Tegelijkertijd zou je de armoede-intensiteit willen laten afnemen. Je wilt er dus voor zorgen dat groepen die nog onder de armoedegrens zitten, niet 20% of 30% eronder zitten, want dan ben je echt heel arm in Nederlands perspectief. Het een sluit het ander dus niet uit. De minister zegt blij te zijn dat het vorige kabinet ervoor heeft gezorgd dat met name de armoede onder kinderen gedaald is. Die is zelfs gehalveerd. Daar zijn wij natuurlijk ook blij om. Dat is trouwens mede gebeurd onder druk van deze Kamer en ook van de Tweede Kamer. Maar het huidige kabinet heeft als standpunt gesteld: dat is mooi, maar daar laten we het bij. Het kabinet koerst erop dat de armoede onder kinderen blijft zoals die is, dus dat die op het niveau van 2024 blijft. Dat is volgens mij nog steeds het beleid van het demissionaire kabinet. Er wordt namelijk geen beleid gevoerd om ervoor te zorgen dat de armoede onder kinderen verder teruggedrongen wordt.

De voorzitter:

En uw vraag is?

De heer Van Apeldoorn (SP):

De vraag is of de minister dat kan bevestigen, want daar heb ik ook over gesproken in mijn eerste termijn. Mijn fractie betreurt dat, ook omdat het geen uitvoering geeft aan een motie die met twee derde van de stemmen in deze Kamer is aangenomen.

Minister Heinen:

De vraag is of ik dat kan bevestigen. Dat kan ik niet, omdat het niet klopt. Ik wil erop wijzen dat het kabinet er nog geen jaar zit. Ik vind het ook wel flauw om te zeggen dat het kabinet niks bereikt heeft. Ik had er graag langer gezeten om aan al dit soort zaken te werken, maar een coalitiepartner besloot weg te lopen. We hebben nog geen jaar in functie gezeten. Voordat een kabinet is opgestart en de eerste begroting heeft gepresenteerd, zit je in december. We zijn nu een half jaartje verder. Na dat halfjaar was, floep, een coalitiegenoot weg. Dan is het wel flauw om te vragen: wat hebben jullie bereikt? Je kan niet in zes maanden de woningmarktproblemen oplossen, alle armoede oplossen, het begrotingstekort naar 0% reduceren et cetera. Dat gaat niet. Daar heb je echt tijd voor nodig. Ik was erg gemotiveerd om daaraan te werken. Het is zeer spijtig dat die tijd beperkt is geweest. Dat in de eerste plaats.

In de tweede plaats denk ik dat dit kabinet wel specifiek beleid heeft gevoerd om iets te doen aan de armoede-intensiteit. Ik wees al op de gratis schoolmaaltijden. We kijken naar problematische schulden. Mijn collega in het kabinet heeft het energiefonds weer gevuld om te voldoen aan specifieke problematiek. We hebben ook generiek beleid gevoerd, als het gaat om het kindgebonden budget, de huurtoeslag en de bevriezing van de dubbele algemene heffingskorting in de bijstand. Dat helpt ook allemaal in generieke zin bij armoede. Ik bestrijd echt het beeld dat er niks gebeurt. Ik denk dat in het verleden goede stappen zijn gezet. Ik denk dat dit kabinet op weg was om goede stappen te zetten en in die korte periode al wat stappen heeft gezet. Ik was bijzonder gemotiveerd om verder te gaan, maar er komt een verkiezing tussendoor. We gaan zien hoe de periode daarna uitpakt. Ik hoop natuurlijk dat het volgende kabinet verdergaat op dit pad.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Ik waardeer de passie en ambities van de minister. Hij had graag meer tijd gehad, maar heeft die niet gekregen. Hij moet daarvoor zijn bij de coalitiegenoot die in deze Kamer afwezig is vandaag. Daar ga ik verder niet over. Mijn partij is niet per se treurig dat de mensen niet meer tijd krijgen, maar dat is voor een andere keer. Maar volgens mij klopt het niet wat de minister zegt. Ik had het over kinderarmoede. Daar wil ik even specifiek op focussen. Ik denk dat we het er allemaal over eens zijn dat kinderen in Nederland niet in armoede zouden moeten opgroeien. De kinderarmoede is gehalveerd onder het vorige kabinet. Dit kabinet heeft gezegd: we willen ervoor zorgen dat de armoede onder kinderen niet verder stijgt ten opzichte van 2024. Lees het hoofdlijnenakkoord erop na; de minister is er uiteindelijk mee bekend. Dat is het beleid geweest. Dat was de inzet. Deze Kamer heeft gevraagd om daar een schep bovenop te doen door extra beleid te voeren of nieuwe beleidsvoorstellen te doen, teneinde de kinderarmoede significant omlaag te brengen. De minister kan zeggen dat het kabinet de rit niet mag uitzitten. Dat klopt, maar evenzogoed had het kabinet ervoor kunnen kiezen om in bijvoorbeeld de Voorjaarsnota maatregelen op te nemen die een extra inspanning zouden leveren voor het oplossen van de kinderarmoede. Dat is gewoon niet gebeurd en dat is waar ik de minister over bevroeg.

Minister Heinen:

Het heeft er natuurlijk ook mee te maken dat veel maatregelen aan de inkomstenkant van de begroting zitten, waarover we in augustus besluiten. Die zie je dus niet direct terug in de Voorjaarsnota. Maar nogmaals, ik bestrijd het beeld dat er niets gebeurt. Ik pak de cijfers er nog even bij. Als je de cijfers in het Centraal Economisch Plan bekijkt en je 2004 vergelijkt met 2028, dan zie je dat het aantal personen onder de armoedegrens daalt van 3,5% naar 2,7%. Het aandeel kinderen in armoede daalt van 3,4% naar 2,7%. Er is dus sprake van een dalende trend. Dat is een goede ontwikkeling.

Tegelijkertijd ben ik het zeer eens met de heer Van Apeldoorn dat we niet stil kunnen zitten en dat elk kind in armoede er een te veel is. We moeten er altijd naar streven om het aantal kinderen in armoede beneden te brengen. Ik denk echter wel dat het te makkelijk is om te zeggen: we gooien de huurtoeslag omhoog en dan zal het wel goed zijn. We zijn op een punt gekomen, zeker door het beleid in het verleden, dat we in generieke zin grote groepen uit de armoede hebben kunnen halen. Tegelijkertijd zitten er nog steeds personen in armoede. Dat vergt echter een specifiek beleid, waarbij je veel breder moet kijken. Dan gaat het ook om het type huis waarin je woont, hoe je gezinssamenstelling is, of je te maken hebt met problematische schulden, verslaving en dergelijke. Ik verwees ook al naar de schoolmaaltijden. Dat zijn allemaal elementen die kunnen bijdragen om de armoede-intensiteit te verminderen. Nogmaals, ik ben zeer gemotiveerd om daarop door te gaan.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Van Apeldoorn.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Ja, tot slot, voorzitter. Het CBP heeft in februari de prognose gegeven dat de kinderarmoede licht zal dalen in dit jaar en volgend jaar. Ik denk dat het gaat om ongeveer 15% ten opzichte van wat het was. Dan gaat het niet om procentpunten maar om de verhouding. Dat is mooi natuurlijk, maar dat is een onzekere prognose, want die prognose is gedaan nog voor de brede Trumptarieven. Het is dus afwachten of die prognose ook gerealiseerd wordt.

Maar het kernpunt is het volgende. Het CPB had eerder voorspeld dat de armoede onder kinderen gelijk zou blijven. Die aangepaste voorspelling is gedaan op basis van de ontwikkeling van de economie en niet op basis van extra beleid of extra maatregelen die dit kabinet heeft genomen om de kinderarmoede verder terug te dringen. De minister kan dan allerlei maatregelen noemen, maar die maatregelen waren er al. Deze Kamer heeft gevraagd om extra maatregelen die ervoor moeten zorgen dat de armoede onder kinderen structureel en significant daalt. Dat is niet gebeurd. Dat punt hou ik staande. De minister kan daar zijn redenen voor hebben, maar dat was mijn punt.

Minister Heinen:

Ik begrijp dat punt. Voor mij is het doel leidend, namelijk een daling van die armoede. Wie de eer voor die daling toekomt maakt mij niet uit, of dat nu dankzij het kabinet is of dankzij de bedrijven die die economische groei veroorzaken. Het maakt mij niet uit, als de trend maar naar beneden gaat. Bij een stijgende trend ben ik niet tevreden, maar bij een dalende trend ben ik wel tevreden. Uiteindelijk kunnen we deze discussie pas afronden als iedereen uit de armoede is. Daar moeten we naar blijven streven. Tegelijkertijd is dat ook steeds lastiger als het een steeds kleinere groep betreft. Maar nogmaals, dat neemt niet onze verplichting weg om daarnaar te blijven streven.

Voorzitter. Ik was volgens mij aangekomen bij het derde blokje, namelijk alle beleidskeuzes. We hadden al een kleine vooruitloop daarop, maar ik ga nu een aantal specifieke vragen beantwoorden.

Ik begin bij de bni-koppeling. Daarover zijn een aantal vragen gesteld. Onder anderen de heer Martens vroeg naar de bni-koppeling, de ODA-koppeling, moet ik zeggen. De heer Holterhues heeft daar ook naar gevraagd, net als de heer Hartog. Het klopt dat bij er bij de Voorjaarsnota voor is gekozen om het ODA-budget weer te indexeren op basis van de bni-ontwikkeling in het CEP 2025. Het klopt ook dat de MEV-indicatie voor 2025 niet is toegepast. Er zit wel een indexatie op het OS-budget, maar die is minder dan een aantal leden in dit huis hadden gewild. Dat is ook een budgettaire kwestie; ook daarvoor moet de dekking wel gevonden worden. Er zijn andere keuzes gemaakt, maar nogmaals, er zit een indexatie in het CEP. Daarmee is de indexatiesystematiek gewoon weer opgepakt zoals die al tijden wordt toegepast.

De heer Hartog vroeg specifiek hoe dat doorwerkt naar 2027-2029. Het is waar dat als gevolg van het hoofdlijnenakkoord een korting is toegepast. Daarna zijn we weer gaan indexeren, met uitzondering van de MEV-indexatie. Die is overgeslagen, maar in het CEP is de indexatie weer opgepakt. Die korting heeft natuurlijk wel een langjarige doorwerking. Dat is wel het eerlijke verhaal.

De heer Schalk (SGP):

Ik heb daar nog een vraag over. Volgens mij heb ikzelf de percentages genoemd. Ooit was het percentage 0,7%.

Minister Heinen:

Het streven, ja.

De heer Schalk (SGP):

Het streven; dat is alweer een hele aanpassing. Op dit moment is het 0,44%. Tijdens of na de Algemene Financiële Beschouwingen is hier een motie aangenomen, waarin werd gevraagd om terug te gaan naar die 0,7%. Dat is natuurlijk de intentie. Ik begrijp dat de minister zegt dat we weer een indexatie te pakken hebben, maar die zit wel ver onder die 0,7%. Was het de minister niet bekend dat we hier bedoelden 0,7%? Of is dit een manier om aan het woord "indexatie" een nieuwe invulling te geven?

Minister Heinen:

Dan vraag ik ook hoe dat gedekt wordt. De motie vraagt het OS-budget te verhogen. Maar het is een ongedekte motie; die ga ik niet uitvoeren. Ik wil dan horen hoe de Kamer dat bij meerderheid wenst te dekken. Het gaat om veel geld, om honderden miljoenen. Ik heb noch in de Eerste Kamer noch in de Tweede Kamer gehoord waar dat geld dan vandaan moet komen.

De heer Schalk (SGP):

Daar heeft de minister natuurlijk een punt. Dan vraag ik het specifieker. Is de minister het met mij eens dat we in ieder geval bedoeld hebben om naar 0,7% te gaan? En wat is de wens van de regering in dat geval? U zegt: zodra er een dekking voor is, gaan we op 0,7% zitten. Is dat dan ook weer voor de komende jaren? Of is dat niet helemaal de wens van de regering?

Minister Heinen:

Het kabinet streeft geen specifiek percentage na, maar heeft gekeken naar het budget. In nominale termen is daarop een korting toegepast. Uiteindelijk is vanaf het CEP de indexatie weer toegepast. Elk jaar moet gewogen worden of je dat budget weer indexeert, gegeven alle beleidsprioriteiten. Als er dekking is, zijn er meerdere beleidsprioriteiten. Het kabinet zal dat wegen. Het is natuurlijk aan het parlement — de Tweede Kamer en de Eerste Kamer — om het kabinet daarop te controleren en aan te geven wat het daarvan vindt. Het kabinet in zichzelf streeft geen percentage na, maar heeft in het hoofdlijnenakkoord een budgettaire korting verwerkt.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Schalk.

De heer Schalk (SGP):

Dat betekent bijvoorbeeld dat, als hier opnieuw een motie wordt ingediend waarin die 0,7% misschien duidelijker wordt geformuleerd dan in een vorige motie, de minister zegt: kom met een dekking en dan gaan we het ook doen.

Minister Heinen:

Nogmaals, het budgetrecht ligt in het parlement. Als de Kamer zegt dat ergens geld in geïnvesteerd moet worden en dat wordt bij meerderheid, met dekking, aangenomen, dan heeft het kabinet dat natuurlijk uit te voeren.

De heer Holterhues i (ChristenUnie):

In mijn bijdrage heb ik gezegd: naast steun voor het defensiebudget, vinden wij ontwikkelingssamenwerking belangrijk als het gaat om soft power, geopolitieke ontwikkelingen en stabiliteit in de wereld. Ziet de minister kansen om een gedeelte van die dekking te vinden in die 5% defensiebudget?

Minister Heinen:

Nee, want dan telt dat niet mee voor de NAVO-norm. Die ruimte zie ik dus niet. Ik moet wel nog een aanvulling geven op mijn vorige punt. De dekking zal altijd beoordeeld worden langs de begrotingsregels die we met elkaar hebben afgesproken. Dezelfde spiegel houd ik de Tweede Kamer voor: vaak worden investeringen gewenst aan de uitgavenkant en wordt dekking gevonden aan de inkomstenkant. Maar dan zijn we de scheiding van inkomsten en uitgaven aan het loslaten. Dat kan ik niet uitvoeren, omdat dat niet in lijn is met de begrotingsafspraken die we in de coalitie hebben gemaakt. In dit specifieke geval zie ik niet hoe je uitgaven aan OS kan koppelen aan de NAVO-norm. In dit hypothetische geval zou dat betekenen dat je ook meer geld aan Defensie moet uitgeven. Dan geef je dus én meer geld aan OS uit én heb je meer geld nodig voor Defensie om aan de norm te voldoen.

De heer Holterhues (ChristenUnie):

Ik probeer het nog een keer. In onze visie is ontwikkelingssamenwerking belangrijk, mede — niet alleen, maar mede — omdat je daarmee soft power hebt. Ik zou graag de visie van de minister daarop willen horen.

Minister Heinen:

Die zou ik op zich graag geven, maar daarmee zou ik mij begeven op het beleidsterrein van een collega in het kabinet. Ik vind dat ik daarmee terughoudend moet zijn. Ik zou het ook niet leuk vinden als collega's in het kabinet het begrotingsbeleid gaan duiden. We hebben daarover natuurlijk collegiale afspraken gemaakt. Ik snap het punt dat u hier maakt, maar ik vind ook dat u dit debat met de vakminister moet voeren.

De heer Bovens i (CDA):

Ik ga nog heel even door op hetzelfde thema. Ik constateer dat u om budgettaire redenen zegt niet naar 0,7% toe te kunnen. Collega Schalk heeft terecht de vraag gesteld: wilt u eventueel naar de 0,7% of kan dat op dit moment gewoon niet om budgettaire redenen? Dat was eigenlijk de vraag en daarop heb ik niet echt een antwoord gekregen. Ik zou die vraag dus willen herhalen.

Dan punt twee. In de motie die in deze Kamer is aangenomen, was dat wel degelijk de bedoeling. Moet ik constateren dat de motie gewoon niet is uitgevoerd?

Minister Heinen:

U moet constateren dat de motie niet gedekt was. Ik kon de motie dus niet uitvoeren. Nogmaals, ongedekte moties kan ik niet uitvoeren. U kunt mij tot alles oproepen. U kunt mij ook oproepen tot de 3,5% voor de NAVO, maar ik kan het geld niet toveren als ik de dekking niet heb. Het klopt dat het uiteindelijk een budgettaire afweging is geweest bij de Voorjaarsnota. Daarbij zijn verschillende beleidsprioriteiten gewogen en is er tot deze verdeling gekomen. Dat ging voor een deel om de indexering van het ODA-budget, maar ik denk dat dat in mindere mate was dan de Eerste Kamer had gewenst. Als de Kamer dat alsnog wenst, dan hoor ik, nogmaals, graag de dekking, conform de begrotingsspelregels.

De heer Bovens (CDA):

En toch: als de Kamer ergens in december vraagt of u bij de volgende voorjaarsnota of de volgende begroting aandacht kunt besteden aan het budget, dan is de dekking er op dat moment inderdaad nog niet. Dan is de opdracht aan de regering die de voorjaarsnota maakt, of aan de partijen die de regering schragen, om met een dekking te komen. Maar ik begrijp nu dat je als je hier een motie indient om volgend jaar of over twee jaar aandacht te besteden aan een bepaald onderwerp, op dat moment al zelf met de dekking moet komen. Als dat de reden is, dan weten we dat voor de toekomst. Dan is dat een nieuwe spelregel.

Dat gezegd hebbende, kom ik op de 5% voor het NATO-budget. Er zitten binnen het ODA-budget posten zoals vredesmissies, de Verenigde Naties, UNICEF enzovoort, die wel degelijk zouden passen binnen het budget van de NAVO. Ik zou me dus kunnen voorstellen dat je als je bereid bent te groeien naar 0,7% wel degelijk kunt kijken naar de onderdelen van het ODA-budget die binnen het NATO-budget passen. Dat was het idee in mijn bijdrage. Ik zal straks in de tweede termijn vragen om te kijken of dat een idee is om uit te werken richting de Miljoenennota en op de langere termijn. Desnoods moet ik daarvoor een motie indienen. Het is een weg voor u om richting de 0,7% te komen.

Minister Heinen:

Dank voor de suggestie. Dit gebeurt deels al. Laat mij hierop in de tweede termijn terugkomen met wat we in kaart kunnen brengen van wat er nu al gebeurt. Ik weet dat een aantal zaken inderdaad toegerekend kunnen worden aan de 2%, maar daar hangen wel internationale definities aan. Daar kunnen wij niet zelf mee spelen. Ik ga kijken in hoeverre we u daarover kunnen informeren. Op zich is het natuurlijk een slimme manier om zo naar zaken te kijken.

Als de motie vraagt om aandacht te besteden aan de ODA-norm, dan heb ik 'm uitgevoerd, want ik heb er aandacht aan besteed. Dat is natuurlijk een beetje een flauwe uitvoering daarvan. Maar als de Kamer zegt dat dat echt moet gebeuren, dan zal ik de Kamer uitdagen. Dan wil ik ook weten waar de dekking vandaan moet komen, want het gaat om honderden miljoenen en er zijn veel wensen. Vertel dan maar waar we dat geld moeten vinden. Nogmaals, dat moet conform de begrotingsspelregels, want anders weet ik wat er gebeurt: dan gaan de belastingen weer omhoog.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Ik heb de oplossing.

Minister Heinen:

Dat zijn hogere belastingen.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Nee, zeker niet. Ik heb de oplossing door de minister een vraag te stellen. Ik zit hier nu twee jaar, en volgens mij zijn we continu tikkertje met elkaar aan het spelen. Wat er gebeurt, is het volgende. Het kabinet bezuinigt op dingen die de Kamer belangrijk vindt. Als we dat willen herstellen, dan zegt de minister: vind er maar dekking voor en dan doe ik het. Mijn vraag aan de minister is dus: waar heeft u het geld voor ontwikkelingssamenwerking aan uitgegeven? Dan is dat ons voorstel voor de dekking.

Minister Heinen:

Deze vraag snap ik niet helemaal. Als de vraag is waaraan het geld is uitgegeven, dan is mijn antwoord: kijk in de begroting, want dan kunt u alles nalezen.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Ik zal het iets specifieker vragen: waar heeft u deze bezuiniging op ontwikkelingssamenwerking voor gebruikt?

Minister Heinen:

Ah, nu begrijp ik u beter. Met uw toestemming, voorzitter, geef ik daar antwoord op. Dit is voortgekomen uit de afspraken in het hoofdlijnenakkoord. Er is in zijn totaliteit dekking gezocht in verschillende categorieën. Dat was via de categorieën ontwikkelingssamenwerking, sociale zekerheid, zorg en onderwijs. Dat gaat dan naar de grote pot. Dan worden intensiveringen gedaan. Onder aan de streep moet er wel een min staan, dat wil zeggen: het tekort moet ook gereduceerd worden. Zo wordt het hoofdlijnenakkoord samengesteld. Dat vertalen wij in een begroting. Daarmee is niet een-op-een herleidbaar waar een bepaalde ombuiging aan is uitgegeven. U kunt natuurlijk wel in het hoofdlijnenakkoord en alle begrotingen kijken waar de plussen staan. Daar kan u als Eerste Kamer een andere keuze in maken. Nogmaals, dat is uiteindelijk het budgetrecht van de Kamer. Zolang het is gedekt en voldoet aan de begrotingsspelregels, kijk ik met een open houding naar uw voorstellen.

De voorzitter:

Tot slot, mevrouw Visseren.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Grappig, het is op deze manier bijna een onmogelijk spelletje "tikkertje" geworden. De collega's doen er soms wat lacherig over als ik in elk debat dekking zoek voor grote miljardeninvesteringen van dit kabinet. Ook dit kabinet doet er soms wat lacherig om als ik een aantal posten noem waar echt flinke bedragen in omgaan. Het zijn keuzes van dit kabinet, die niet de mijne zijn. Ik vind het een ingewikkelde manier van het debat voeren. Het is een reflectie, voorzitter, als u mij toestaat. Het kabinet maakt keuzes. Wij hebben daar als Kamer kritiek op. Wij komen met suggesties voor dekking uit de investeringen die het kabinet heeft gemaakt. Vervolgens valt het debat plat, omdat het kabinet haar keuzes al maakt. Dat mag, maar … Het is dus niet zo dat wij geen dekking voorstellen. Wij stellen wel degelijk dekking voor, alleen het zijn niet de keuzes van dit kabinet. Dus wordt het spelletje "tikkertje" erg ingewikkeld.

Voorzitter. Ik laat het hier even bij.

De heer Schalk (SGP):

Ik doe niet mee aan tikkertje. Ik wil nog wel even door op het thema van de dekking. Ik heb daar een vraag over gesteld. Dat ging wel over een ander onderwerp, maar misschien helpt het om dit ook wat op te klaren. We hebben vandaag gesproken over de NAVO-norm van 5%. Het kabinet heeft daarvan gezegd: dat gaan we doen. Maar daar is ook nog geen dekking voor. Zouden we niet op dezelfde manier naar de ODA-norm kunnen kijken? Er is nog geen dekking, maar die gaan we gewoon in de komende begroting organiseren. Daarvoor komt het kabinet dan met keuzes.

Minister Heinen:

Voorzitter. Sta me toe om nog één opmerking te maken naar aanleiding van de interruptie van mevrouw Van Visseren-Hamakers. Ik begrijp het wel.

De voorzitter:

Zonder "Van".

Minister Heinen:

Zonder "Van"; excuus. Goed dat u mij daarop wijst. Ik ben Tweede Kamerlid geweest, maar ook in deze rol ervaar ik het volgende. Het is ongelofelijk moeilijk om dekking te vinden, ook als je bijvoorbeeld verkiezingsprogramma's opstelt en een doorrekening door het Centraal Planbureau moet laten doen. Het is een enorme uitdaging om te vlooien door de begrotingen, te kijken waar je de min moet vinden. Ik begrijp dat. Het is een ongelofelijk frustrerende bezigheid, want het is gewoon lastig. Zowel in de Tweede Kamer als in de Eerste Kamer zijn we het snel eens over waar we het geld aan uitgeven. De honderden miljoenen vliegen ons om de oren. Maar zodra je gedwongen wordt om aan te geven waar het dan vandaan komt, voel je ineens hoe groot die bedragen zijn. Dan voel je ineens hoe pijnlijk die besluiten zijn. Ik zeg dit niet in de richting van mevrouw Van Visseren-Hamakers … Zónder "Van". Ik zeg in meer beschouwende zin dat er dan vaak naar oplossingen wordt gezocht in de vorm van hogere schuld of hogere belastingen, want dat is de gemakkelijke route. Daarom dwing ik ons tot de begrotingsspelregels: als je ergens meer aan uit wil geven, waar doe je het dan minder? Dan zie je hoe moeilijk het is, hoe veel pijn het doet, en dat we dus onze uitgaven moeten matigen, omdat het allemaal belastinggeld is. Ik zeg dat in beschouwende zin. Daarover zijn we het eens en snap ik de frustratie ook.

Ik ben blij met de vraag over de NAVO-norm van 3,5%. Die stelt mij in de gelegenheid om aan te geven dat het geld niet is geregeld. Er is een politiek internationaal commitment uitgesproken, maar zolang er geen dekking is gevonden, kan de minister van Defensie geen euro extra uitgeven. Het begint met dekking, anders kan hij het niet uitgeven. En dan komt het ook niet op de begroting te staan. Ik heb dus geen 25 miljard overgemaakt, naar aanleiding van de NAVO-top. Er staat nul extra euro op. Nu zijn alle landen en mijn collega-ministers van Financiën aan zet om de dekking te vinden. Wordt de dekking niet gevonden, dan kan het geld ook niet uitgegeven worden.

De heer Schalk (SGP):

Dan zijn we dus precies waar we eigenlijk naartoe moeten. Voor de NAVO-norm is het glashelder: die dekking is er niet en die zal dus gezocht moeten worden. Het ODA-budget is een veel geringer bedrag dan de enorme bedragen die voor defensie nodig zijn. Daar zal misschien in de begrotingsbesprekingen in augustus naar gekeken worden. Dat signaal kan deze Kamer afgeven, lijkt mij. Ik hoop dat de betreffende vakminister dan zegt: ik moet daar iets mee doen, want de minister van Financiën heeft een motie meegekregen vanuit de Eerste Kamer.

Minister Heinen:

Dat gebeurt ook. Ook mijn vakcollega komt met dit soort moties bij mij en zegt: de Kamer roept mij op tot iets. Dan zeg ik: dan hoor ik ook graag de dekking. Ik voel dan wel het politieke commitment om naar een dekking te zoeken, maar de uitkomst is vaak "we hebben geen dekking gevonden". Dan kijk ik weer u aan en zeg: misschien vindt u die dekking wel. Ik hoop dat u 'm vindt en daar ook een meerderheid achter krijgt. Maar zolang dat niet gebeurt, blijft het een politiek streven. Hetzelfde geldt voor de defensie-uitgaven, alleen denk ik dat het zoeken naar dekking daarvoor grotere meerderheden achter zich heeft staan, omdat iedereen het belang inziet van investeringen in defensie. Als het gaat om het ontwikkelingsbudget daarentegen zijn de politieke verhoudingen wat verdeelder.

De heer Martens i (GroenLinks-PvdA):

Ik vroeg mij af hoe het komt dat deze discussie zo moeilijk loopt. Wij begrijpen hier natuurlijk heel goed dat uitgaven gedekt moeten worden. Dan roep ik graag in herinnering dat vanuit het hoofdlijnenakkoord in eerste instantie helemaal niet duidelijk was dat de koppeling was losgelaten. Dat suggereert dat het loslaten van die koppeling ook niet ingeboekt was. Ik herinner mij het debat waarin de motie-Huizinga-Heringa is aangenomen dan ook zo dat dit op dat moment nog helemaal niet duidelijk was. Nu zegt de minister van Financiën hier terecht: hier is een dekking voor nodig. Dat deel ik. Uitgaven moeten gedekt worden, anders valt de bodem onder de rijksbegroting weg. Maar nu is het ook zo, en dat moeten we met elkaar zien te verenigen, dat deze Kamer in meerderheid heel duidelijk aangeeft dat die koppeling hersteld zou moeten worden. Dat heeft gevolgen voor de aanvaardbaarheid van begrotingswetsvoorstellen in de toekomst. Dat betekent dus dat er een opgave is. De minister van Financiën schetst die opgave ook. Hij geeft de Eerste Kamer de opdracht mee om een dekking te vinden. Die zaken zullen we misschien vandaag nog niet helemaal met elkaar verenigen, maar in de toekomst moeten we ze wel met elkaar zien te verenigen, want wetsvoorstellen — begrotingswetsvoorstellen incluis — moeten hier wel op een meerderheid kunnen rekenen.

Voorzitter. Die beschouwing wilde ik graag nog even delen als interruptie.

De voorzitter:

Zat daar een vraag in? Nee. Dat was een beschouwing. Dan kunt u uw betoog vervolgen.

Minister Heinen:

Laat ik dan in verhelderende zin aangeven dat hier eigenlijk twee discussies aan ten grondslag liggen, enerzijds de 0,7%-norm die we nastreven en waar verschillende leden van uw Kamer naar hebben gevraagd. Die vergt een impuls in het budget van de ontwikkelingssamenwerking en daar is natuurlijk ook een dekking voor nodig. Ik constateer dat ik nog geen dekkingsvoorstellen heb gezien en dat het kabinet zelf ook geen dekking heeft kunnen vinden. Daarnaast heb je ook nog de koppelingsdiscussie over hoe budget in de tijd meegroeit. Daarvan kan ik aangeven dat die koppeling er is. De koppeling is toegepast in de Voorjaarsnota op basis van het CEP. Dan kan die volgend jaar bij het CEP 2026 weer toegepast worden. Dat kan elk kabinet opnieuw wegen, maar die koppeling is niet weg. Die is nu toegepast.

Waar deze Kamer op wijst, is denk ik dat er ook nog een bijstelling van het bni was bij de MEV, en die heeft het kabinet vanuit budgettaire overwegingen niet toegepast. Maar het is dus niet zo dat de koppeling weg is. Die is in ere hersteld en daarnaast geven in ieder geval een aantal partijen aan om graag naar die 0,7%-norm te willen gaan. Dat vergt echt een budgettaire opgave en dan wijs ik er wel op dat er meerdere prioriteiten liggen. Het kabinet stond daar ook voor. Ik noem maar een paar. Denk aan de gemeentefinanciën; ik heb ook veel leden gehoord over het befaamde ravijnjaar. Bij de WIA zaten honderden miljoenen tegenvallers; daar was ook de wens om niet te bezuinigen op de sociale zekerheid. Er was een wens om extra te investeren in defensie, en velen wensten ombuigingen terug te draaien. Maar je kan een euro maar één keer uitgeven en het kabinet heeft daar de keuze in gemaakt om de koppeling dan maar in ere te herstellen, zij het niet met terugwerkende kracht, omdat er ook nog andere prioriteiten zijn. Ik wil in die zin ook uw Kamer vragen om daar keuzes in te maken, want we kunnen het gewoon niet allemaal doen, tenzij we massaal de belastingen gaan verhogen of de schulden laten oplopen. Ik denk dat inmiddels bij u bekend is geworden hoe ik daartegen aankijk: ik vind dat onverstandig en acht het in strijd met de afspraken die ik gemaakt heb in de coalitie en in de Tweede Kamer.

Er ligt nog één vraag op dit thema, namelijk een vraag van de heer Den Hartog. Hij vroeg of we de naam niet kunnen wijzigen van "ontwikkelingshulp" naar "ontwikkelingssamenwerking".

De voorzitter:

Het is "Hartog" zonder "Den".

Minister Heinen:

Excuus, voorzitter, ik moet beter aantekeningen maken. Het is bijna reces, kan ik erbij zeggen. En excuus aan iedereen, want ik weet hoe ongelofelijk irritant het is als je naam verkeerd wordt uitgesproken. Zo wordt mijn naam altijd geschreven met een lange ij. Dat stelt mij dan in staat om te zeggen: ik weet niet wie dat is, die Heijnen, maar het schijnt een vrij akelige vent te zijn.

De naam "ontwikkelingshulp" kan natuurlijk altijd aangepast worden. Ik ben het nu niet van plan; ik vind dat het te veel kosten met zich meebrengt om iedere keer de naambordjes op de gevel te veranderen. Ik vraag ik me af waar we dan mee bezig zijn.

Voorzitter. Hiermee heb ik ook de vraag van de heer Martens over de NAVO-norm van 3,5% beantwoord. Ik heb aangegeven dat die is afgesproken als een politiek commitment in internationaal verband, maar dat er nog geen euro voor geregeld is. Het is dus ook nog niet toegevoegd aan de Defensiebegroting.

Er ligt nog één vraag binnen ditzelfde thema, van de heer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Met dubbele punt.

De voorzitter:

En een lange ij.

Minister Heinen:

Hij vroeg naar de invulling van de 1,5%. Hij vroeg of je die kunt invullen met bijvoorbeeld infrastructuur of civiele weerbaarheid. Hoe zit dit precies in elkaar? Er zijn verschillende manieren om hiernaar te kijken. Je zou het kunnen invullen met bestaand beleid. Wij hebben de exercitie gemaakt. Er zijn voldoende investeringen die we al doen in het kader van weerbaarheid die je onder die 1,5% kunt scharen. Maar dat is uiteindelijk wel aan een nieuw kabinet, want je kunt ook besluiten om 1,5% aanvullend te doen. Ik wijs er wel op dat als we van de 2,2%, die we volgend jaar hebben, naar de 3,5% in 2035 gaan bij een stijgend bbp dat we nu in de ramingen zien, je het puur betreffende de 3,5% militaire uitgaven hebt over 25 miljard euro extra. Als je de 1,5% ook nog met nieuw beleid en nieuwe dekking gaat invullen, ga je naar 50 miljard. Ik denk dat dit totaal onrealistisch is. Maar dit is een debat dat echt in alle landen nog in de breedte gevoerd moet worden.

Als het gaat om de 1,5%, moeten we, denk ik, ook kijken naar bestaande budgetten: hoe richt je het in en hoe kun je bestaande budgetten zo inrichten dat het tegemoetkomt aan je weerbaarheid en je veiligheid? Als je een weg aanpast, zet dan wat extra palen onder het viaduct zodat er ook een tank over kan rijden, om het maar eens plat te zeggen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Dank voor deze informatie. De minister noemde allerlei getallen, die ons allemaal doen duizelen. Hij had het over 25 miljard en 50 miljard geëxtrapoleerd in de jaren van het bbp. Dat is nieuw voor mij, maar misschien ook voor meer collega's. Zou de minister ons een brief ter informatie kunnen sturen over de onderbouwing hiervan? Hij hoeft er nu niet in de tweede termijn op in te gaan, het kan later.

Minister Heinen:

Dat kan. Misschien is het een goede oplossing om dit gewoon bij de Miljoenennota mee te nemen, om zo ook het langjarig perspectief te laten zien. Dan kunnen we op dat moment ook het debat vervolgen. Zo kan ik het meewegen met mijn collega's in het kabinet. Anders gaan we weer allemaal aparte brieven sturen.

De heer Hartog i (Volt):

Mijn vraag op dit punt is ook gelieerd aan de Defensiebegroting. Ik neem aan dat de heer Brekelmans het u niet heeft meegegeven, maar ik heb de Ruttiaanse rekenmachine meegegeven, waardoor als je samen investeert, je de capaciteitsdoelen kan halen. Dit is een beetje het verhaal dat Spanje ook houdt; samen investeren kost minder. Is de minister bereid om ook naar die versterkte samenwerking, met name binnen de Europese Unie, te kijken? Daardoor kun je dezelfde capaciteitsdoelen bereiken met minder geld. Dan blijft die norm staan. Ik mag u aanraden om daar eens naar te kijken. Ik kan u die rekenmachine, die veel vermenigvuldigt, meegeven.

Minister Heinen:

Aan rekenmachines is in huize Heinen geen gebrek, maar eentje extra is altijd welkom. Dit is wel een terechte vraag, want er zijn eigenlijk twee discussies. Je hebt de NAVO, die een capaciteitsopgave maakt op basis van het dreigingsbeeld. Daarover heeft de heer Brekelmans een brief gestuurd waarin hij zegt dat als hij het vertaalt naar de Nederlandse situatie, je uitkomt op die 16 miljard tot 19 miljard die we moeten investeren om aan die capaciteit te voldoen. Als ik de 3,5% extrapoleer naar 2035, kom ik uit op een bedrag van 25 miljard. Daar zit natuurlijk ook die capaciteitsopgave in. Ook Spanje wijst op een capaciteit en zegt: wij kunnen voldoen aan de capaciteit met een lager percentage van het bbp. Die discussie parkeer ik voor nu, maar dit is hoe we die uit elkaar kunnen trekken.

Ik ben in Europa — ik zal het kort houden — bezig geweest om een kopgroep te vormen om te kijken hoe je ook gezamenlijk defensiematerieel kan inkopen en dat wel op vrijwillige basis. Daar komen veel vragen achter weg. Ik denk dat je als Europees continent moet kijken hoe je meer veiligheid voor dezelfde euro gaat krijgen. Dat was precies het interruptiedebatje dat wij hiervoor hadden. Als je met z'n allen individueel gaat investeren en naar dezelfde ijzerwinkel rent, loop je het risico dat je de prijzen enkel opdrijft. Je zal dus moeten kijken hoe je ook gezamenlijk kan inkopen. Er zitten veel onderliggende discussies in. Dat noemen we dan procurement, meer de aanbesteding en de voorwaarden; ik probeer het niet te lang te maken. We zijn bezig met de Polen, de Britten, de Balten en de Nordics om te kijken of we in ieder geval een richting kunnen uitwerken zodat als de politieke vraag komt, wij al het denkwerk hebben gedaan hoe je dat zou kunnen vormgeven. Ik informeer de Kamer via de geannoteerde agenda's en de verslagen van de Eurogroep en de Ecofin-Raad over elke stap die wij daar zetten en het denkwerk dat wordt gedaan. We werken nu niet concreet naar een oprichting, maar ik zie wel het belang hiervan. Ik kan u vertellen dat elke minister van Financiën dit ziet, want het is natuurlijk goed dat we dat commitment hebben. We zien allemaal het dreigingsbeeld, dat we moeten investeren in onze defensie. Ik denk dat we dat echt niet moeten onderschatten. Tegelijkertijd vraagt dat echt hele moeilijke keuzes van ons. Ik vind dat we in ieder geval verplicht zijn om te kijken hoe we als Europa daarin samen kunnen werken. Dat als zijstapje, voorzitter.

De heer Schalk had nog gevraagd naar het behalen van de oude NAVO-norm, de 2%, in 2025. We gebruiken elke keer verschillende percentages, dus laat me ze kort onder elkaar zetten, kijkend naar het lopende jaar en hoe wij dat nu in de begroting zetten. Dan heb ik het over een begroting; de realisatie kan natuurlijk altijd weer anders zijn. Kijk ik naar de uitgaven die we doen inclusief de steun aan Oekraïne, dan komen we op 2,19%. Kijk ik exclusief Oekraïne in dit jaar, dan zit je op 1,79% en dat is volgens de Nederlandse definitie. Pak je de NAVO-definitie, dan wordt het echt wat complexer. De NAVO kijkt naar een andere grondslag en gebruikt ook andere cijfers, namelijk die van de OESO. Die rekent terug om de internationale vergelijkbaarheid te kunnen waarborgen. Dan zitten wij waarschijnlijk ook dit jaar boven de 2%. Er zijn dus drie verschillende manieren waarop je kan kijken. Je kan kijken volgens de Nederlandse norm inclusief Oekraïne en exclusief Oekraïne. Je kan kijken naar de NAVO-norm, maar dan gebruiken we een andere bni-grondslag en een andere deflator. Daardoor kom je weer op een ander percentage uit, maar dat is nodig voor de internationale vergelijkbaarheid. En we kunnen in al deze drie dimensies vooruitkijken in de begroting en naar de realisaties. Ik wijs erop dat in het verleden de realisaties vaak lager lagen dan de begrotingen. Ik verwijs naar het interruptiedebat dat wij hiervoor hebben gehad, als het gaat om onze onderuitputting en de schaarste die wij hebben. Maar ik verwacht dat dat in de tijd wel wordt ingelopen, waardoor realisatie en begrotingen dichter bij elkaar komen te liggen. Dan hebben we nog steeds de vraag in welke dimensie we naar dit vraagstuk kijken. Ik denk dat we wel elke keer een Nederlandse en de NAVO-definitie naast elkaar zullen gebruiken. De heer Brekelmans heeft in ieder geval aangegeven dat hij bij de NAVO gaat kijken hoe je dit meer naar elkaar toe kan bewegen om verwarring op dit punt te voorkomen.

Voorzitter. Dat waren alle vragen rond OS en Defensie.

Dan waren er vragen van de heer Schalk over asiel en migratie. Hij vroeg naar de gevolgen voor de Voorjaarsnota, als de asielwetten niet doorgaan of gewijzigd worden. Dat is een terechte vraag. Ik kan er alleen nu niet op vooruitlopen, omdat die discussie op dit moment gevoerd wordt. Maar als er niet wordt ingestemd met de asielwetten of als ze worden aangepast met amendementen, dan zullen we de budgettaire gevolgen in kaart moeten brengen en zal ik uw Kamer nader moeten informeren. Ik ga ervan uit dat iedereen het belang ziet van een lagere asielinstroom. Ik denk dat dat maatschappelijk relevant is. Ik denk dat het relevant is voor onze uitvoeringsorganisaties, maar zeker ook in budgettaire zin, want het kost nogal wat.

Er zijn ook meerdere vragen over gesteld door de heer Martens. Hij vroeg waarom niet is ingegrepen om te komen tot wat hij noemt een meer realistische asielbegroting. Bij de Voorjaarsnota 2025 zijn de asielbudgetten voor 2025 en 2026 verwerkt aan de hand van de Meerjaren Productie Prognose, de MPP, welbekend. Tevens is structureel 374 miljoen beschikbaar gesteld voor de IND. In de Tweede Kamer, waar ik net al aan refereerde, zijn een aantal asielwetten aangenomen, zoals de Asielnoodmaatregelenwet en de Wet invoering tweestatusstelsel, met natuurlijk als doel het beperken van de asielopvang. Daardoor verwacht het kabinet dat er ook minder asieluitgaven zullen zijn voor 2027, maar dat is natuurlijk wel afhankelijk van of die wetten ook worden aangenomen. In dat debat zitten we nog, dus laten we daar niet op vooruitlopen.

De heer Martens (GroenLinks-PvdA):

Met terughoudendheid, omdat de debatten inderdaad nog lopen: het punt dat ik aansneed, is dat wij kritisch waren op de Faberbegroting van vorig jaar — laat ik hem zo even noemen — omdat die duidelijk te weinig geld reserveert voor de verwachting die reëel bestaat. Dat leidt vervolgens tot allerlei extreme kosten, voor hotels, overnachtingen en schepen, die als ik het goed heb tien tot twintig keer hoger liggen dan de kosten voor reguliere asielopvang. Mijn vraag aan de minister van Financiën vanuit zijn systeemverantwoordelijkheid voor de begroting — laat ik het zo zeggen — is: kan het kabinet vooruitkijkend op de komende jaren nu staan voor de asielbegroting zoals die nu in de boeken staat? Is die begroting realistisch met die 300 miljoen extra of staan we hier volgend jaar opnieuw met de constatering dat er allerlei dure noodmaatregelen nodig zijn geweest, waardoor extra geld nodig is?

Minister Heinen:

Ik wijs erop dat ook het vorige kabinet heeft aangegeven: laten we nou niet alle kosten structureel nemen, want die zijn onacceptabel hoog. Dus die zijn incidenteel gefinancierd, in de begroting gezet, maar wel elke keer vanuit de ambitie om de asielinstroom te verlagen. Daar is het vorige kabinet op stukgelopen. Er is geconstateerd dat er in het kabinet geen draagvlak was om te doen wat nodig is om de asielinstroom naar beneden te brengen. Dit kabinet is ermee aan de slag gegaan. Dat heeft nu in ieder geval geleid tot twee wetten die voorliggen, de Asielnoodmaatregelenwet en de Wet invoering tweestatusstelsel, maar het zou te simpel zijn om te zeggen dat alles alleen van die twee wetten afhangt. Het heeft ook te maken met bijvoorbeeld de ontwikkeling in specifieke landen — ik wijs op Syrië — hoe de ontwikkelingen in Oekraïne zijn en of mensen terug kunnen, wat natuurlijk ook opvangplekken scheelt. Ook bijvoorbeeld het Migratiepact, dat op dit moment in Europa wordt gesloten, heeft invloed op de asielinstroom. En natuurlijk deze asielwetten. Alles tezamen gaan we er wel van uit dat de asielinstroom weer daalt en je de kosten dus niet structureel in de boeken hoeft te zetten. Dat is hoe vorige kabinetten ook hebben begroot, maar ik zeg er wel bij: er zitten veel stappen tussen om de asielinstroom te doen dalen. Als dat niet lukt, heb je te maken met zeer hoge kosten.

De heer Martens (GroenLinks-PvdA):

Nog één keer, aanscherpend. Ik hoor de minister in het begin van zijn antwoord zeggen dat de structurele kosten zoals die realistisch zijn binnen het kabinet niet aanvaardbaar werden geacht. Dat vul ik in, dus dat check ik bij dezen. Als we zo begroten, bouwen we verborgen tekorten in, verborgen gaten in de rijksbegroting. Ik heb in het verleden ook bij de jeugdzorg voor dat punt gewaarschuwd; daar komen we misschien straks nog op. Als we weten dat we bepaalde kosten in de toekomst gaan maken, dan moeten we die opnemen. Dat is een basisregel in de accountancy, als ik het niet fout heb. Ik wil dus even checken of ik goed begrijp dat de minister kosten die hij realistisch verwacht desondanks niet kan opnemen omdat hij daar geen steun voor vindt in het kabinet.

Minister Heinen:

Nee, dat klopt niet; dat heeft u verkeerd geïnterpreteerd. Het hangt natuurlijk allemaal af van de instroom; die willen we beperken. We willen de uitstroom bevorderen, deels door terugkeer. Mensen die wel terecht een status hebben gekregen moeten naar doorstroomlocaties. Dat is natuurlijk waar het kabinet allemaal aan werkt, helaas in een te beperkte tijd omdat een coalitiepartner heeft gezegd: de groeten. Daardoor lopen we op heel veel van dit soort terreinen vast, maar we zijn er als kabinet natuurlijk wel van uitgegaan dat het allemaal werkt, dat daardoor de asielinstroom daalt en dat je de kosten niet hoeft te nemen omdat, nogmaals, de druk van de asielopvang af gaat. Daar zijn heel veel stappen voor nodig die van ons allemaal een bijzondere inzet vragen.

Dan ga ik naar de vraag van de heer Holterhues over de structurele financiering van het COA; kan er structurele financiering worden toegezegd? Daarvan geef ik aan dat ik dat doe op de geëigende momenten doe, namelijk de begrotingsmomenten. We hebben daar nu de begroting voor opgesteld zoals die voor u ligt, en als er meer nodig is dan zien we dat weer bij het volgende besluitvormingsmoment.

Voorzitter. Dan was er nog een vraag van de heer Martens. Die heb ik deels al beantwoord, maar laat ik toch even recht doen aan de vraag. Hij vroeg wat ik vind van de ondoelmatige besteding van middelen in de asielopvang, zoals hotelopvang. Dat zijn hele dure plekken. Ik denk dat we het daarover eens zijn. Ik probeer er wat voorzichtig mee te zijn om dit debat alleen in termen van kosten te voeren, want het gaat hier om mensen die vaak gevlucht zijn uit een hele vervelende situatie. Die mensen willen we netjes opvangen, en die wil je niet in zo'n tijdelijke situatie hebben. Daar begint het mee. Daarnaast moeten we de zakelijke discussie over kosten durven voeren. Ik constateer dat zoals het nu georganiseerd is, de opvang knelt en dat er te veel mensen in het systeem zitten. Dat klinkt heel akelig en heel zakelijk, maar we moeten ook op deze manier het debat kunnen voeren.

Voorzitter: Bruijn

Minister Heinen:

En de kosten zijn te hoog. Dus nogmaals, we pleiten ervoor om de instroom naar beneden te krijgen, de uitstroom te bevorderen en de druk van de noodopvang af te halen, zodat niet iedereen in die noodvoorzieningen, zoals hotels, moet worden opgevangen. Dat scheelt ontzettend veel geld. In het licht van dit debat, met alle prioriteiten die we met elkaar definiëren, denk ik dat we het geld ook beter kunnen besteden.

Voorzitter. Ik ga nu de verschillende onderwerpen langs. Leuk overigens om te zien dat de voorzitter wat ouder is geworden. Ik weet niet hoelang ik aan het woord ben, maar dit gaat wel heel hard! Voor de kijker thuis: we zijn van voorzitter gewisseld. Anders klinkt het heel onaardig.

Er waren meerdere vragen gesteld over de onderwijsinvesteringen van het Nationaal Groeifonds. Mevrouw Aerdts vroeg naar de investeringen in het onderwijs vanuit het Nationaal Groeifonds. Ik moet er wel bij zeggen: de middelen uit het Nationaal Groeifonds, zo'n 6 miljard, zijn incidentele investeringen in het duurzame verdienvermogen van Nederland. En inderdaad, er zijn ook investeringen gedaan in onderwijs zoals de digitaliseringsimpuls, omscholingsimpuls, de professionalisering van leraren, de aanpak basisvaardigheden, kennisinfrastructuur, leermateriaal. Dat zijn allemaal projecten die aansluiten op breder beleid dat wordt gevoerd vanuit de begroting van Onderwijs. Dit is gefinancierd vanuit het Groeifonds. Ik wijs er wel op dat dit incidentele investeringen zijn. Als wij met elkaar de analyse maken dat dit zinvolle investeringen zijn, denk ik dat wij die structureel zouden moeten vormgeven. Dan zou je dat nooit vanuit een fonds moeten financieren, maar moet je dat netjes vanuit een begroting doen en ook hiervoor een structurele dekking vinden. Dit is ook weer een extra wens die ik signaleer: naast ontwikkelingssamenwerking extra geld voor onderwijs. Ik vermoed dat we aan het einde van dit debat nog wel wat categorieën hebben gedefinieerd. Ook daarvan hoor ik dan graag de dekking. Maar dit is in ieder geval hoe het in het Groeifonds was geregeld, want we hebben besloten om het Groeifonds niet te continueren na de derde tranche.

Mevrouw Aerdts had in het verlengde hiervan de vraag hoe de bezuiniging op het onderwijs zich verhoudt tot het toekomstgericht begroten. Ik vind dat je bij het opstellen van begrotingen ook moet kijken naar het niet doorschuiven van schulden. Dat betekent dat wij keuzes moeten maken. Als we te veel uitgeven, moeten we elders minder uitgeven en ombuigen. Dan ontkom je er niet aan om ook in te grijpen op de grote uitgavencategorieën: zorg, sociale zekerheid en onderwijs. Dan heb je echt driekwart van de rijksbegroting. Dat betekent dat we keuzes moeten maken. Als we het niet leuk vinden om te bezuinigingen, moeten we elders minder uitgeven. De wensen stapelen zich wel op, zeg ik. Ik hoorde vandaag al extra honderden miljoenen voor OS. Ik hoor het graag.

Dan specifiek de onderwijskansenregeling. Er zijn meerdere vragen hierover gesteld, door mevrouw Aerdts, de heer Holterhues en de heer Van Apeldoorn. Tegelijkertijd is dit lastig. We bespreken de Voorjaarsnota, terwijl die in de Tweede Kamer nog niet is vastgesteld. Er moet nog gestemd worden over moties en amendementen, waarvan dit er ook één is. Er zijn meerdere tegenvoorstellen ingediend, ook gedekte voorstellen, moet ik erbij zeggen. Ik heb contact met verschillende partijen hierover. Ik vraag me even af hoe diepgaand we het debat over deze specifieke regeling moeten voeren. Ik kan in algemene zin aangeven dat dit niet een voorstel was dat voortkwam uit het hoofdlijnenakkoord of het kabinet, maar uit de nacht waarin wij de Voorjaarsnota hebben samengesteld met de fractievoorzitters. Ik heb er kennis van genomen hoe de Tweede Kamer daarnaar kijkt en ik wacht eerst de stemming af voordat ik daar nu hele grote uitspraken over ga doen. Maar dit komt ongetwijfeld terug. Indien niet in de Tweede Kamer bij de Voorjaarsnota dan wel bij de Miljoenennota, want ik heb alle geluiden rond deze maatregel natuurlijk wel heel goed gehoord.

De heer Kroon had een aantal vragen over landbouw. Ik zal proberen deze vragen zo goed mogelijk te beantwoorden. Tegelijkertijd zijn er ook een aantal specifieke vragen waarvan ik het als een compliment beschouw dat de heer Kroon verwacht dat ik die beantwoord. Tegelijkertijd zal ik ook verwijzen naar mijn collega in het kabinet, die natuurlijk inhoudelijk veel beter geëquipeerd is om deze vragen te beantwoorden. Maar de heer Kroon heeft meerdere vragen gesteld in het landbouwdomein, onder andere over de voortgang op de rekenkundige ondergrens en de doelsturing. Ook heeft hij gevraagd hoeveel er is gereserveerd voor de schadevergoeding aan de PAS-melders. Die laatste vraag kan ik specifiek beantwoorden. Ik heb dat even uitgezocht in de schorsing.

In algemene zin kan ik aangeven dat de minister van LVVN werkt aan de uitrol van de rekenkundige ondergrens. Op korte termijn zal zij de voortgang daarop melden, zoals gemeld in de Kamerbrief van 13 juni jongstleden. Voor de doelsturing is bij de Voorjaarsnota 200 miljoen beschikbaar gesteld, aanvullend op de middelen die al in het hoofdlijnenakkoord waren gereserveerd voor de komende vijf jaar. De Kamerbrief hierover volgt nog voor de zomer. Er is ook 20 miljoen gereserveerd voor de schadecommissie PAS-melders. Dat is natuurlijk allemaal na te lezen in de Voorjaarsnota. Voor inhoudelijke vragen over de waterkwaliteit en de Nitraatrichtlijn verwijs ik naar de minister van LVVN en de minister van IenW. Ik zou met liefde daar nog uitgebreid met u de degens over kruisen, maar ik hoorde ook de wens van u om haast te maken.

De heer Kroon i (BBB):

Het is niet mijn ambitie om met u de degens te kruisen over landbouwbeleid. De Algemene Rekenkamer is nogal kritisch geweest op een aantal andere grote beleidsterreinen, waarbij de doelmatigheid van de beleidsdoelstellingen en de doelmatigheid van de uitvoering ter discussie kwamen. Ik heb vragen gesteld over de doelmatigheid van de uitvoering van het beleid op het gebied van de Nitraatrichtlijn. Ik snap dat de minister van Financiën geen landbouwdeskundige is, maar ik ben wel nieuwsgierig wat hij in petto heeft wat betreft de disciplinering van de vakministers.

Minister Heinen:

Ik probeer natuurlijk recht te doen aan alle vragen, maar als er wordt gevraagd naar de doelmatigheid van het beleid op het gebied van de nitraatrichtlijn, dan vind ik dat dat debat echt gevoerd moet worden met de vakminister die verantwoordelijk is voor dit beleid. Het wordt een lastige stijlfiguur als ik hier nu alle begrotingen van het kabinet moet verdedigen. Ik zal deze vraag doorgeleiden.

Dan ga ik naar de huurbevriezing. De heer Van Apeldoorn heeft daarnaar gevraagd. Meer specifiek vroeg hij naar het afschaffen van de winstbelasting voor corporaties in het licht van de huurbevriezing. Ik kan erop wijzen dat mijn collega in het kabinet, de minister van VRO, eerder heeft aangegeven de huren niet te bevriezen, of in ieder geval het wetsvoorstel dat zag op de bevriezing van de huren niet door te geleiden naar aanleiding van het negatieve advies van de Raad van State. Daarmee gaat de huurbevriezing niet door en is dus ook de compensatie niet nodig en hoeven we ook niet de discussie te voeren over het afschaffen van de winstbelasting. Die werd namelijk gevoerd in het kader van de compensatie voor de huurbevriezing.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Zo komt de minister er wel heel makkelijk van af. Dat begrijp ik. Ik ben er uiteraard van op de hoogte dat die niet doorgaat en dat huurders die een huurbevriezing beloofd is nu een brief hebben gekregen dat het toch niet doorgaat. Mijn vraag was of de minister het met mij en de SP-fractie eens is dat je in principe, als dat het probleem was, wat de Raad van State ook constateerde, ook alternatieven had kunnen overwegen. Voor investeringen die nodig zijn in sociale woningbouw kun je, in plaats van compensatie geven voor de huurbevriezing, ook kijken naar een maatregel als het afschaffen van de winstbelastingen. Daar pleiten corporaties al jaren voor. Dit kabinet heeft natuurlijk andere afwegingen gemaakt. Als je zegt dat het belangrijk is om er iets aan te doen dat die huren elk jaar omhooggaan en het tegelijkertijd belangrijk is dat we investeren in met name sociale woningbouw, dan moet je niet kijken naar één geïsoleerde maatregel, zoals nu gedaan is, maar naar een heel pakket. Dat is er niet uit gekomen. Er is alleen gezegd dat de huren bevroren zouden worden, en vervolgens is dat ingetrokken. Daar ging mijn vraag over.

Minister Heinen:

Ik begrijp de vraag heel goed. Tegelijkertijd komt deze vraag voort uit de compensatie voor het bevriezen van de huren. Als je de huren niet bevriest, hoef je ook niet te compenseren. Daarmee hoeft deze discussie niet meer gevoerd te worden. Het is waar dat het kabinet ook had kunnen besluiten om de huren wel te bevriezen en had kunnen kiezen voor een bredere compensatie voor bijvoorbeeld de woningcorporaties. Maar daar zit natuurlijk een vraagstuk aan voor de budgettaire dekking. De budgettaire dekking was er niet. Daarom is die vormgegeven zoals dat aanvankelijk het geval was in de Voorjaarsnota. Er was namelijk sprake van twee jaar huurbevriezing, waarbij het eerste jaar huurbevriezing werd teruggesluisd naar compensatie voor de sociale woningbouw, voor een bouwimpuls, en het tweede jaar huurbevriezing ging naar een hogere huurtoeslag, wat in de volksmond "de boodschappenbonus" is gaan heten. Dat gebeurde allemaal binnen het domein van de huurtoeslag. Aangezien de huurbevriezing niet doorgaat, hoeft de compensatie niet plaatsvinden en kan het terugsluizen in een hogere huurtoeslag niet plaatsvinden. Dat gebeurde er feitelijk. Nogmaals, ik snap dat er ook gekozen had kunnen worden voor bijvoorbeeld een ministeriële regeling waarin wel gekozen werd voor bevriezing. Dat hoefde dan niet langs de Kamers, maar dan blijf je met een compensatievraagstuk zitten. Daar zit ook een budgettaire component aan. Ook daar kom ik weer terug op hetzelfde punt: die middelen hebben wij als kabinet gevonden. Het gaat om grof geld. Er is een budgettaire component, bijvoorbeeld wat betreft het afschaffen van de winstbelasting. De staatssecretaris kan daar nog uitvoeriger op ingaan. Dat is ingewikkelder dan men denkt. Je moet dan ook over de jaren terug afrekenen. Dat loopt in de tientallen miljarden. Los daarvan heb je ook een discussie over staatssteun. Je kunt niet specifiek voor één sector de winstbelasting afschaffen. Ik heb het langs zien komen. Er zit een budgettaire component aan. Er zit een juridisch element aan. Het was echt te complex om op deze manier vorm te geven.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Het gaat overigens niet alleen over de winstbelasting, maar ook over de ATAD, de Anti-Tax Avoidance Directive. Die is bedoeld om belastingontwijking door multinationals te voorkomen of tegen te gaan. Het is natuurlijk een heel raar figuur dat die ook voor woningbouwcorporaties geldt. Maar goed, de minister heeft het over een budgettaire component. Zo kennen we hem natuurlijk. Ik had ook niet anders verwacht. Daar is hij van in zijn taakopvatting. Het feit is dus dat de huurders, heel veel mensen in Nederland, en die huurbevriezing niet krijgen en die tijdelijke huurtoeslag niet. Daarmee staan die mensen wel in de kou. Dan heeft de minister het over een budgettaire component. Maar dat is wel even wat ik hier constateer: dat dit kabinet niet bereid is om iets anders te doen of te zoeken naar alternatieven, ook niet richting de Miljoenennota.

Minister Heinen:

In de Miljoenennota kijken we — dat heeft de minister van VRO ook aangegeven — naar het totale koopkrachtbeeld en hoe dat over de inkomensgroepen verdeeld is. Als kabinet streven we naar een evenwichtig koopkrachtbeeld, waarbij we ook kijken naar de armoedeontwikkeling, naar de middeninkomens en naar de werkenden. Dat proberen we in balans te bezien. Specifiek noemde de heer Van Apeldoorn de ATAD-richtlijn, maar ik wijs er wel op dat je geen uitzonderingen kunt maken voor specifieke sectoren. Dan loop je echt tegen staatssteunregels aan. Dat gaat dus helaas niet. Deze maatregel in zichzelf was dekkend zoals die was voorgenomen, want de huurbevriezing heeft een inverdieneffect op de huurtoeslag en die winst kun je gebruiken om terug te sluizen. Dat gaat inderdaad niet door en dat is het gevolg van het opstappen van een coalitiegenoot. Daar hebben wij ons toe te verhouden.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Van Apeldoorn.

De heer Van Apeldoorn (SP):

Ik had die coalitiepartner graag bevraagd op dit punt, maar die doet helaas niet mee in dit debat en is er nu ook niet. De PVV laat het opnieuw afweten. Dat is spijtig. Ik begrijp dat de minister dat zegt, maar ik constateer dat het enige element dat in het Voorjaarsnotapakket zat dat de bestaanszekerheid van mensen kon verbeteren, eruit is gehaald en dat er ook geen alternatief voor komt.

Minister Heinen:

We hebben natuurlijk ook nog lopend beleid. In het hoofdlijnenakkoord zit ook beleid dat de bestaanszekerheid verbetert. Dat is ook belangrijk voor de andere coalitiepartners in dit kabinet. Bij de augustusbesluitvorming bekijken we hoe dat totaal uitpakt en of daar aanvullend beleid voor nodig is. Dat presenteren we dan bij de Miljoenennota. Dan kunnen we het debat geïnformeerd voeren met elkaar, met het totale koopkrachtbeeld langs alle inkomensgroepen.

De heer Van Ballekom wilde zeker weten of de huurbevriezing echt niet doorgaat. Dat kan ik bij dezen zeggen. Die gaat niet door, in ieder geval niet per 1 juli, zoals was voorgenomen.

De heer Kroon had een vraag over de hoogte van de huurtoeslag en de beperking van de woonlasten. Ook dit hebben wij in de schorsing gecheckt. Bij de Woontop zijn afspraken gemaakt over de huurprijsstijging in de komende jaren. Voor 2025 is 5% afgesproken. Volgens het Nibud is dat betaalbaar. Voor de jaren erna wordt het driejaargemiddelde van de inflatie gevolgd. Het koopkrachtbeeld voor 2026 wordt op 10 juli gepubliceerd door het Centraal Planbureau. Daarmee gaan wij natuurlijk ook aan de slag bij de augustusbesluitvorming en dan kan ik u daar nader over informeren.

De heer Kroon (BBB):

Mijn vraag aan de minister in de eerste termijn ging specifiek over de netto woonlasten van huurders in de sociale sector.

Minister Heinen:

Ik heb die cijfers nu niet paraat, maar ik zal deze vraag doorgeleiden aan de minister van VRO.

De heer Kroon (BBB):

De vraag was concreet: wat zijn de plannen van het kabinet om de netto woonlasten van de huurders in de sociale sector binnen de perken te houden nu die huurbevriezing niet doorgaat?

Minister Heinen:

Dan begrijp ik uw vraag beter. Wij kijken niet specifiek naar bepaalde lastencategorieën. We kijken ook niet naar … Nou, ik zal het niet allemaal aflopen. We kijken naar het integrale koopkrachtbeeld. We kijken fijnmazig. U kent de hele puntenwolken. We kijken per inkomensgroep, per categorie werkenden, niet-werkenden, gepensioneerden, tweeverdieners, eenverdieners. U kent alle koopkrachtplaatjes. Dan kijken we hoe het beleid uitpakt en dan kunnen we gericht beleid voeren. Maar we maken geen specifiek beleid op bepaalde uitgavencategorieën, vanuit de huishoudportemonnee geredeneerd.

De heer Kroon (BBB):

Kunt u die vraag dan doorgeleiden naar de vakminister, zodat we deze vraag bij de Miljoenennota wel beantwoord krijgen?

Minister Heinen:

Specificeer dan nogmaals uw vraag. Het koopkrachtbeleid behandelen we bij de augustusbesluitvorming langs alle koopkrachtgroepen. Als u vraagt naar de woonlastenontwikkeling, zal ik die vraag doorgeleiden. Als u vraagt naar het specifieke beleid op woonlasten, verwijs ik u naar de koopkrachtdiscussie, want we voeren een generiek en geen specifiek koopkrachtbeleid.

Voorzitter. We gaan naar een andere categorie. De heer Baumgarten stelde een vraag over de uitdijende overheid en vroeg wat het kabinet daaraan doet. We hebben in het hoofdlijnenakkoord een apparaattaakstelling geïntroduceerd. Die is vanaf 2025 ingeboekt tot en met 2029. Dit is het eerste jaar dat we aan de slag zijn met die taakstelling. Ik wijs erop dat het kabinet helaas is gevallen en dat we nu demissionair zijn. Dit was het eerste jaar dat we echt iets konden gaan doen aan die uitdijende overheid om de taakstelling verder in te vullen. Het is een budgettaire taakstelling, maar we volgen uiteraard ook de fte-ontwikkeling, zodat ook uw Kamer goed kan monitoren wat er gebeurt. Dat gebeurt in de jaarrapportage van de bedrijfsvoering van het Rijk. U kunt dat dus volgen.

Dan een vraag van de heer Schalk. Ik dacht even dat hij naar de interruptiemicrofoon liep. Hij had een vraag over het structureel en adequaat optreden van de politie. Hij vroeg of dat in de begroting van 2026 geborgd is. Ik ga van Nitraatrichtlijn, via de begroting van Wonen, naar de politiebegroting. Dank nogmaals voor het vertrouwen dat u in mij stelt. In algemene zin kan ik zeggen dat het kabinet in de afgelopen periode heeft geïnvesteerd in de politie. Er is een belangrijke investering gedaan in veiligheid. Bij de Miljoenennota van 2025 is 50 miljoen euro, oplopend tot 100 miljoen, structureel beschikbaar gesteld voor de politie. Ongeveer 2 miljoen euro voor nationale veiligheid uit het regeerprogramma is ook aan JenV toegekend, waarvan het grootste deel naar de politie gaat. Dat zit nu in de begroting. Het zit in de plus als het gaat om de politie. Het is een zinvolle investering, als u het mij persoonlijk vraagt. U kunt het ook teruglezen in de begroting en daarover met de vakminister in debat gaan.

Dan gaan we van de politie naar het ov. De heer Holterhues vraagt naar extra middelen voor het ov en naar de bereikbaarheid en economische gevolgen voor de regio van het ov. Hij noemde daarbij ook het woord "verschraling". Ik snap hoe de vraag is neergezet. Ik moet er wel bij zeggen dat het beeld genuanceerder is als we het debat voeren langs de middelen. Er zijn zowel plussen als minnen. In de afgelopen jaren is er ook extra geld naar het ov gegaan, waarvan 300 miljoen structureel vanuit het vorige kabinet. Dat is ook blijven staan. De staatssecretaris van IenW blijft met de betrokken partijen in gesprek om de gevolgen voor de reizigers zo veel mogelijk te beperken. Dat deed de voorganger en dat doet ook de nieuwe staatssecretaris in demissionaire status. Voor andere vragen over de effecten op het ov en de mobiliteit wil ik doorverwijzen naar de staatssecretaris.

Dan gaan we naar de EU-afdrachten. We maken even een sprongetje naar internationaal. De heer Baumgarten had namelijk een vraag over de stijging van de EU-afdrachten die je terugziet in de Voorjaarsnota. Dat is een gevolg van een stijgend bni. Onze afdrachten zijn gekoppeld aan het bni. Dus als we rijker worden, moeten we ook meer afdragen. Het goede nieuws is dus dat we welvarender worden, maar we moeten dus helaas ook nog wat afdragen. Dat zijn de afspraken die we met elkaar hebben gemaakt. Er was nog wel een statistische aanpassing daarvan. Het is goed nieuws dat ons bni groter is geworden, maar ik wil voorkomen dat we de EU alleen in termen van kosten zien. We hebben natuurlijk ontzettend veel profijt van de EU, dat niet altijd zichtbaar is in de begroting. Maar open grenzen, Europese integratie en de interne markt leiden natuurlijk ook tot meer welvaart doordat bedrijven een grotere afzetmarkt hebben en er vrij verkeer van kapitaal en goederen is.

De heer Baumgarten i (JA21):

Dank aan de minister voor het antwoord op mijn vraag over de extra EU-afdracht vanaf 2026 van rond de een miljard euro. Ik maak uit het antwoord van de minister op dat het niet duidelijk is wat wij daar concreet voor terugkrijgen, terwijl wij al nettobetaler zijn. Heb ik het dan zo goed geformuleerd?

Minister Heinen:

U gaat over uw eigen formulering. Het element in uw analyse dat de hogere afdrachten het gevolg zijn van een hoger bni, dat klopt. Dat volgt uit afspraken die wij in het verleden hebben gemaakt, namelijk dat de afdrachten gebaseerd zijn op de bni-koppeling. Daarnaast hoorde ik in de analyse een retorisch element, namelijk dat niet duidelijk is wat we ervoor terugkrijgen. Dat is ook precies de reden waarom ik in mijn antwoord weer ben ingegaan op de voordelen van de Europese Unie. Die zijn niet altijd in de begroting te kwantificeren, maar in economische zin zijn ze er wel degelijk. Daar zijn natuurlijk ook veel impactanalyses over gemaakt. De Europese Unie en de Europese integratie brengen ons ontzettend veel welvaart. In alle eerlijkheid: ik denk dat we als Nederland soms onderschatten hoeveel voordelen die Europese Unie ons, zeker als kleine open economie, oplevert. Ik zie soms ook de nadelen, maar de voordelen zijn nog steeds echt groter.

De heer Baumgarten (JA21):

Dan maak ik uit het antwoord van de minister op dat wij nog meer nettobetaler worden.

Minister Heinen:

Nee, want we zijn ook rijker geworden. Alles is in verhouding. Onze bni-afdracht als percentage van het bni blijft gelijk. De welvaart komt natuurlijk ook voort uit datzelfde Europa. Dus we worden rijker dankzij die Europese Unie. Dat moeten we niet vergeten. We moeten voorkomen dat we Europa alleen als kostenpost zien. Ik denk dat we onszelf daarmee tekortdoen.

Voorzitter. De heer Van Rooijen had nog een vraag over de vergelijking van de Jeugdwet met de ouderenvoorziening. Hij vroeg wanneer die gemaakt kan worden. In het debat over de begroting van VWS heeft u als het goed is met de staatssecretaris Langdurige en Maatschappelijke Zorg gewisseld dat er een verkenning komt om de zorgwetten beter op elkaar af te stemmen. Dat is ook benoemd in het regeerprogramma. Uw Kamer zal hierover op een later moment worden geïnformeerd, heb ik me laten vertellen. Ik zal nogmaals overbrengen dat het geduld wordt getest en dat u uitkijkt naar de informatievoorziening.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Dank voor dit antwoord. Staatssecretaris Maeijer, de toenmalige bewindspersoon, heeft toegezegd dat zij in het najaar komt met een vergelijking van de rechten van jongeren op basis van de Wet op de jeugdzorg en de voorzieningen voor ouderen, waarvoor geen wettelijke basis is, althans niet vergelijkbaar met de Jeugdwet. Kunt u in tweede termijn of in een brief bevestigen dat die toezegging in het najaar, al is het kabinet demissionair, wordt nagekomen?

Minister Heinen:

Dat kan ik nu al doen. Een toezegging is een toezegging. Of het kabinet nu missionair of demissionair is, het moet met die vergelijking komen.

Voorzitter. Dan was er nog een vraag over pandemische paraatheid, volgens mij van mevrouw Visseren-Hamakers. Zij vroeg waarom er wordt bezuinigd op pandemische paraatheid en hoe deze bezuiniging ongedaan gemaakt kan worden. Die kan ongedaan gemaakt worden als er dekking is. Daarvoor verwijs ik naar het eerdere debat dat wij hierover hebben gevoerd. Dit is een maatregel die in het hoofdlijnenakkoord is opgenomen. Het is een wens geweest van twee coalitiepartners om in deze post middelen te vinden en die te herbestemmen binnen de prioriteiten die je kunt zien in het hoofdlijnenakkoord.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Ik dank de minister voor het antwoord. In mijn eerste termijn verwees ik naar het schriftelijk overleg over de suppletoire begroting van VWS. Daaruit blijkt dat het kabinet op zoek is naar dekking. Mijn vraag aan de minister was hoe het gaat met die zoektocht.

Minister Heinen:

Die ligt primair bij de minister van VWS. Ik constateer dat er nog geen dekking is gevonden. Ik weet dat zowel de vorige als de nieuwe minister van VWS continu op zoek zijn naar dekking. Ik zal nogmaals informeren hoe het hiermee staat. Als er dekking is gevonden en de maatregel teruggedraaid kan worden, kan deze opgenomen worden in de begroting. Dan zult u die zien bij de Miljoenennota. Uit het feit dat de maatregel er nog instaat, kunt u afleiden dat er nog geen dekking is gevonden.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Zou de minister hier prioriteit aan willen geven? Of zou het kabinet aan deze zoektocht prioriteit willen geven op weg naar de Miljoenennota?

Minister Heinen:

Ik zal 'm in dezelfde categorie beschouwen als de prioriteit voor ontwikkelingssamenwerking en alle andere categorieën die ik vandaag heb horen langskomen. Ik zoek wel naar een ordening van alle wensen die hier naar voren worden gebracht.

De voorzitter:

Tot slot, mevrouw Visseren.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Heeft de minister een idee waaraan de bezuiniging op de pandemische paraatheid is uitgegeven?

De voorzitter:

Tot slot, minister.

Minister Heinen:

Dat is dus lastig. Ik snap deze vraag, maar ik verwijs naar mijn eerdere antwoord, namelijk dat in het hoofdlijnenakkoord in algemene zin is gezocht naar dekking. Dat gaat in de grote pot. De uitgaven gaan uit de grote pot. Onder aan de streep heb ik erop toegezien dat er een min staat, om het begrotingstekort te reduceren. Dat vond ik namelijk te ver oplopen.

De voorzitter:

Vervolgt u uw betoog, minister.

Minister Heinen:

Daarom is het lastig om in deze zin de bezuiniging precies te herleiden tot een uitgave. Ik snap deze wens wel. In politieke zin zou je kunnen beargumenteren dat de investering niet hoeft door te gaan. Maar ik hoor ook buiten de orde van het debat gezegd worden dat dit niet aansluit bij de begrotingssystematiek die wij erkennen. Daarin gaan ombuigingen naar de algemene middelen, komen de investeringen uit de algemene middelen en kijk je naar het saldo. We zoeken natuurlijk naar een dalend tekort.

De voorzitter:

Minister, mag ik informeren hoe ver u inmiddels bent met de beantwoording?

Minister Heinen:

Ik heb nog een aantal vragen in de categorie over de beleidskeuzes die zijn gemaakt. Dat is de meest uitgebreide categorie. Dan heb ik nog een paar overige vragen. Ik zal het tempo opvoeren.

De voorzitter:

Dank u wel.

Minister Heinen:

De heer Bovens had gevraagd naar de inzet van het Klimaatfonds voor de energiebelasting. Het klopt dat de keuze is gemaakt om middelen uit het Klimaatfonds te halen. Daarmee werd het uitgavenkader sluitend. Er zat ook ruimte aan de lastenkant om nog aan lastenverlichting te doen. Dat zie je in de energiebelasting terug. Dat is de keuze die je ziet in de Voorjaarsnota.

Voorzitter. De heer Kroon vroeg naar de onderbesteding in het Nationaal Groeifonds. Het uitgangspunt is dat alle gealloceerde middelen beschikbaar blijven voor de desbetreffende projecten, ook vanwege juridisch bindende afspraken. Mochten middelen definitief vrijvallen, dan zal ik uiteraard uw Kamer daarover informeren.

De heer Kemperman vroeg naar de verantwoording van het natuurbeleid. Daarmee gaan we weer naar een andere beleidscategorie. Voor de verantwoording en monitoring van het natuurbeleid moet ik wederom verwijzen naar de jaarverslagen van LVVN en ook naar mijn collega in het kabinet. Op dit moment worden verschillende onderzoeken uitgevoerd naar de effectiviteit van het beleid en ook de staat van de natuur wordt in kaart gebracht, bijvoorbeeld via de Voortgangsrapportage Natuur. In het startpakket van april is 12,5 miljoen structureel gereserveerd voor natuurmonitoring.

De heer Kemperman stelde ook een vraag over de zorguitgaven. Hij vroeg hoe die effectief en efficiënt kunnen blijven. Ik denk dat dit een zeer terechte vraag is in het licht van de toenemende uitgaven die zich voornamelijk in de zorg voordoen. Die moeten opgebracht worden door hogere premies en belastingen. Het kabinet neemt meerdere maatregelen om de zorguitgaven te beheersen, bijvoorbeeld het Hoofdlijnenakkoord Ouderenzorg en het Aanvullend Zorg- en Welzijnsakkoord waar mijn nieuwe collega-minister mee aan de slag gaat. In dit zorgakkoord worden afspraken gemaakt met de sector over het beheersen van de uitgaven en de doelmatige besteding van de publieke middelen. Dat blijft wel het uitgangspunt bij de zorguitgaven, zeg ik erbij, want die nemen echt fors toe. We zitten nu inmiddels boven de 100 miljard aan zorguitgaven en die uitgaven stijgen nog steeds.

Nog twee vragen. De eerste vraag gaat over de externe inhuur. De heer Kemperman vroeg hoe de steeds stijgende kosten van de externe inhuur worden teruggedrongen. Het kabinet houdt in formele zin vast aan de Roemernorm van 10%. Momenteel wordt 15,4% van de personele kosten aan externe inhuur besteed. Dat percentage moet dus gereduceerd worden. De minister van Binnenlandse Zaken heeft in haar Kamerbrief van april jongstleden aangegeven hoe dit wordt aangepakt, bijvoorbeeld door het beter inzetten van rijksmedewerkers. BZK volgt dit en rapporteert in de Jaarrapportage Bedrijfsvoering Rijk.

Voorzitter. Dan de laatste vraag in deze categorie, ook van de heer Kemperman, over de European Peace Facility, de Europese vredesfaciliteit. De heer Kemperman vraagt waar de middelen terechtkomen. Het gaat hier om een instrument buiten het MFK dat voor het gemeenschappelijke buitenland- en veiligheidsbeleid bestemd is. Met de middelen uit deze vredesfaciliteit wordt onder andere Oekraïne gesteund met militaire uitrusting en voorraden.

Dan ga ik naar de laatste categorie, de categorie overig. Nu gaan we nog meer heen en weer in de onderwerpen. Ik begin bij de heren Martens en Bovens, die vroegen naar het proces rond de Voorjaarsnota. Zij vinden daar wat van. Ik vind het belangrijk om in herinnering te brengen dat het niet heel gek is dat je, als je de Voorjaarsnota opstelt, ook zoekt naar politieke landing en overleg voert met de fractievoorzitters, vooral als je aanpassingen doet aan het hoofdlijnenakkoord die wel gedragen worden door diezelfde fractievoorzitters. Dat vond ook plaats in vorige kabinetten. Ik meen me te herinneren dat de laatste augustusbesluitvorming van het kabinet Rutte IV is doorgelopen tot 6.30 uur 's morgens. Ik weet nog dat ik zelf elk uur werd gebeld. Om 5.00 uur heb ik gezegd: ik ga tukken, de groeten! Toen ik twee uur later weer wakker werd, zag ik dat ik ongeveer 88 oproepen gemist had. Ik wil daarmee maar aangeven dat ook toen tot diep in de nacht werd doorvergaderd. Dat lijkt wel een politieke traditie te worden, waar ik zelf geen fan van ben, gelet op de vermoeidheid die dan optreedt. Laten we elkaar heel houden, zou ik willen zeggen.

Toch is de realiteit dat de politieke besluitvorming pas plaatsvindt onder druk, waarbij men dan vaak op het laatste moment toch de nacht ingaat om tot besluiten te komen. Zo is ook deze Voorjaarsnota tot stand gekomen. Dat was een complexe zoektocht, omdat ook het idee leefde dat de kaders wel losgelaten konden worden en het geld misschien toch gratis leek.

Ik heb toen de fractievoorzitters in een aparte kamer gezet. Ik heb daar een aantal begrotingen neergelegd. Ik heb de verticale toelichting uitgeprint — dat zijn 140 pagina's — met alle mutaties van het kabinet. De staatssecretaris en ik zijn toen koffie gaan drinken, nadat we hadden gezegd: als u dekking vindt, horen we het wel. Ik constateerde alleen dat die dekking 14 uur later nog niet gevonden was.

Toen hebben wij gezegd: zullen wij dan het aantal wensen gaan reduceren om toch tot een Voorjaarsnota te komen? Daar zat namelijk echt het probleem: te veel wensen, terwijl iedereen de dekking lastig vond. Ik denk dat die strategie best succesvol is geweest, maar ik snap ook dat het vanuit de oppositierol voor de beeldvorming mooi is om daarvan een ander beeld neer te zetten. Ik constateer echter dat het gelukt is om in deze heel moeilijke Voorjaarsnota de wensen terug te reduceren, de bonnetjes te betalen en uiteindelijk met z'n allen ook goedgehumeurd — hoewel we best moe waren — weer naar buiten te lopen. Dit even over het proces rond de Voorjaarsnota.

Dan was er nog een vraag over besluitvorming en of er onderwerpen worden doorgeschoven naar Prinsjesdag. Nee, behalve de koopkracht. Daarvan hebben we gezegd: laten we dat nou netjes doen. In het voorjaar is de uitgavenbesluitvorming en in augustus de inkomstenbesluitvorming. Dan kijken we naar de koopkracht, omdat we dan ook de meest actuele raming en de Macro Economische Verkenning van het Centraal Planbureau hebben. Dan kunnen we tot een betere besluitvorming komen over de koopkracht.

De heer Kroon vroeg aan mij: wordt ervoor gezorgd dat het parlement de Prinsjesdagstukken eerder heeft dan de journalisten? Ik stuur ze niet naar journalisten, maar alleen naar het parlement. Er wordt wel elke keer gelekt — dat is zeer frustrerend — maar vaak pas nadat de stukken aan de politieke partijen worden verstrekt. Ik breng in herinnering dat het in het kabinet vaak wel dicht blijft, maar zodra het op die stickjes wordt verspreid met passcodes, staat het binnen vijf minuten in de krant. Zonder daar een oordeel aan te hechten: dat is wel jammer. Ging dit goed? Deze was wel op het randje.

De heer Bovens vroeg nog of er een aanbeveling komt voor een volgende regering. Zeker. Ik denk dat de belangrijkste de Studiegroep Begrotingsruimte is. Ik denk dat dit kabinet echt wel een stap heeft gezet. De vorige Studiegroep Begrotingsruimte zei: doe 17 miljard. Ik verwacht niet dat het volgende advies weer deze omvang heeft, maar ik denk ook dat we er nog niet helemaal zijn. De keuzes die daarin gemaakt worden, zijn natuurlijk aan het volgende kabinet, maar de Studiegroep Begrotingsruimte is de meest richtinggevende voor een nieuw kabinet.

Voorzitter. Dan nog een paar laatste vragen over effectiviteit en evaluaties. De heer Kroon vroeg hoe we beter kunnen kijken naar de doelmatigheid en doeltreffendheid van de begroting. Dat is zeer terecht en ik ben zeer blij met deze vraag, want dit is vooral voor financiële mensen het belangrijkste punt. Ik moet erop wijzen dat de Kamerbrief over versterking rijksbrede evaluatiestelsel in december 2024 is verstuurd voor inzicht in de doelmatigheid en doeltreffendheid van beleid. Departementen werken daar nu ook aan. Daarnaast voeren departementen via de strategische evaluatieagenda's veel evaluaties uit. Dat zie je ook terug in hun jaarverslagen. Daarnaast vinden er ook jaarlijks interdepartementale beleidsonderzoeken plaats, in alle onafhankelijkheid en met onafhankelijke voorzitters, om ook nieuwe doelmatigheids- en beleidsvarianten uit te werken.

Ik denk dat de oplossing om tot meer doelmatigheid te komen niet in nog meer onderzoek zit, maar dat we vooral moeten kijken wat we doen met het onderzoek. Ik zeg hetzelfde tegen de Tweede Kamer. Ik heb zelf in de commissie voor de Rijksuitgaven gezeten. Ik zat daar vaak met een of twee leden van het parlement. De animo ervoor was vrij beperkt, terwijl er ontzettend veel onderzoek ligt dat je ook weer kan gebruiken om dekking te zoeken. Veel beleid is niet effectief. Ik zou zeggen: stop daar dan ook mee. Maar dan moeten we wel wat doen met al die onderzoeken, evaluaties en doorlichtingen. Ik zeg dat meer als oproep aan ons allen om daar goed naar te kijken.

Voorzitter. De heer Kroon vroeg nog naar het oordeel van de Raad van State en de Algemene Rekenkamer over de kwaliteit van het begrotingsproces. De Algemene Rekenkamer ziet, los van alle complimenten, ook ruimte voor verbetering, zodat het parlement de doelen en de resultaten beter kan volgen. Ik ga de Rijksbegrotingsvoorschriften aanpassen om de beleidsdoelen beter te verankeren in de begrotingen, bijvoorbeeld in de beleidsagenda, zodat we daarover ook betere debatten kunnen voeren. Ik sta natuurlijk voor begrotingsdiscipline en een ordentelijk begrotingsproces. Ik denk echt dat dit bijdraagt aan een doelmatigere besteding van middelen. In het verleden hebben we gezien dat, zodra het begrotingsproces rommeliger wordt — meerdere besluitvormingsmomenten, meer ad-hocbeleid en vooral ook de kaders loslaten — de doelmatigheid van bestedingen in het geding komt.

Dan was er nog een vraag van de heer Kemperman. Hij vroeg hoe de doelmatigheid van de uitgaven wordt gemonitord. De departementen dienen inzicht te geven in de doelmatigheid en doeltreffendheid van hun uitgaven via de strategische evaluatieagenda's. Hiermee leggen ze ook verantwoording af aan het parlement. Het is dan aan het parlement om dat te toetsen aan artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet, het mooiste en belangrijkste artikel dat wij kennen.

De heer Kemperman had ook nog een vraag over het aantal datasets, dat onder andere mijn ministerie publiceert. Ik wil vooropstellen dat het parlement alle uitgaven formeel vooraf goedkeurt en achteraf controleert via de begroting en de jaarverslagen. Daarnaast hebben we open datasets, waar de heer Kemperman ook naar vraagt. Dat zijn verdiepende overzichten ter informatie. We verbeteren de kwaliteit daarvan stapsgewijs. In de techniek werken we ook aan het verfijnen van methodes om de informatie de komende jaren te verbeteren. Periodiek zullen er updates zijn. Ik zal u hierover ook nader informeren. In de Tweede Kamer hebben we binnenkort de commissie Verantwoord Begroten. Helaas is die over de zomer getild. Er komt ook nog een brief over. Ik zal zorgen dat u die krijgt om te kunnen zien wat er allemaal gebeurt. Er vinden echt mooie initiatieven plaats om realtime meer inzicht in de begrotingen, de datasets die we ontwikkelen, en uitgaven en inkomsten te krijgen. Ik denk echt dat we met baanbrekende zaken bezig zijn en dat we in de toekomst met trots hiernaar kunnen kijken.

Voorzitter. Dan nog een paar laatste vragen. Er was de vraag of ik kan reageren op het Rekenkamerrapport. Dat heb ik net eigenlijk al gedaan.

De heer Kroon vroeg naar het verlagen van de kosten voor bouwgronden. Dat is natuurlijk ook een zeer belangrijk onderwerp. De minister van VRO is het grondbeleid op dit moment aan het moderniseren. Recent heeft de minister van VRO een Kamerbrief gestuurd over het dilemma tussen de planbatenheffing, zoals die in het hoofdlijnenakkoord stond, en de intensivering van het hele kostenverhaal. Deze maatregelen moeten leiden tot lagere grondkosten. Dit wordt nu uitgewerkt en uiteraard zal de minister van VRO beide Kamers hierover informeren.

De heer Kroon had nog een vraag over het verminderen van de regeldruk in de bouw. Hij vroeg welke initiatieven er zijn. De minister van VRO heeft de adviesgroep STOER in het leven geroepen. Die is er om aan regeldrukvermindering te werken, of aan verbeteringen op dat punt. Dat betreft bijvoorbeeld het terrein van bouwregelgeving en de ruimtelijke ordening. Op 23 juni heeft de minister van VRO een brief aan de Tweede Kamer gestuurd met een eerste reactie op deze voorstellen. Na de zomer volgt een kabinetsreactie op de overige adviezen. Dan zijn we ook beter geïnformeerd om dit debat te kunnen vervolgen.

Dan was er nog een vraag van de heer Kroon over de ruimte en de investeringsbereidheid van investeerders en corporaties. De corporatiesector heeft naar de informatie die wij nu hebben op dit moment voldoende middelen om de woningbouwopgave tot 2035 te kunnen financieren. Zoals ik al zei, wordt er op dit moment onderzoek gedaan naar het investeringsklimaat voor het bouwen van nieuwe huurwoningen. De uitkomsten hiervan worden in het derde kwartaal van 2025 verwacht. Die worden ook gedeeld met de Tweede Kamer.

De heer Kroon (BBB):

Voor de gemiddelde woningbouwcorporatie is een doorkijk naar 2035 wel heel kort. Zelfs voor de aangekondigde maatregelen van de huurbevriezing, die inmiddels niet meer doorgaan, lag de gemiddelde woningbouwcorporatie financieel eigenlijk al onder water. Ik zou dus graag van de minister weten of er aanvullend wordt gekeken naar de houdbaarheid van de schulden en de kasstromen van woningbouwcorporaties.

Minister Heinen:

Ik wil op geen enkele manier flauw doen, maar ik vind echt dat deze vragen gesteld moeten worden aan de vakminister, aan de minister van VRO. Zij is hier dagelijks mee bezig en weet de laatste stand van haar eigen beleidsontwikkelingen. Ik zou daar later op terug moeten komen, want ik heb natuurlijk niet paraat wat zij op dit moment allemaal onderneemt op dit punt.

De heer Kroon (BBB):

Een deel van deze problematiek komt voort uit het financiële kader van de corporaties. Volgens mij is daar toezicht op, dat direct of indirect via DBN en WSW normeringen stelt. Daarmee valt het wat mij betreft wel binnen uw portefeuille.

Minister Heinen:

Dan zou ik eigenlijk de Algemene Politieke Beschouwingen moeten doen. Ik sta hier de Voorjaarsnota te verdedigen. U vraagt nu echt naar specifiek beleid dat behoort tot mijn collega, de vakminister van VRO. Ik ga deze vraag echt doorgeleiden naar haar.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Kroon.

De heer Kroon (BBB):

Dan praten we daar in september verder over.

Minister Heinen:

Als ik de Politieke Beschouwingen mag doen, dan heel graag inderdaad.

Dan de vraag van de heer Schalk. Daarna ben ik aan het einde. Hij had de vraag of de regering verdere verslechteringen in het gevangeniswezen gaat voorkomen. Ik kan erop wijzen dat de minister van JenV periodiek voortgangsrapportages stuurt, ook aan uw Kamer, over de capaciteit van de DJI, de Dienst Justitiële Inrichtingen. In de vierde voortgangsrapportage, die op 30 juni naar de Kamer is verzonden — dat is dus vrij recent — is aangekondigd dat er structureel 75 miljoen binnen de begroting van de DJI beschikbaar wordt gesteld voor de noodzakelijke renovaties. In deze brief wordt ook ingegaan op de voortgang van de concrete maatregelen. Maar 30 juni was volgens mij gisteren, dus ik snap dat dit nog niet helemaal in de frontale kwab zit bij ons allen.

De heer Dessing had de mooie vraag of de verslechtering van onze veiligheid iets tijdelijks is of dat de hogere overheidsuitgaven leiden tot een veiliger en meer welvarend land. Dit is echt meer een filosofische vraag. Ik heb natuurlijk geen glazen bol. Ik denk dat de dreigingen waarvoor wij staan helaas meer van structurele aard zijn. Ik wijs er wel op dat als wij in staat zijn ons in voldoende mate te verdedigen, ik heel positief en hoopvol ben dat die dreigingen zich niet gaan materialiseren op ons continent. Dat betekent wel dat wij niet achterover kunnen leunen en ons in voldoende mate moeten verzekeren van een voldoende afschrikkings- en verdedigingsmacht, om te voorkomen dat de veiligheidssituatie verder verslechtert. De landen in de wereld hebben niet altijd de beste bedoelingen met elkaar. Zo is het leven, helaas. Daar moeten we ons tegen verdedigen. De extra uitgaven aan Defensie leiden tot keuzes. Als we het slim doen en we zorgen dat de uitgaven ook in Europa plaatsvinden en we bouwen onze Europese defensie-industrie op, dan is het geld niet kwijt. Dan maak je het niet over aan de Amerikanen, om het plat te zeggen. Nogmaals, ik vind het moeilijk om deze vraag te beantwoorden, omdat ik geen glazen bol heb en niet weet hoe de wereld zich ontwikkelt. We zien het nu verslechteren. We zien dat niet alleen in het kabinet, maar we zien dat op basis van alle dreigingsbeelden vanuit de NAVO en vanuit de diensten. Die worden ook met uw Kamer gedeeld. Ik denk dat het ons ertoe noopt meer te investeren in onze veiligheid.

De heer Dessing (FVD):

Ik dank de minister voor het antwoord. Toch nog één vraag van mij die is beantwoord, van de ruim vijf die ik heb gesteld. Ik haak aan op het laatste antwoord. Het is niet alleen een filosofisch beschouwende vraag die ik stelde. Het werkt een richting uit naar voren, naar de Miljoenennota waar deze regering straks hopelijk, ondanks de demissionaire staat, nog wat over kan zeggen. De vraag is of er in de Miljoenennota toch nog wat richting kan worden gegeven aan wat de beleidsvrijheid is van deze minister. Ik heb nog een aantal andere vragen, maar misschien moeten we het even in tweeën knippen?

Minister Heinen:

Dat is goed. Ik zie de relevantie en de actualiteit van deze vraag. Ik zal dus in de Miljoenennota nader ingaan op de veiligheidssituatie, ook in relatie tot onze economie. Ik probeer een economische analyse in de Miljoenennota te zetten, laat me daar dan ook de veiligheidsanalyse in meenemen. Voor de investering in onze veiligheid, hebben we in deze Miljoenennota een extra impuls voor de defensie-investeringen opgenomen. Dat leidt ertoe dat we volgend jaar groeien van 2% naar ongeveer 2,2%. Dat is in 2026; in 2027 moet je dan een nieuwe stap zetten, maar dat besluiten we dan in de Voorjaarsnota van 2026. Zo kan je stapsgewijs elk jaar toegroeien naar hogere defensie-uitgaven.

De heer Dessing (FVD):

Dan toch nog het volgende. Ik had een vraag over de groeiende overheid en een liberale financieel minister. Ik heb daar nog geen reflectie op gehoord. Ik snap dat het een spanningsveld is, maar ik zou daar graag nog een antwoord van de minister op willen horen. Hoe kijkt hij tegen dat spanningsveld aan?

Minister Heinen:

Dat is er ook, dus laten we dat ook benoemen. Het kabinet heeft hier nog geen standpunt over bepaald. Dat is de reden waarom ik wat terughoudender ben. Laat ik hem dan in ieder geval meer vanuit mijn persoonlijke politieke overtuiging beantwoorden. Dan zeg ik: als je extra investeert in Defensie, heb je ook hogere uitgaven. Daarom hamer ik erop om dan ook de discussie met elkaar te voeren over waar we elders minder gaan uitgeven. Als je dit financiert door hogere schulden of hogere belastingen — en hogere schulden leiden in de toekomst tot hogere belastingen — ben je de overheid steeds groter aan het maken. Ik denk dat dat een verkeerde richting is, omdat je daardoor privaat initiatief verkleint en daarmee je verdiencapaciteit verkleint, terwijl we de welvaart juist nodig hebben om hierin te kunnen investeren. Dat zijn moeilijke keuzes.

In het kabinet zit daar ook spanning op. Het klinkt heel makkelijk om te zeggen: dan moet je elders minder uitgeven. Een groot deel van de rijksbegroting bestaat uit zorg, sociale zekerheid, onderwijs. Dat zijn allemaal beleidsonderwerpen die ons lief zijn. We willen ook niet dat dat verschraalt. Dat maakt dit een heel moeilijk debat. We staan aan de vooravond daarvan. Het is in die zin goed dat er verkiezingen zijn, omdat we het debat dan ook maatschappelijk goed met elkaar kunnen voeren. Ik had wel gehoopt dat die verkiezingen wat later waren, om hier mede richting aan te kunnen geven. Maar het is wat het is.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Dessing.

De heer Dessing (FVD):

We hebben het veel over dat spanningsveld gehad, over alle begrotingsregels die er zijn en alles wat er gevraagd wordt. Hoe kijkt de minister aan tegen het spanningsveld dat ontstaat door alle begrotingsregels? Wat is zijn visie erop en wat is zijn oplossing om uit deze impasse te komen?

Minister Heinen:

De begrotingsregels helpen in die zin, dat ze een uitgavenkader geven. Als ik een euro extra uitgeef aan Defensie, overschrijd ik het uitgavenkader met een euro en zal je die euro elders moeten vinden binnen het uitgavendomein. In die zin beheers je zo ook de groei van de overheidsuitgaven.

Voorzitter. Ik kom bij de laatste vraag, die ik ook bewust heb bewaard voor het eind. De vraag gaat over de regioparagraaf. We hebben hier uitgebreid het debat over gevoerd. De heer Van der Goot had mij een toezegging gevraagd voor een regioparagraaf. Ik heb die toegezegd voor de Miljoenennota. Het was, geloof ik, genoteerd als een toezegging bij de Voorjaarsnota. Wij werden erop gewezen dat die ontbrak en we hebben een nazending gedaan. Dit allemaal naar aanleiding van het verzoek. In antwoord op de vraag die de heer Van der Goot heeft gesteld, kan ik het volgende zeggen. Op dit moment wordt samen met elf regio's uit de NPVR, het Nationaal Programma Vitale Regio's, en de vakdepartementen hard gewerkt aan de uitwerking van de plannen van de regio's. De minister van BZK informeert tegen het einde van het jaar de Tweede Kamer nader over de stand van zaken en zal deze brief ook met uw Kamer delen. Naar aanleiding daarvan kunnen we dan uiteraard weer over de ontwikkeling in gesprek gaan. Ik blijf bij mijn eerdere toezegging dat natuurlijk de rekenparagraaf ook in de Miljoenennota moet worden opgenomen. Dat allemaal naar aanleiding van de vraag van de heer Van der Goot en mijn eerdere toezegging.

Voorzitter. Dit was ook mijn laatste antwoord.

De voorzitter:

Heeft de heer Van der Goot nog een nieuwe vraag?

De heer Van der Goot i (OPNL):

Jazeker. Dank dat ik mocht wachten tot het laatste moment. Ik wil heel graag dat de traditie van een rekenparagraaf bij de Voorjaarsnota in stand wordt gehouden en dat het niet blijft bij de Miljoenennota sec. De minister geeft dat in feite ook aan. Ten tweede had ik nog een reflectie gevraagd, ergens voor Prinsjesdag, op de reactie van de Raad van State op de financiering van medeoverheden. Ik zie aan de reactie van de minister dat dit belegd is bij staatssecretaris Van Oostenbruggen.

Minister Heinen:

Ja. Dan houden we inderdaad de rekenparagraaf bij de Voorjaarsnota. Dat spreken we af.

Ik heb alles rond de gemeentefinanciën decentraal bij de staatssecretaris belegd. Hier waren ook nog vragen over en hij is als fondsbeheerder ook het eerste aanspreekpunt daarvoor. Hij komt daar dus nog op terug.

De heer Van der Goot (OPNL):

Dank u wel.

De voorzitter:

De heer Baumgarten nog een nieuwe vraag?

De heer Baumgarten (JA21):

Het kan zijn dat ik het even gemist heb, maar ik had ook een gerichte vraag gesteld over het Klimaatfonds en het rendement uit het Klimaatfonds. Ik stelde ook een wat filosofischere vraag over de fondsensystematiek. Het kan zijn dat ik die beantwoording heb gemist. Ik mis trouwens ook nog een paar antwoorden op fiscale vragen, maar ik neem aan dat die door de staatssecretaris beantwoord worden. Dus graag even een reflectie van de minister op het Klimaatfonds en op de fondsensystematiek in het algemeen.

Minister Heinen:

Ik denk dat wij in het verleden naar te veel fondsen hebben gestreefd. Ik ben daar geen voorstander van, omdat ik vanuit de filosofie van de doelmatige besteding van middelen denk dat je een integrale afweging moet maken over de middelen die je hebt en waar je die aan besteedt. Daar verhoudt zich de fondsensystematiek lastig toe, omdat de middelen gereserveerd blijven binnen een bepaald domein en omdat ze via een oneindige eindejaarsmarge elke keer worden doorgeschoven. Dat staat op gespannen voet met het doelmatig doen van uitgaven.

Uiteraard zijn er een aantal uitzonderingen te definiëren van zaken waar een fondsensystematiek wel in kan voorzien. Ik wijs op het Deltafonds, het Infrafonds en het Defensiefonds. Dat zijn meer investeringsdepartementen met een langere horizon, waarin soms vertraging kan optreden. Dat maakt het logisch om die middelen mee te schuiven. Ik merk dat er vanuit de politiek vaak wordt opgeroepen tot fondsen. Vanuit Financiën drukken wij daar in onze traditionele rol altijd op terug, vanuit het belang van de doelmatige besteding van middelen. Ik ben dus geen voorstander van fondsen, terwijl er in bepaalde categorieën wel degelijk redenen kunnen zijn om een fonds op te richten. Maar ik denk dat je een Klimaatfonds of een stikstoffonds of dergelijke beter via begrotingen kan vormgeven.

Er heerst wel een misverstand over fondsen. Vaak is het idee dat het een pot geld is waar we wat in hebben gestort en er dan af en toe wat uit halen. Dat is niet het geval. Het zijn eigenlijk gewoon begrotingen met een oneindige eindejaarsmarge. Juist het aanscherpen van die oneindige eindejaarsmarge is belangrijk voor de doelmatigheid van bestedingen en om te voorkomen dat er elke keer onderuitputting optreedt.

De heer Baumgarten (JA21):

Dank u wel.

Minister Heinen:

Dan ben ik aan het einde gekomen van mijn beantwoording, voorzitter.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan gaan wij naar de staatssecretaris. Ondertussen gaan we de spreektijden voor de tweede termijn inventariseren. De bode zal daarvoor even rondgaan. Mocht dat heel beperkt zijn, dan kunnen we kijken of we de tweede termijn nog voor de dinerpauze kunnen doen, aansluitend op de staatssecretaris. Hij heeft veertien vragen te beantwoorden en is dus in veertien minuten klaar. Wij kijken even hoeveel spreektijd de leden gaan inschrijven voor de tweede termijn. Mocht dat toch meer tijd vergen, dan doen we de dinerpauze en gaan we daarna verder. Het woord is aan de staatssecretaris.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen i:

Dank, voorzitter. Dank ook voor de vragen. Het verzoek was om het kort en bondig te houden, dus ik laat de inleiding voor wat die is. Er is al heel veel gezegd over de weging die bij de Voorjaarsnota gemaakt is. De fiscaliteit en de gemeentes behoren inderdaad tot mijn portefeuille. Het thema dat het meest in het oog springt en waar het de afgelopen zes maanden het vaakst over is gegaan, is natuurlijk ...? De btw, ja, heel goed. Daar heb ik een paar antwoorden op.

Misschien moet ik "de btw" eerst even goed uitleggen. Zoals mijn collega net uitlegde, koppelen wij op een aantal dingen in de begrotingssystematiek inkomsten niet direct aan uitgaven. Maar op één punt hebben wij uiteindelijk wel degelijk gezegd: we gaan aan lastenverlichting doen en we vinden het een goede beweging om dat dusdanig te doen dat je lastenverlichting toepast op arbeid, terwijl je consumptie juist meer belast. Daar heb ik volgens mij in een eerder debat al het een en ander over gezegd. Elke econoom vindt dit een goed idee: consumptie belasten is beter dan arbeid belasten. Dat betekent dus: de btw omhoog.

We hebben daar destijds een plan voor neergelegd, met daarin onder andere het verhogen van de btw op sport, media en cultuur. Daar was de Kamer, op z'n zachtst gezegd, niet blij mee, wat heeft geleid tot de politieke afspraak om de btw wel in het Belastingplan te laten staan, maar te gaan zoeken naar alternatieve dekking binnen de btw. Dat "binnen de btw" werd na twee debatten hier en in de Tweede Kamer "ook buiten de btw". We hebben daar verschillende gesprekken over gehad, achter de schermen en voor de schermen. Daarbij werd gezegd: kom maar met dekking. Die vraag naar dekking heeft mijn collega net ook meermalen gesteld bij andere wensen van de Kamer. Die dekking is niet gekomen. Er is geen motie ingediend in de trant van: doe het op deze manier. Er is geen fluisterspelletje gaande geweest, in de trant van: als u het op deze manier doet, is er voldoende draagvlak in de Kamer. Dus uiteindelijk hebben wij ervoor gekozen om daarbij de tabelcorrectiefactor te beperken. Dit betekent feitelijk dat je de lastenverlichting die we hadden, deels terugdraait. De 1,3 miljard waarover we het hier hebben, is een deel van de lastenverlichting en die hebben we teruggedraaid. Het cadeautje dat mensen is toegezegd, is dus uiteindelijk niet gekomen.

Dan de vraag van de heer Hartog of ik alternatieve dekkingsmogelijkheden zie voor het niet laten doorgaan van de btw-verhoging. Of is dit afgestemd met andere oppositiepartijen? Nou, ik heb me de blaren op de tong gekletst, binnen en buiten de Kamers, om te kijken naar alternatieve opties. Die zijn er niet.

Dan vraagt de heer Van Rooijen of het mogelijk is om de tabelcorrectiefactor minder politiek aantrekkelijk te maken. Goede vraag, maar de tabelcorrectiefactor wordt vastgesteld aan de hand van inflatie. Dat is op zich niet iets wat we kunnen aanpassen. Is dit een politiek aantrekkelijk alternatief? Nou, dit alternatief stond bij mij helemaal achteraan het rijtje. Ik heb een héle hoop opties besproken met verschillende partijen in verschillende Kamers. Uiteindelijk kom je dan bij de method of last resort, zoals ze het zo mooi op z'n Engels zeggen. Ik vind het zelf geen politiek aantrekkelijk alternatief en gelukkig hebben we wel zoiets als een method of last resort.

Dan vraagt de heer Martens of het eerlijk is dat het beperkt toepassen van de tabelcorrectiefactor zwaarder uitvalt bij lage inkomens, en of ik ruimte zie om daar wat aan te doen. Dat is een heel technisch verhaal. Het hangt een beetje af van hoe je het bekijkt: op basis van besteedbaar inkomen of op basis van het bruto-inkomen. In de beantwoording aan de Tweede Kamer hebben we daar een goed overzicht van gegeven. Ik heb net even toegelicht hoe het werkt, maar het is een vrij technisch verhaal. Uiteindelijk is de tabelcorrectiefactor ongeveer de meest vlakke maatregel waarbij je de minste verschillen in koopkrachteffecten tussen de verschillende inkomensgroepen krijgt.

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Even voor de goede formulering: ik bedoelde in ieder geval dat hier sprake is van het beperken van de inflatiecorrectie en niet van het beperken van een tabelcorrectiefactor, in de zin van: zou je die kunnen verlagen in vergelijking met wat de wet zegt. Ik heb het hier over de beperking of verlaging van de wettelijke inflatiecorrectie. Die wordt ongeveer gehalveerd. Ik constateer dat dat in 2024 en in 2025 is gebeurd, en nu wordt het de derde keer. We komen er in het najaar wel op terug. Ik vind dit vreselijk. Dit is de gemakkelijkste, stiekeme, luie weg. Niemand ziet het. De tarieven gaan niet omhoog; je past alleen de tarieven niet aan. Dat betekent dat als de inflatie stijgt, je gewoon meer belasting gaat betalen en de koopkracht naar beneden gaat. Ik kom er in het najaar wel op terug.

Ik heb in het kabinet-Den Uyl — ik moet het toch maar zeggen — vier keer urenlang met Den Uyl hierover gesproken en we hebben vier keer de inflatiecorrectie volledig toegepast bij een inflatie van 12%. PvdA zei: dat moeten we niet doen, want dat is voor de rijken. Toen heb ik Den Uyl kunnen uitleggen dat als je de bovenste schijfjes niet … We hadden toen zelfs 76%. Als je het dan niet toepast … Het leverde 25 miljoen op, terwijl de totale kosten voor de gewone man 2 miljard waren. Hij zei "Martin, dat gaan we niet doen" en ik heb dat vier jaar tijdens de ministerraad met hem kunnen bevechten. Wat ik nu constateer, is dat dit kabinet en vorige kabinetten zeggen: we doen dat gewoon. Dat gaan we de komende tien jaren doen en daar kun je de hele Defensiebegroting van betalen. Niemand ziet het, maar de belastingen gaan elk jaar met 2 miljard omhoog.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ik hoorde niet direct een vraag, wat verder niet geeft, maar ik zou wel heel graag willen reflecteren op een paar woorden. Is ie makkelijk? Nou, ik denk dat ie vooral heel vlak is. Is ie stiekem? Het klopt, denk ik, dat deze het minst gevoeld wordt, maar dat heeft ook te maken met het feit dat we 'm uitsmeren over iedereen. Maar de opmerking "lui"? Die vind ik niet zo tof.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Laten we de discussie maar in het najaar voeren. De staatssecretaris moet toch erkennen dat dit gewoon een lastenverzwaring is die je niet ziet. Want de tarieven veranderen niet, er verandert niks aan de aftrekposten en wat dan ook. Je inkomen stijgt en daardoor tippel je naar een volgende schijf. Als je dit jaren blijft doen, gaan elk jaar honderdduizenden mensen naar de 50%-schijf. Dat moeten we niet willen. Dan moet je koninklijk het basistarief en het toptarief verhogen, maar dat durft de politiek niet. We schuiven iedereen geleidelijk aan naar het hoogste tarief. Dat noem ik lui! Dat is niet persoonlijk bedoeld.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Van Rooijen. Staatssecretaris, vervolgt u uw betoog.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ik denk dat de oorzaak waardoor we uiteindelijk bij de method of last resort uitkomen, voortkomt uit een ander probleem. In ons politieke bestel hebben wij vijftien partijen in de Tweede Kamer zitten, waarmee wij dit onderwerp bespreken. Je komt gewoon heel moeilijk tot meerderheden, als het gaat om het dekken van bedragen zoals de 1,3 miljard. Dat is superlastig. Er zijn allerhande oplossingen de revue gepasseerd en alles is categorisch afgeschoten, hetzij in debat, hetzij achter de schermen, hetzij in de krant, hetzij via Twitter. Ik heb werkelijk alles meegemaakt; vandaar dat het woord "lui" mij gewoon niet zo heel erg … Ik trek het me wel aan, dus het is … Ja, ik moet het me niet aantrekken, punt.

In het najaar gaan we elkaar natuurlijk weer spreken. Ik denk inderdaad — dat is ook de oproep die mijn collega gedaan heeft — dat we ons moeten richten op het keurig netjes dekken van gaten in de begroting. Als wij lastenverlichtingen willen uitdelen, hartstikke leuk, dan moet je wel zorgen dat je op een bepaalde andere plek die inkomsten genereert of die uitgaven beperkt. Als we dat gesprek met elkaar weer voeren en iedereen zijn eigen stokpaardjes heeft en wat kiest, dan vindt 30% van de Kamer dit, 40% van de Kamer dat en 30% van de Kamer dat. Dan kom je er dus niet uit. Bij Financiën hebben wij dan maar één oplossing: de tabelcorrectiefactor.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Ik ben blij met deze toelichting. Het is volledig juist dat het voor een kabinet met een Tweede Kamer in die samenstelling, ook straks weer, ontzettend moeilijk is om dekking te vinden. Daar zijn we het over eens. Ik bedoelde met "lui" dat omdat niemand iets anders wil, dit de gemakkelijkste manier is omdat je het niet ziet. Elk jaar halveren we 'm en wellicht wordt ie zelfs in het najaar helemaal afgeschaft, maar dat hoop ik niet. Het is de makkelijkste manier. Mijn kritiek richt zich ook op de Tweede Kamer, die dat iedere keer laat gebeuren door zelf niet voor ordentelijke, fatsoenlijke tarieven te zorgen, namelijk hogere.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Daar sluit ik mij graag bij aan. Ik denk dat de Kamer met elkaar op zoek moet naar fatsoenlijke dekking van gaten in de begroting. Dat wordt alleen maar lastiger de komende tijd. Volgens mij hebben we een vrij grote defensiepledge toegezegd. Dat geld moet toch bij elkaar gebracht worden en dan moet je politiek met elkaar samenkomen. Uiteindelijk staan wij als Nederland wel degelijk bekend om het feit dat als het moeilijk wordt, wij bij elkaar komen en dingen oplossen. Met de btw is dat uiteindelijk gegaan via de tabelcorrectiefactor.

De voorzitter:

Vervolgt uw betoog.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

De vraag was overigens ook of we dit hebben afgestemd met de indieners van de motie. Ik heb daar inderdaad met hen contact over gehad. Zij begrepen de oplossing en konden die steunen.

De heer Van Rooijen vraagt hoe het staat met de evaluatie van de btw-verhoging op logies. Ik heb die volgens mij gisteren afgetekend. Die staat op de rol om nog voor het zomerreces verstuurd te worden. Uiteraard komt die ook de kant van uw Kamer op.

Dan de vraag van mevrouw Aerdts of ik kan toezeggen de afschaffing van het fiscaal voordeel voor groen beleggen terug te draaien. Dat is een leuke. Als slechte ideeën bij meerderheid van de Kamer worden omgedraaid, ga ik daar altijd graag in mee. Ik had een heel goed idee, namelijk om hier niks aan te doen. De Kamer vond het een heel goed idee om het fiscaal voordeel voor groen beleggen af te schaffen. D66 was daar overigens ook voor. Dat is daarna door 142 stemmen aangenomen. Dat was recent. Of ik daar nog wat aan ga doen? De kans dat ik voorstellen ga doen om een amendement terug te draaien dat nog geen jaar geleden met 142 stemmen is aangenomen, is heel klein. Het staat de Tweede Kamer overigens geheel vrij om een keurig gedekt voorstel in te dienen bij het Belastingplan waarbij het fiscaal voordeel voor groen beleggen terugkomt. Ik ga het niet doen. Maar wordt het gedaan of komen er voor de Miljoenennota opeens acht partijen naar me toe om te zeggen dat het echt een goed idee is en dat ik het moet doen, dan wil ik er misschien over nadenken. Dat was overigens ter dekking van een verhoging van de WKR, de werkkostenregeling. Dus misschien is er wel ruimte om het amendement te heroverwegen met alle mensen die voor gestemd hebben. Dat is wel een major klus, want er waren 142 mensen voor. Dus ik zeg, vooral tegen mevrouw Aerdts: succes.

Ik weet niet wie die acht waren. Ik heb het net gevraagd. ChristenUnie, zeg ik even uit mijn hoofd.

De voorzitter:

Was dat uw laatste punt?

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Nee, we zijn er nog niet.

De voorzitter:

Dan zou ik zeggen: vervolgt u uw betoog.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ik heb nog ruim twintig minuten.

De voorzitter:

Ja, maar dat was twintig minuten geleden.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Mevrouw Visseren-Hamakers vraagt waarom het aandeel zuivel in alcoholvrije dranken niet al per 2026 wordt aangepast en hoe het staat met de wijziging van de belasting op alcoholvrije dranken. Allereerst dank voor uw steun voor deze maatregel. Ik kijk uit naar de behandeling van het Belastingplan. Ik hoop natuurlijk dat Partij voor de Dieren het hele Belastingplan steunt. Deze maatregel kan gewoon vanwege aanpassingen in de uitvoering per 1 januari 2027 worden uitgevoerd. Het heeft te maken met het feit dat het Belastingplan dit jaar heel laat wordt aangenomen. We zijn niet in staat om deze maatregel binnen een maand om te klappen en ervoor te zorgen dat de hele industrie dat meeneemt. In het kader van op een nette manier het land besturen vind ik dat we dit niet op deze wijze in 2026 zouden moeten doen. Maar we gaan het zeker doen. We vinden dit typisch zo'n ontwijkconstructie waarvan je denkt: doe dat nou niet, best bedrijfsleven. Daarom vindt dit kabinet het een heel goed idee om deze af te schaffen.

Dan de vraag van de heer Van Rooijen of de regering kan toezeggen dat we niet meer alle maatregelen in één wetsvoorstel opnemen.

De voorzitter:

Een vraag van mevrouw Visseren. Ik denk over het vorige punt.

Mevrouw Visseren-Hamakers i (PvdD):

Ik had een bredere vraag gesteld, namelijk over hoe het stond met de bredere herziening van de btw op alcoholvrije dranken. Dit is één onderdeel van de discussie, maar er ligt ergens een scenario met vijf verschillende opties om die btw te veranderen. Mijn vraag was hoe het daarmee staat, want dit is maar één onderdeel ervan.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Dit is heel leuk. Dit is een spraakverwarring; dat weet ik zeker. Het is in ieder geval gelukkig geen btw.

Mevrouw Visseren-Hamakers (PvdD):

Dat is waar.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ik ben wel een beetje klaar met de btw. Maar met betrekking tot de verbruiksbelasting — zo noemen we hem — wordt op korte termijn een brief gestuurd. Het onderzoek is afgerond; we zijn bezig met het schrijven van de brief die erbij hoort. Ook dat is iets wat hopelijk misschien nog wel voor het reces gebeurt. Het zijn geen vijf opties; volgens mij zijn het er zeven. We hadden er nog twee toegezegd in het vorige belastingplandebat, dus dat is allemaal in motion en komt eraan.

De heer Van Rooijen vraagt of de regering kan toezeggen dat we niet meer alle maatregelen in één wetsvoorstel opnemen; daarbij refereerde hij ook aan het aantal moties van de afgelopen jaren. Zoals u in de fiscale beleids- en uitvoeringsagenda heeft kunnen lezen, en zoals ik ook heb toegelicht in het mondelinge overleg van dinsdag 17 juni met uw Kamer, heb ik grote separate onderwerpen binnen het pakket Belastingplan zo veel mogelijk in aparte wetsvoorstellen opgenomen. We hebben dat nu opgeknipt in negen stukken. De totale hoeveelheid wetgeving wordt hiermee niet groter maar de inhoud is dus wel opgenomen in verschillende voorstellen, zodat dat ook afzonderlijk van elkaar gewogen kan worden. Dat is volgens mij precies wat de motie bedoelt. Tegelijkertijd: één fout gaan we niet meer maken. Dan is de vraag natuurlijk gelijk: welke fout? Wij gaan niet meer zoet en zuur in verschillende wetsvoorstellen opnemen. Dus zoet en zuur staan netjes in één wet. Het is helemaal gezegend om het zuur weg te stemmen, maar dan ook het zoet dat erbij hoort. Dat is dus echt wel iets wat ik heb geleerd; je leert snel als staatssecretaris. Het pakket Belastingplan bestaat in ieder geval bij voorkeur voornamelijk uit maatregelen waar een wezenlijk budgettair belang mee is gemoeid en die op 1 januari volgend jaar moeten ingaan. Dus eigenlijk alle koopkrachtmaatregelen, -percentages en dat soort aanpassingen zitten echt in het Belastingplan. Dan hebben we het pakket; dat zijn die negen wetten. Die andere acht wetten betreft zaken die niet zo urgent zijn — of die te maken hebben met de koopkrachtmaatregelen — dat ze per se in het Belastingplan moeten. Dat is de toelichting die ik daar graag op geef.

De heer Hartog vraagt of ik kan toezeggen een aanpassing van het lage Vpb-tarief voor het Belastingplan 2026 te overwegen. Dat is per definitie onderdeel van de augustusbesluitvorming. Ik kan u toezeggen dat wij per definitie niets uitsluiten. Dat is trouwens sowieso lastig. We zijn een demissionair kabinet, dus wij zijn altijd op zoek naar meerderheden. Maar nu, van tevoren, is het niet het moment om al te zeggen dat per definitie het lage Vpb-tarief eraan gaat of misschien wel extra verlaagd wordt om wat voor goede reden dan ook. Uitsluiten doe ik het niet, maar specifiek zeggen dat we het gaan doen, ook niet, vanwege het feit dat je dit moet wegen met alle andere uitdagingen die op ons afkomen. Ik wil daar wel een punt bij maken. Dat geldt eigenlijk voor alle belastingtarieven. Stabiliteit in fiscaliteit is cruciaal voor draagvlak onder de bevolking en voor een goed vestigingsklimaat. Een investeringsbeslissing door het bedrijfsleven wordt uiteindelijk gemaakt op basis van hoe het fiscaal klimaat er de komende tien jaar ongeveer uit zal zien, give or take misschien een keer een tiende van een procent. Als wij "hop, hop, hop, hop, hop" met de vpb gaan, is dat erger dan hem langjarig misschien een tikkie te hoog laten. Ik ben dus echt heel erg voor die stabiliteit.

Nu we het toch over de Vpb hebben, wil ik nog even heel graag ingaan op een halve vraag over de Vpb ten aanzien van woningbouwcorporaties. Het is heel vaak gezegd, ook in de pers: kunnen we woningbouwcorporaties niet uitzonderen van de Vpb? Mijn collega heeft er net ook al iets over gezegd. Het hele verhaal is dat het afschaffen van de Vpb risico's rondom staatssteun met zich meebrengt. Dan moet je naar Brussel toe. Daar komt een moeilijk verhaal uit. Brussel stelt misschien ook nog wel eisen of zegt zelfs dat het helemaal niet kan. Dat is allemaal prima. Dat zou je kunnen doen, maar het kost ook tijd. Je moet het zorgvuldig doen en dat zouden we kunnen doen. Maar als je dat doet, dan moet je daarna over de fictieve waardeontwikkeling van al het bezit van deze woningcorporaties afrekenen. Zo werkt dat als je buiten de Vpb komt. Dat gaat over tientallen miljarden. Uit mijn hoofd zeg ik 40 miljard. Dan hoor ik ook al direct duiders zeggen: maar dan kun je bij wet gewoon een afspraak maken dat dat dat niet hoeft. Dat kan. Dat kan ook echt. Bij wet kan je ongeveer alles afspreken, maar dat maakt het staatssteunprobleem wel 40 miljard groter. De kans dat je dan nog enige vorm van positiviteit bij de heren in Brussel krijgt, is natuurlijk vrij klein. Daarom zeg ik ook dat die route er niet een is waar je overnight of in een week over kan beslissen. Dat is even het verhaal achter de Vpb voor de woningbouwcorporaties. Wij zeggen als kabinet niet dat je er niet naar moet kijken, maar in een week even beslissen om de woningbouwcorporaties uit de Vpb te halen gaat gewoon niet.

Dan vroeg de heer Van Rooijen waarom het kabinet van het afschaffen van de erfbelasting geen prioriteit heeft gemaakt. De kern van antwoord is dat er politiek zeer verschillend wordt gekeken naar de erfbelasting. Het klopt dat dit geen populaire belasting is. Ik ken er overigens nog een paar. Inkomstenbelasting is niet populair. Btw is niet populair. Vpb is niet populair. Waterschapsheffingen zijn niet populair. Belastingen zijn nooit populair. Maar goed, deze is ook niet populair. Hij is economisch minder verstorend dan belasting op arbeid. Om die reden zou je misschien juist wel erfbelasting moeten heffen. Als je hem zou afschaffen scheelt dat 3,6 miljard. We willen ook geen 3,6 miljard uit de tabelcorrectiefactor halen, zeg ik tegen de heer Van Rooijen. Het dekken van 1,3 miljard was ingewikkeld. Voor het dekken van 3,6 miljard ziet mijn collega me al aankomen.

Dan nog een vraag van de heer Van Rooijen. Kan ik toezeggen om contact op te nemen met minister Uitermark over zijn motie over goedkeurende beleidsbesluiten? Ik begrijp dat deze motie is vervallen en dus ook niet is aangenomen door uw Kamer. Ik begrijp de gedachte achter de motie wel. Op 12 december 2023 hebben mijn ambtsvoorgangers een Kamerbrief gestuurd met een afwegingskader waarin uiteengezet is onder welke voorwaarden een goedkeurend beleidsbesluit kan worden ingezet. De algemene lijn van het afwegingskader is dat beleidsbesluiten met grote terughoudendheid worden toegepast. Dit standpunt is in overeenstemming met de minister van BZK tot stand gekomen. Ter achtergrond: we hebben volgens mij afgelopen halfjaar op twee onderdelen een beleidsbesluit genomen, echt om te zorgen dat we problemen in Nederland voorkomen. Het verkeerd in rekening brengen van btw voor 2026 was er daar een van.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

De minister van Binnenlandse Zaken, mevrouw Uitermark, heeft aan de Tweede Kamer toegezegd — collega Nicolaï steunde dat ook — om in het najaar met een notitie, een nota, te komen om te kijken of er nog veel strengere regels moeten komen voor het instrument goedkeurend beleidsbesluit. De staatssecretaris wees op het aantal. Het waren er twee vorig jaar december. Uitgerekend tijdens de NAVO-top vorige week, 24 juni, is er een derde goedkeuringsbesluit genomen, over personenauto's. Dat zien we nu bij de stukken. Ik kom daar straks nog wel even op terug. U bent de enige die dit instrument gebruikt. Het hele kabinet kan dat elke dag doen in strijd met alle wetgeving, maar u past dat nu voor de derde keer toe. Ik kom daar straks op terug.

De voorzitter:

Vervolgt u uw betoog, staatssecretaris.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Het enige wat ik hierop kan zeggen, ook in het licht van het onderwerp van dit debat, is dat beleidsbesluiten in ieder geval in de overwegingen rondom de Voorjaarsnota niet besproken zijn.

De heer Kroon vraagt of een uitgave aan een ondoelmatige fiscale regeling wel als rechtmatige overheidsuitgave kan worden gezien. Leuke vraag. Ik moest er even over nadenken. Er is een verschil tussen toetsing op rechtmatigheid van uitgaven en een toetsing op de doelmatigheid van een fiscale regeling. De wijze waarop rechtmatigheid van een uitgave wordt getoetst, komt uit de Comptabiliteitswet. Fiscale regelingen worden niet op dezelfde wijze getoetst. Bij deze regeling moet dit wel bij wet geregeld worden. Het is dan ook belangrijk dat er goed gekeken wordt naar de doeltreffendheid en de doelmatigheid van regelingen. Als dit negatief worden beoordeeld, moet worden heroverwogen of de regeling moet worden aangepast.

Ik heb daar een voorbeeld bij. Het kan zijn dat u een auto koopt, netjes, keurig, met zuurverdiend eigen geld, een factuur, netjes btw en bpm betaald, prima. Daarna gebruikt u die auto niet. U zet die op de oprit en rijdt er niet mee. Dat is een zeer ondoelmatig gebruik van de auto, maar het zou best een heel rechtmatige aankoop kunnen zijn.

De voorzitter:

Ik kijk even. Hoeveel vragen heeft u nog?

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Nog twee à drie. Dan de vraag van de heer Baumgarten naar de stand van zaken over de motie over hervorming van het toeslagenstelsel. Wij hebben toegezegd dat wij voor het zomerreces zouden komen met een brief. Er wordt nog hard gewerkt aan deze brief. De ambitie is om die brief op korte termijn naar de Eerste en Tweede Kamer te sturen.

Dan vraagt de heer Martens inzake de gemeentefinanciën hoe de minister kijkt naar de aangenomen motie-Fiers over adequate financiering van medebewindstaken. Allereerst houdt het kabinet de balans tussen ambities, taken, middelen en uitvoeringskrachten in het oog. In de brief Overzicht financiële impact bestaand en nieuw rijksbeleid door decentrale overheden is door het kabinet een eerste stap gezet. De reflectie op de motie-Fiers over adequate financiering hoopt het kabinet uw Kamer na het zomerreces te doen toekomen. We moeten wel waken voor verdergaande ontlening van specifieke taken en de financiering daarvan. Doel van het Gemeentefonds is juist een losjes omlijnd budget met veel ruimte voor de gemeente om autonome keuze en afweging te maken. Dat wilde ik er nog even bij zeggen.

De heer Hartog vroeg of de indexering van het Gemeentefonds wordt hersteld. We hebben afgesproken dat die de bbp-systematiek volgt, dus dat is een automatisme. Dus ja, er is sprake van indexering. Dat is in 2022 al overeengekomen met de gemeenten. Ik denk dat dat ook heel goed is, want daarmee heb je wat minder discussie over de ontwikkelingen van trap-op-trap-af en het koppelen aan de rijksbegroting zelf. Dit geeft een veel rustiger beeld van de ontwikkeling van het Gemeentefonds, zodat gemeenten uiteindelijk beter kunnen plannen. De gemeenten zelf hebben aangegeven dat het mooi zou zijn als ze in het najaar kunnen nacalculeren, als er ontwikkelingen zijn in economische groei. Dat doen we eigenlijk niet. Bij elk ministerie doen we dat eenmalig, namelijk in het voorjaar. Daar willen we graag bij aansluiten, omdat het anders een ratjetoe wordt in de rijksbegroting. Dit is besproken en we hebben afgeconcludeerd dat dit het is.

Dan de vraag van de heer Martens of de motie wordt uitgevoerd om het advies van de commissie-Van Ark over jeugd integraal over te nemen. Dat gaat een beetje weg van mijn vakgebied, want uiteindelijk is dat vooral iets wat de staatssecretaris Jeugd moet oppakken. Het advies van de commissie-Van Ark nemen we als kabinet buitengewoon serieus en daarom maakt het kabinet in de komende drie jaar circa 3 miljard extra vrij voor jeugd en gemeenten. Het doel is om in 2028 op een houdbaar stelsel voor jeugd te komen door de hervormingsagenda en aanvullende beheersmaatregelen uit te voeren. Dat is iets wat de afgelopen jaren niet is gebeurd en dat is heel spijtig. Daardoor heb je uiteindelijk een wet die met een open einde zorgt voor grote financiële problemen, met name bij de gemeenten. Het kabinet heeft overigens toegezegd om richting augustus nog eens te kijken naar het eventueel vergoeden van tekorten met terugwerkende kracht over 2023 en 2024. Dat gesprek wordt gevoerd bij de augustusoverweging.

Dan de vraag van de heer Bovens. Hij vroeg of ik optimistisch ben over de gesprekken met gemeenten over de jeugdzorg. Rijk en gemeenten hebben de gezamenlijke inzet op jeugdzorg herbevestigd rondom de Voorjaarsnota. We hebben intensief gesproken over de jeugdzorg en over het zogenaamde ravijnjaar. Dat ravijnjaar is er niet meer, want er is een stijging in het Gemeentefonds in 2026. Er is geen sprake meer van een daling. We zijn gewoon heel blij over de sfeer waarin die gesprekken zijn verlopen, want het ging wel ergens over. In die zin wil ik ook mijn complimenten uitspreken voor de VNG en voor de ondersteunende partijen van dit kabinet. Uiteindelijk is de grootste uitgave van de Voorjaarsnota naar de gemeenten gegaan. Ik denk dat het nodig was. Het kabinet vond dat ook, en ook de ondersteunende partijen. Volgens mij lag er ook een batterij aan moties waarin stond dat we dat moesten doen. De Kamer vond het ook belangrijk. Ik denk dat we hier met elkaar goed werk hebben verricht.

Dan nog een laatste vraag van de heer Kemperman.

De voorzitter:

Die is er niet.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Die is er niet, maar ik zal de vraag toch beantwoorden. Hij vroeg waarom de apparaatskosten van de Belastingdienst blijven stijgen, ondanks de enorme investeringen in digitalisering. Allereerst wil ik iets zeggen over de vraag. Enorme investeringen kosten geld. De apparaatsuitgaven van de Belastingdienst zullen de komende jaren gaan dalen door de opgelegde taakstellingen. De apparaatsuitgaven zijn de afgelopen jaren numeriek wel gestegen door nieuwe wetgeving, herstelacties en forse investeringen in het moderniseren van ICT-systemen. Er zijn ook flinke prijsstijgingen geweest, met name in de ICT-markt. Zo moeten we flink in de buidel tasten op het gebied van licenties. Maar als we de verhouding van de belastingontvangsten en de apparaatsuitgaven over de afgelopen jaren vergelijken, zien we dat deze verhouding constant is. Al sinds 2020 betalen we, als je de belasting- en premieontvangsten afzet tegen de apparaatskosten, 0,9% of 0,8%. We kijken natuurlijk wel of we niet meer geld gaan betalen voor het binnenhalen van hetzelfde geld, maar er is geen sprake van dat de apparaatskosten structureel stijgen. Natuurlijk is er sprake van inflatie, en dat maakt dat alle budgetten overal stijgen, maar de apparaatskosten van de Belastingdienst zijn stabiel. Dat wilde ik even zeggen. Dat waren de vragen die ik moest beantwoorden.

De voorzitter:

Dank u wel, staatssecretaris. Voor de tweede termijn van de kant van de Kamer is voor 43 minuten ingeschreven. We zouden dan om 19.00 uur klaar kunnen zijn. We krijgen daarna nog een korte tweede termijn van de kant van de regering. Mijn voorstel is om door te gaan. Het restaurant blijft ook open tot het eind van het debat. U kunt dus allen nog dineren hier. Als niemand het daarmee oneens is, gaan we nu door met de tweede termijn van de kant van de Kamer. Ik stel voor dat we echt doorgaan, anders gaan we een hele dinerpauze schorsen. U kunt natuurlijk best even de zaal uitlopen. Voor overleg met de fractie over moties en dergelijke pauzeer ik twee minuten.

De vergadering wordt enkele ogenblikken geschorst.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering. We zijn aanbeland bij de tweede termijn van de kant van de Kamer. Ik geef het woord aan de heer Martens namens GroenLinks-PvdA.

De heer Martens i (GroenLinks-PvdA):

Dank u, voorzitter. Ik ga proberen om het zo gestructureerd mogelijk te doen, maar ik heb me niet al te lang kunnen voorbereiden. Ik dank beide bewindspersonen voor hun antwoorden. Ik constateer dat het een lastige discussie was over de begroting voor ontwikkelingssamenwerking. Dat komt ook doordat we in het proces hiernaartoe de stand van zaken zelf een beetje bij elkaar hebben moeten rechercheren. We kwamen er om die reden niet helemaal uit in het debat. Ik denk dat een kernpunt van de bespreking is dat de begroting ontwikkelingssamenwerking ook hier aanvaardbaar moet zijn. Daarover is ook eerder een motie aangenomen. Dat is ook een kerndoel van dit debat. De Eerste Kamer bespreekt niet alle suppletoire begrotingen los. Een aantal worden wel apart behandeld, maar dit debat is een paraplu voor meerdere begrotingen. Dat is ook belangrijk voor de minister van Financiën.

Er lopen twee discussies door elkaar heen: die over de 0,7% en die over een andere berekeningswijze, die geënt is op de 0,7% maar die om een lager percentage kan gaan. De Rekenkamer zegt dat dit leidt tot heel andere bedragen. Ik zou de minister willen vragen om een brief hierover, waarin staat hoe dit nu zit, voordat wij stemmen over de suppletoire BOHS-begroting. Ik begrijp dat dat na het reces is, maar dat werd me niet helemaal duidelijk.

Over het proces van de totstandkoming. Ik meende te zien dat de minister van Financiën aanstoot nam aan wat ik heb gezegd. Dat was niet mijn bedoeling. Ik gaf ook geen kwalificatie van het optreden van de persoon, maar van de rol van de minister van Financiën. Die wil ik juist versterken door hoe ik dat benoem. Daarbij is het belangrijk dat het kabinet moet kunnen staan voor wat het aanneemt als Voorjaarsnota en begroting. Ik meende dat deels niet te zien dit jaar, met name bij de huurbevriezing. Het kan niet slechts rusten op politieke overeenstemming. Een minister moet het ook inhoudelijk kunnen dragen.

Dan nog heel kort, want ik zie dat ik door mijn tijd heen ben. Ik zal afronden. De staatssecretaris zei iets over de vennootschapsbelasting voor woningcorporaties. Dat is een terugkerend item. Het is door een andere partij aangesneden. Ik heb het zelf niet aangesneden, maar ik weet dat dat moeilijk ligt. Het is een soort Hotel California: je kunt het stelsel in, maar je kunt niet gemakkelijk meer eruit. Omdat die discussie steeds terugkeert, zou ik de staatssecretaris toch willen vragen of hij te zijner tijd — het heeft geen haast — een brief zou willen schrijven over hoe het zit met uit dat stelsel treden en wat de moeilijkheid en de mogelijkheden zijn. Die discussie blijft terugkomen. De positie van woningcorporaties is financieel kwetsbaar. Ik voer de discussie graag op basis van feiten en ik voorzie dat die terugkomt in de toekomst. Als hij dat wil doen, zou ik dat zeer waarderen.

Dank u wel voor de extra tijd, voorzitter.

De voorzitter:

Dank u wel. Het woord is aan de heer Bovens namens het CDA.

De heer Bovens i (CDA):

Dank u wel, meneer de voorzitter. Ook dank aan beide bewindslieden voor de uitgebreide beantwoording. Ik wilde nog even drie puntjes terug. Ik wil nogmaals uitleggen wat ik bedoelde met het defensiebudget dat naar 5% moet en de eventuele koppeling met ontwikkelingssamenwerking. Beide bedragen moeten in de toekomst nog worden gezocht. Het is een normatief verhaal geworden, ook voor ons. Voor ons is die 0,7% normatief. Die 5% van de NATO accepteren wij ook. Bij het scenariodenken dat nu op gang gaat komen over de vraag hoe we aan die 5% komen, is het denk ik goed om die 0,7% mee te nemen. Dat is het meekoppelverhaal.

Ik snap dat daar een aantal definities voor zijn, maar het bevorderen van vrede is volgens mij toch altijd de doelstelling van defensie. Als je van defensie "vredesbevordering" maakt, dan kunnen ook vredesbevorderende maatregelen die je op dit moment in het ODA-budget regelt, eraan toerekenen. Je zou ze zelfs kunnen vergroten en zo zou je aan de NATO-norm voldoen. Dat geldt ook voor het meekoppelen van het beroepsonderwijs en dergelijke. Dat vind ik makkelijker en beter uit te leggen dan het meekoppelen van een weg, een spoorbaan of een kanaal. Dat is één.

Twee. Het Klimaatfonds. Ik accepteer dat er 600 miljoen uit het Klimaatfonds is gehaald voor bepaalde doelen, want zo is het nu eenmaal gegaan. Maar het was nu eenmaal zo dat het kabinet had gezegd dat er niets uit kon, omdat alles al was belegd. Nu hebben vier partijen op 16 april 's nachts toch besloten dat het wel kan. Dan is mijn vraag: als je er toch geld uit kunt halen, had je dat geld er toch ook uit kunnen halen voor landbouw en de landbouwsector? Ik constateer dus dat BBB, NSC, de VVD en de PVV er niet voor hebben gekozen om het geld te besteden aan landbouw, maar op een andere manier. De fundamentele vraag "Kan het uit het Klimaatfonds?" is dus blijkbaar niet meer het argument geweest. Dat vind ik slecht. Ik vind dat richting de landbouwsector een slag in het gezicht, om het zo even uit te drukken.

Ten slotte de regioparagraaf. Ik waardeer alles wat BZK doet voor de regio's et cetera. Daar gaat het ons niet om. Maar binnen Elke regio telt! ging het er ook over hoe je omgaat met de verdeling tussen rijk en arm, met structuur en dergelijke. Het is dus breder dan dat. Eigenlijk zou ik collega Van der Goot dus willen vragen: legt u het nog een keer uit in die ene minuut die u nog heeft. Als dat niet gebeurt, leest u dan het verhaal van collega Van der Goot nog eens terug en kom daar in de nieuwe regioparagraaf van de Miljoenennota op terug.

Ik heb nog 23 seconden. Dat vind ik eigenlijk heel erg veel, maar ik ga toch stoppen; volgens mij was het een heel goed debat en hebben we in de komende tijd ook nog andere dingen te doen.

Dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan is het woord aan de heer Hartog namens Volt.

De heer Hartog i (Volt):

Voorzitter. Ik zal mijn tweede termijn inzetten op één thema, namelijk de verhoging van de btw op sport, media en cultuur. We hebben daar uitgebreid over gesproken. De staatssecretaris heeft echt zijn best gedaan, zoals ik al heb aangegeven in eerste termijn. Met een biertje zijn de blaren gauw weg, zou ik zeggen. Laten we proberen toch een oplossing te zoeken. Ik wil daarvoor een ultieme poging doen en de staatssecretaris helpen door een motie in te dienen.

De voorzitter:

Deze motie is voorgesteld door de leden Hartog, Perin-Gopie, Van Apeldoorn en Visseren-Hamakers.

Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund. Daarmee maakt zij deel uit van de beraadslaging.

Zij krijgt letter C (36725).

Gaat uw gang, meneer Hartog.

De heer Hartog (Volt):

Ik probeer het alsnog op deze manier, om twee redenen. Ik heb in het debat de collega's al gevraagd of ze open staan voor een andere invulling. Na de debatten die we in december hebben gevoerd, is er een evaluatie gekomen die we toen nog niet konden meetellen. Het valt binnen de fiscale regelingen, dus ook uw bonus voor de 250 miljoen kunt u daarmee binnenhalen. Het is ook een maatregel die doelmatig is genoemd en die ook ruimte geeft om het mkb daadwerkelijk te steunen — het gaat geloof ik om 3 miljard — in plaats van via maatregelen die als ondoelmatig worden beschouwd. Dus ik denk dat dit voorstel een ruime dekking zou moeten krijgen. Daarmee geven we de staatssecretaris de ruimte om die invulling binnen de regelingen te zoeken.

De heer Schalk i (SGP):

Ik herinner me dat de heer Hartog aan het begin van dit debat verschillende keren heeft gevraagd of er ruimte is en dergelijke. Natuurlijk is er bij iedereen ruimte om na te denken over allerlei zaken. Maar is deze motie niet juist een motie die de Tweede Kamerfractie van Volt zou moeten indienen bij de begrotingsbehandelingen? Anders gaan we hier in feite al bepalen hoe de begrotingsbehandeling daar zou moeten verlopen, met een heel precieze invulling. De vraag is dus of deze motie niet voorbarig is voor deze Kamer.

De heer Hartog (Volt):

Ik ben dat niet met de heer Schalk eens. Ook deze Kamer kan een rol spelen bij het zoeken naar oplossingen die ze vooralsnog in de Tweede Kamer niet hebben kunnen vinden. Deze motie past ook bij deze Kamer, net zoals de motie-Van Meenen die we hebben aangenomen, bij deze Kamer paste.

De heer Schalk (SGP):

Stel dat de staatssecretaris de suggestie die in deze motie zit gewoon meeneemt, is dat dan voldoende? Of zegt u dan dat deze motie gewoon blijft staan?

De heer Hartog (Volt):

Wat mij betreft mag de staatssecretaris die meenemen, maar ik denk dat de motie nog steeds een goede aansporing is voor de collega's in de Tweede Kamer om er iets mee te doen.

De voorzitter:

Vervolgt u uw betoog. U heeft nog zes seconden.

De heer Hartog (Volt):

Nee, ik ben klaar.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan is het woord aan de heer Van Rooijen namens 50PLUS.

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Voorzitter. Ik dank de bewindslieden voor de antwoorden op de vragen van de fracties, in het bijzonder ook die van mijn fractie. In mijn tweede termijn wil ik graag nog even een onderwerp ter sprake brengen en dan vooral mijn ongenoegen daarover. Via de fiscale beleids- en uitvoeringsagenda zijn de Kamers geïnformeerd over het voornemen om voor de bpm voor emissievrije bijzondere personenauto's en motorrijwielen met terugwerkende kracht tot 1 januari de vaste voet te laten gelden. Per brief van 24 juni 2024 informeert de staatssecretaris Financiën de Kamer over het in de Staatscourant gepubliceerde goedkeurend beleidsbesluit. Daarom de volgende motie.

De voorzitter:

Deze motie is voorgesteld door de leden Van Rooijen en Kroon.

Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund. Daarmee maakt zij deel uit van de beraadslaging.

Zij krijgt letter D (36725).

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Voorzitter. Dan de hervorming van het belastingstelsel. De staatssecretaris heeft duidelijk aangegeven dat hij niet voelt voor een externe onafhankelijke adviescommissie. Hij heeft ons een paar weken geleden meegedeeld dat de SER samen met Financiën aan de slag gaat. Binnenkort komt hij met een brief en in het najaar zullen er technische oefeningen worden gedaan in de Tweede Kamer. Dat zijn geen militaire oefeningen, maar technisch-financiële oefeningen. De Eerste Kamer mag daarbij eventueel ook aansluiten. Dat is staatsrechtelijk een novum, maar dat terzijde. Daarom de volgende motie.

De voorzitter:

Deze motie is voorgesteld door het lid Van Rooijen.

Naar mij blijkt, wordt de indiening ervan voldoende ondersteund. Daarmee maakt zij deel uit van de beraadslaging.

Zij krijgt letter E (36725).

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Als toelichting voor deze duidelijk pittige motie nog even het volgende. In contacten met de staatssecretaris heb ik eerder dit jaar, samen met de VVD- en de BBB-fractie, aangegeven dat het een externe commissie zou kunnen zijn van drie personen — van topdeskundigen — die binnen drie maanden met een helikopterview de hoofdlijnen van het belastingstelsel zouden kunnen aangeven. Vandaar deze motie.

Voorzitter, tot slot. Mijn fractie heeft de grote zorg dat er niet genoeg tijd zal zijn voor de Eerste Kamer om te komen tot een degelijke en volwaardige behandeling van het Belastingplan 2026. Ik roep de regering in alle toonaarden op om de stappen te zetten, met name naar de Tweede Kamer, die nodig zijn om te voorkomen dat de Eerste Kamer met een onrealistisch of onhaalbaar tijdbehandelschema wordt opgescheept.

We hebben, ik geloof op 20 juni, een brief gekregen van de staatssecretaris, waarvoor dank, waarin hij schrijft wat de gevolgen zijn van de val van het kabinet voor de behandeling van het Belastingplan. Dat was heel instructief en heel uitvoering, waarvoor uitvoerig dank. De brief was ook aan de Eerste Kamer gericht. Jammer genoeg werd het hele proces van de Tweede Kamer geschetst maar miste ik in de brief zelfs maar één zin over wat dat voor de Eerste Kamer zou betekenen. Misschien kunnen de staatssecretaris en de minister dat nog aanvullen en in hun gedachten meenemen.

Dank u.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Van Rooijen. Dan is het woord aan de heer Holterhues namens de ChristenUnie.

De heer Holterhues i (ChristenUnie):

Dank u, voorzitter. We danken de bewindspersonen en hun ambtenaren voor de antwoorden in de eerste termijn. We constateren dat we met de minister verschillen van mening over de investeringen op de langere termijn. De minister blijft hameren op de begrotingsregels. We zijn dat met hem eens, maar we vinden dat er onnodig wordt geïnvesteerd in consumptieve uitgaven op de korte termijn.

Voorzitter. Het antwoord van de minister op onze vragen over het ODA-budget vinden we teleurstellend. De minister spreekt over de 0,7%-norm en de koppeling alsof het twee aparte entiteiten zijn, maar dat zijn het naar het oordeel van mijn fractie niet. De 0,7% zit verwerkt in de formule achter de koppeling. Door de 0,7% als uitgangspunt te nemen, groeit het ontwikkelingsbudget mee, en altijd naar de 0,7% toe, zelfs als een kabinet besluit te bezuinigen. Deze systematiek wordt al sinds 1975 gebruikt. Nu is er een nieuwe formule gehanteerd. Dan kun je naar ons oordeel niet beweren dat de koppeling in ere is hersteld. Juist in deze tijd is het investeren in soft power meer dan geboden. We begrijpen uiteraard de opmerkingen over de dekking, maar we zien weinig inspanningen van dit kabinet in dezen. Wellicht dat de suggestie van de heer Bovens in dezen soelaas biedt.

Om de wens van deze Kamer meer kracht bij te zetten, komen we opnieuw met een motie op dit punt. We vinden namelijk dat de manier waarop deze regering onze eerdere motie heeft uitgevoerd onvoldoende is en niet recht doet aan het debat dat hierover is gevoerd. Onzes inziens was onze motie luid en duidelijk, maar kennelijk was die dat niet voor het kabinet. Daarom de volgende motie.

De voorzitter:

Deze motie is voorgesteld door de leden Holterhues, Martens, Bovens, Aerdts, Van Apeldoorn, Visseren-Hamakers, Van der Goot, Schalk en Hartog.

Zij krijgt letter F (36725).

De heer Holterhues (ChristenUnie):

Tot zover.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Holterhues. Dan is het woord aan de heer Van der Goot namens OPNL.

De heer Van der Goot i (OPNL):

Voorzitter. Dank aan de bewindspersonen en de ondersteunende ambtenaren voor de lange antwoorden die ik heb ontvangen op mijn vraag. Dat heeft een grote inspanning gekost. Uit de woorden van collega Bovens zal de minister hebben begrepen dat dit niet het antwoord was dat we hebben gevraagd. Het gaat om een investeringsagenda in het licht van het rapport Elke regio telt! en de kabinetsreactie die daarmee samenhangt. Dat is heel wat anders dan een opsomming van losse financieringsmaatregelen voor regio's in het land, in het programma waaraan u refereert; u noemde het bij de afkorting. Kortom, wij verwachten meer. Ik verwacht meer van u, maar de collega's verwachten ook meer. Is er dan een motie nodig? Nee, want er is een motie aangenomen. We hebben vandaag besloten dat de status van deze motie "deels uitgevoerd" blijft. Mijn oproep aan de minister is om ook zelf – het is dus niet alleen een taak van de minister van Binnenlandse Zaken of de fondsbeheerders — eraan te werken om te zorgen dat de "gist" van deze motie wordt uitgevoerd.

Dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Van der Goot. Dan is het woord aan de heer Kroon namens de BBB-fractie.

De heer Kroon i (BBB):

Voorzitter, dank u wel. Ik dank ook de minister, de staatssecretaris en hun ambtenaren voor de beantwoording in de eerste termijn. Naar aanleiding van die beantwoording heb ik nog een aantal reflecties op een aantal onderwerpen. Ten eerste bedanken we de minister voor de reflectie op de nationale investeringsbank. We appreciëren de bevestiging van de minister dat hij nu tempo gaat maken in afwegingen. We zien uit naar dat voorstel. We herkennen de risico's wanneer politiek op de agenda van een investeringsbank zou gaan sturen. Dat is niet de bedoeling. Maar een duidelijke politiek-maatschappelijke scope en randvoorwaarden zijn wenselijk, zodat niet alleen start-ups en scale-ups daar een plaats in vinden, zoals de minister indiceerde, maar ook de activiteiten die belangrijk zijn voor de toekomstige economie en strategische autonomie van Nederland. We vernemen graag in het voorstel van de minister hoe hij verwacht dat deze scope en randvoorwaarden eruitzien, in het bijzonder: hoe een investeringsbank ook een regionaal bereik heeft, en de transparantie en de governance borgt.

Ten aanzien van de woningbouw herhaal ik graag de oproep voor minder juridisering in het planologisch proces, goedkopere bouwgrond en het afschaffen van overbodige regels. We zien uit naar woonbeleid waarin, in het bijzonder voor de sociale sector, de netto woonlasten onderdeel zijn van beleid en verantwoording. Voor normale burgers is "koopkrachtpercentage" een abstracte grootheid, maar "netto woonlasten" zijn dat niet.

Voorzitter. Ook in mijn tweede termijn stellen we vast dat het kabinet toch een beetje wegkijkt van het PAS-dossier en niet volmondig erkent dat hier rechtsherstel geboden is. De urgentie is groot. Boeren verdienen rechtszekerheid en de maatschappij moet van het slot. In de termen van een Friese melkveehouder: we hebben een betrouwbaardere ondergrens voor de ijsdikte van de Elfstedentocht dan voor stikstofbelasting. De BBB-fractie doet nogmaals een beroep op het kabinet om door te pakken met nieuwe wetgeving en doet een moreel appel op alle juristen in dit land om de juridische weg niet te misbruiken voor eigen ideologie en eigen gelijk. De maatschappij als geheel moet door, niet alleen uzelf. De financiële reservering van 20 miljoen voor de PAS-melders is weliswaar genoeg voor rechtsbijstand, maar niet voldoende voor schade.

Er ligt een morele verplichting om belastinggeld doelmatig in te zetten en een begroting een adequaat sturingsinstrument te laten zijn. Geen 21 miljard ongebruikt laten liggen, terwijl investeringen in duurzaamheid, infrastructuur en innovatie liggen te wachten. Vandaag luidt de industrie collectief de noodklok over energie-infrastructuur, energiekosten en planologische belemmeringen. Dat zijn onderwerpen die wellicht geadresseerd hadden kunnen worden met die 21 miljard die op de plank bleef liggen. De huidige technische methode van kasschuiven helpt hier niet. We schuiven de onderuitputting voor ons uit en daarmee de projecties van het begrotingstekort en de staatsschuld, terwijl de historie bewijst dat een groot deel niet uitgeven kan of gaat worden. Dit draagt niet bij aan de betrouwbaarheid van de overheid in haar beleidsuitvoering en prioritering. Blijkbaar lijdt ook een liberale econoom het meest door het lijden dat hij vreest. We zijn zo bang om over de grenzen van het Stabiliteitspact te geraken dat we het niet meer erg vinden om 21 miljard op de plank te laten liggen.

Naar aanleiding van de vragen van de staatssecretaris — nu kom ik even in een soort bijzin — over de rechtmatigheid van uitgaven het volgende. Wanneer ik mijn gezin vraag om van de vakantie af te zien om die auto te kunnen kopen en die auto vervolgens op de oprit zet en niet gebruik, zal de rechtmatigheid van de transactie, mits niet contant betaald, niet ter discussie staan, maar mijn gezin zal de rechtmatigheid van het onthouden van de vakantie wel bediscussiëren. Ik hoop dat de staatssecretaris het met mij eens is dat ondoelmatig uitgegeven belastinggeld een rechtmatigheidsvraagstuk inhoudt.

Voorzitter. Als wij met structurele uitvoerbaarheidstoetsen realistisch begroten op basis van uitvoeringsplannen, passen we niet onze ambities aan, maar wel de realisatieverwachtingen. Wat de BBB betreft wordt een uitvoeringsplanning net zo belangrijk als de financiële dekking waar het gaat om het opnemen van beleid in de komende periode. Het is fijn om te vernemen dat de minister van Financiën in dezen zijn rol in het disciplineren van de vakministers serieus neemt.

Tot slot, voorzitter. Ik herhaal graag mijn afsluiting van de eerste termijn. Het kabinet heeft weliswaar geen parlementaire legitimiteit meer, maar een demissionair kabinet betekent nog niet dat het landsbestuur op een laag pitje kan. We zouden het op prijs stellen om op Prinsjesdag een miljoenennota te ontvangen die de reële toekomst afbeeldt en niet slechts een impressie van mensen. We vragen het kabinet om, ook in demissionaire staat, in die Miljoenennota operationeel uitvoerbare plannen met meetbare doelen te verwerken. Dat is geen politieke wens maar slechts een vraag om goed bestuur.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan is het woord aan de heer Schalk namens de SGP.

De heer Schalk i (SGP):

Dank u wel, voorzitter. Natuurlijk dank aan de minister en de staatssecretaris voor de beantwoording in eerste termijn. Ik constateer dat de cirkel eigenlijk rond is. Bij de behandeling van het Belastingplan en de begrotingen werd continu verwezen naar de Voorjaarsnota en nu zijn we met de Voorjaarsnota bezig en wordt er constant verwezen naar het Belastingplan en de begrotingen. Zodoende zijn we in ieder geval rond. Zo heb ik bijvoorbeeld heel even met de minister gesproken over het kindgebonden budget. De Voorjaarsnota laat zien dat het afbouwpercentage iets verhoogd moet worden. Er is een motie aangenomen. Die was weliswaar ontraden, maar in de augustusbesprekingen zal die meegenomen worden en dan zal het onderwerp bij het Belastingplan opnieuw terugkomen.

Hetzelfde geldt natuurlijk voor de andere thema's die we vandaag stevig aan de orde hebben gehad. Mij viel op dat we eigenlijk steeds langs elkaar heen praatten, omdat er verschillende percentages worden gehanteerd. Neem de ODA-discussie. We hebben het over 0,7% gehad. Er is betoogd dat die koppeling hersteld is, alleen staat die op 0,44% — beduidend lager dus. Je zou kunnen zeggen dat niet de koppeling is hersteld, maar de systematiek. We gaan het namelijk volgend jaar op dezelfde manier doen. Maar de geest van de motie die destijds hier is aangenomen — de heer Holterhues heeft dat hier zojuist goed verwoord — was dat wij terug zouden willen naar die 0,7%. Ik ben heel benieuwd hoe dat gaat lopen.

Hetzelfde heb je eigenlijk bij de definities rondom de defensienorm. Ik heb van de minister begrepen dat hij zei: als ik kijk naar de berekeningen inclusief Oekraïne, dan haalt Nederland inclusief Oekraïne 2,19%. Exclusief Oekraïne is het 1,79%. En de NAVO-/OESO-norm is "ongeveer 2%". Wat zouden we nou ooit bedoeld hebben toen die NAVO-norm werd vastgesteld? Oekraïne speelde toen in ieder geval niet. Ik ga er toch van uit dat we ooit de defensienorm exclusief Oekraïne hebben bedoeld. Dan zitten we dus eigenlijk maar op 1,79%. Het is heel goed dat die 2% nu in de wet vastligt. Maar zo meteen bij die 3,5% en die 5% moeten we oppassen dat we niet net zolang gebruikmaken van allerlei verschillende normen, want dan maken we de problematiek alleen maar groter.

Voorzitter. Mijn laatste punt gaat over kinderarmoede. Wij hebben er al vrij uitvoerig over gesproken en de collega van de SP zal het er straks vast en zeker ook nog over hebben. Wij hebben gesteld dat de kinderarmoede naar beneden moet. In het hoofdlijnenakkoord staat dat we niet boven het referentiejaar van 2024 uit moeten. Die discussie zullen we dan ook moeten voeren. Misschien moeten we in deze Kamer nog duidelijker zijn in de dictie van onze moties.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Schalk. Het woord is aan de heer Van Apeldoorn namens de SP.

De heer Van Apeldoorn i (SP):

Dank, voorzitter. Ik dank de bewindslieden voor de beantwoording. De minister en ik zijn niet echt nader tot elkaar gekomen, maar dat had ik ook niet verwacht. Maar in ieder geval toch dank, ook voor de antwoorden op interrupties. Ik houd het relatief kort. Een deel van dit debat zullen we ongetwijfeld vervolgen bij de Miljoenennota; collega Schalk verwees er daarnet al naar.

Er ligt nog wel een enkele vraag die nog niet beantwoord is. Ik wil het toch nog even hebben over de aiq, de arbeidsinkomensquote. Ook daar zal ik ongetwijfeld op terugkomen bij de Miljoenennota, de Algemene Financiële Beschouwingen. De minister deed er lacherig over, of misschien niet echt lacherig; ik denk dat hij de discussie ook wel waardeert. Hij deed een beetje alsof het een hobby is van de SP-fractie om over die aiq te spreken, maar wij maken ons er echt zorgen over. We kunnen het heel lang hebben over wat precies de oorzaken zijn van de dalende aiq, maar wat ons betreft is de analyse toch dat die het gevolg is van jarenlang falend neoliberaal beleid. De verhouding wordt schever en daar zou wat aan gedaan moeten worden, ook uit oogpunt van rechtvaardigheid.

De vragen waar ik van de minister geen antwoord op kreeg, hebben betrekking op deze Voorjaarsnota zelf. Kan de minister erkennen dat het probleem van de dalende aiq niet wordt aangepakt in de Voorjaarsnota maar dat het probleem eerder groter wordt, omdat de lasten voor de burgers omhooggaan met deze Voorjaarsnota en die voor het bedrijfsleven naar beneden met 1,6 miljard? Daar ging de minister in eerste termijn niet op in. Misschien kan hij daar nog kort op ingaan.

Ik heb het ook gehad over de bezuinigingen op de Onderwijsbegroting. Ook daar wilde de minister eigenlijk niet op ingaan. Mijn fractie blijft zich afvragen waarom ervoor is gekozen om juist te bezuinigen op de groep van de meest kwetsbare leerlingen. We zullen hier ongetwijfeld nog op terugkomen bij de behandeling van de suppletoire OCW-begroting, vermoedelijk volgende week.

Voorzitter. Tot slot over de armoede en met name de kinderarmoede; de heer Schalk kondigde het net al min of meer aan. De minister zei: we hebben van alles gedaan. Ik blijf staande houden dat dit kabinet te weinig heeft gedaan en te weinig doet. Dat is niet een kwestie van dat het de rit niet kon uitzitten. Het is een kwestie van inzet, en dat gaat terug naar het hoofdlijnenakkoord; collega Schalk verwees daar net ook naar. De ambitie daarvan is gewoon onvoldoende. Mijn fractie constateert dan ook dat mijn eerdere motie, die de regering opriep om voor de Voorjaarsnota te komen met beleidsvoorstellen teneinde de kinderarmoede alsnog significant terug te brengen, niet is uitgevoerd. Wat dat betreft is het een dikke onvoldoende voor dit kabinet. Maar ook mijn studenten op de universiteit krijgen na een onvoldoende nog een herkansing, en dat gun ik deze minister en dit demissionaire kabinet ook. Daarom de volgende motie.

De voorzitter:

Deze motie is voorgesteld door de leden Van Apeldoorn, Holterhues, Visseren-Hamakers, Martens, Aerdts, Van der Goot, Schalk, Hartog en Van Rooijen.

Zij krijgt letter G (36725).

De heer Van Apeldoorn (SP):

Dank, voorzitter.

De voorzitter:

Dan geef ik nu het woord aan de heer Dessing namens Forum voor Democratie. Gaat uw gang, meneer Dessing.

De heer Dessing i (FVD):

Voorzitter, dank u wel. We danken de minister voor de beantwoording van de vragen. We bedanken de collega's voor het interessante debat. Als ik het zou moeten samenvatten, dan is het thema wel het spanningsveld, want we willen met elkaar heel veel. We hebben een wens tot een kleinere overheid, maar we hebben hogere uitgaven, waardoor we een grotere overheid creëren. We hebben een wens tot geen belastingverhoging en we hebben een hoge staatsschuld, terwijl tegelijkertijd het begrotingstekort wordt beperkt door de belasting wel te verhogen. Dat is maar één samenvatting van waarover we het hier hebben gehad met elkaar.

Met verve zijn de cijfers verdedigd die in de Voorjaarsnota leiden tot een afnemend begrotingstekort én een oplopende staatsschuld. Het moge duidelijk zijn dat dit Forum voor Democratie een doorn in het oog is en dat wij voor een radicale koerswijziging zijn om de groei van de overheid te stoppen.

Ondanks de uitleg van de minister hoe hij aankijkt tegen de veiligheid is het ons niet helemaal duidelijk geworden, vooral op het gebied van welvaart, waar Nederlanders structureel recht op hebben. De minister pleit ervoor om in goede tijden een buffer op te bouwen voor slechtere tijden, maar ondertussen zien we een structureel begrotingstekort en een stijgende staatsschuld. Ons interruptiedebat over economische groei en verduurzaming liep vast door een verschil in inzicht over de verhouding tussen de publieke en de private sector, met name bij regelgeving, belastingvoordelen, subsidies en duurzame investeringen. Windmolens draaien immers nog steeds op subsidie. Met al deze overheidsbemoeiing is er sprake van forse marktbeïnvloeding over de gehele linie. Nogmaals, hoe kan bij voortzetting van het beleid dat hier wordt verdedigd, worden ontkend dat economische groei vooral de publieke sector ten goede komt? Komt dit doordat de publieke sector de investeringen doet en de risico's draagt, terwijl de baten naar de private sector gaan? Als dat zo is, is dat dan wenselijk?

Voorzitter. De private ruimte wordt ook steeds meer onderdeel van de politieke discussie rond defensie. Wij danken de minister voor het inzicht in de voorgenomen defensie-uitgaven richting de Miljoenennota en de toezegging daarop, maar dreigt hier niet een vergelijkbare situatie als bij duurzaamheid? Veroorzaakt dit niet ook een indirecte groei van de overheid? Kan de minister dit meenemen in de economische visie voor de Miljoenennota? Graag een aanvullende toezegging daarop.

De begrotingsregels in de Voorjaarsnota laten zien dat een constant begrotingstekort en dus een groei van de staatsschuld mogelijk blijft. Onze vraag aan de minister was wanneer het wenselijk wordt om te streven naar een begrotingsoverschot, naar zwarte cijfers onder aan de streep. Is dat niet waar we uiteindelijk naartoe moeten? Graag een reactie. Eerder in dit debat werd de zalmnorm genoemd en werden enkele richtlijnen daarvan genoemd in de huidige begrotingsregels. Zit de striktheid hiervan zeker bij onderuitputting niet in de weg om naar dat begrotingsoverschot toe te werken? Dat is de vraag aan de minister. Tot slot werd bij de kasschuiven gesteld dat de tijdelijke financiële voordelen die wij schetsen nominaal zijn door een veronderstelde toename van het bbp. Is deze veronderstelling terecht en kan de minister hier meer over zeggen?

Voorzitter, ik rond af. Forum voor Democratie is er niet gerust op dat de beantwoording onze zorgen zal wegnemen. Sinds het weglopen van de PVV uit de coalitie houden wij ons hart vast bij de komende kabinetten. Het is duidelijk welke richting wij bieden op 29 oktober aanstaande als het aankomt op financieel beleid: een kleinere overheid, lagere lasten en een overheid die voldoet aan de kerntaken waarvoor zij in het leven geroepen is.

Ik dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Dessing. Dan geef ik het woord aan mevrouw Visseren-Hamakers namens de Partij voor de Dieren.

Mevrouw Visseren-Hamakers i (PvdD):

Dank u, voorzitter. Uiteraard dank aan de minister, de staatssecretaris en de ambtenaren voor de uitvoerige beantwoording van vandaag. Fijn om zo'n gedegen, inhoudelijk en oprecht debat te voeren, ondanks dat onze prioriteiten en ik denk zelfs onze probleemanalyses van elkaar verschillen. Maar dat is prima.

Echt fijn dat het vleugje zuivel in sappen wordt aangepakt; dank daarvoor. Niet alleen dank omdat het vleugje zuivel wordt aangepakt, maar ook omdat de staatssecretaris mijn zoektocht naar dekking voor de begroting voor pandemische paraatheid wellicht heeft opgelost. Zou het kabinet willen bekijken of die dekking aan elkaar gekoppeld zou kunnen worden? Dat is mijn vraag in de tweede termijn.

In de eerste termijn zei ik al dat de Partij voor de Dieren zich erg zorgen maakt om de koers van dit kabinet, ook sinds het demissionair is geworden. De Partij voor de Dieren betreurt ook veel bezuinigingen in deze Voorjaarsnota en de bijbehorende suppletoire begrotingen, ook de bezuinigingen waar aandacht voor is gevraag door verschillende collega's. Meer concreet: mijn partij vraagt samen met een aantal andere fracties ook specifiek aandacht voor de bezuinigingen op pandemische paraatheid, zoals ik net al zei. Wellicht is er dekking te vinden via die verbruiksbelasting.

Wij maken ons echt zorgen om de bezuinigingen op pandemische paraatheid. Het is echt spelen met vuur; dus niet spelen met vuurwerk — dat probleem hebben we gisteren en vanochtend opgelost — maar echt spelen met vuur.

Daarom de volgende motie.

De voorzitter:

Deze motie is voorgesteld door de leden Visseren-Hamakers, Koffeman, Van Apeldoorn, Van der Goot, Holterhues, Van Rooijen, Hartog en Martens.

Zij krijgt letter H (36725).

Dank u wel, mevrouw Visseren. Wenst een van de leden in de tweede termijn nog het woord? Dat is niet het geval.

Staatssecretaris, minister, mij is nog gevraagd om in ieder geval namens de leden Baumgarten, Aerdts en Van Ballekom, die geen gebruik hebben gemaakt van hun tweede termijn, u te laten weten dat zij het zeer waarderen dat u de vragen zo uitgebreid hebt beantwoord. Bij dezen.

Bent u in de gelegenheid om direct te reageren op de vragen van de Kamer? Dat is het geval. Dan geef ik het woord aan de minister van Financiën.

Minister Heinen i:

Dank u wel, voorzitter. Ik ga zo naar de moties. Dat zijn er drie. De staatssecretaris zal de overige doen.

Er zijn nog een paar opmerkingen gemaakt. De heer Martens vroeg om een brief. Die zullen we u doen toekomen.

De heer Bovens deed een oproep. Hij vroeg om, niet zozeer creatief, maar constructief na te denken. Laat ik het zo noemen. Ik zie dat ook echt als een oproep, dus dank daarvoor. Daar gaan we mee aan de slag.

De heer Holterhues had een motie. Daar kom ik zo op terug.

De heer Van der Groot deed eigenlijk een oproep om de motie beter uit te werken. Nou, laat ik die dan ter harte nemen.

De voorzitter:

"Van der Goot."

Minister Heinen:

Van der Goot, sorry. Excuus. Ik heb u goed gehoord.

De heer Kroon vroeg naar de randvoorwaarden van zo'n investeringsinstelling. Laat ik zeggen dat ik snel met een brief kom. Dan zal ik hier ook nader op ingaan.

De heer Van Apeldoorn was eigenlijk niet tevreden over de aiq. Ik vrees dat wij er nooit uit gaan komen, maar ik kom hier bij de Miljoenennota nog uitgebreid op terug. Ik vind het wel echt te vroeg om nu de Voorjaarsnota te beoordelen in het licht van de aiq, omdat dit ook een lastencomponent heeft en die discussie is nog niet af voor dit jaar. Die voeren wij verder bij de augustusbesluitvorming. Daar kom ik dus echt nog op terug. De motie zal ik zo dadelijk appreciëren.

Dan had de heer Dessing nog een paar vragen. In een daarvan vroeg hij om in de Miljoenennota ook in te gaan op het effect van duurzaamheid op de omvang van de overheid. Die uitsplitsing ga ik niet maken. Dan is echt het hek van de dam. Dan gaan we een veel te dikke Miljoenennota schrijven. Mijn ambitie is echt om die weer terug te brengen tot een compact document. Ik ga niet een uitsplitsing maken per uitgavencategorie en de omvang van de overheid. U kunt in de begroting terugzien wat de uitgaven zijn aan bepaalde beleidscategorieën en daar zelf conclusies uit trekken.

Daarnaast werd er gevraagd of we niet eigenlijk toe zouden moeten werken naar een begrotingsoverschot, naar zwarte cijfers. Dat onderschrijf ik van harte. Dat zou natuurlijk het mooiste zijn. Maar dan hoor ik ook graag hoe en waar de heer Dessing dan op zou willen bezuinigen om dat te bereiken, want daar zit natuurlijk de echte pijn. Het is makkelijk om het te zeggen, maar het doen is erg moeilijk en vergt pijnlijke keuzes.

De heer Dessing i (FVD):

Die handschoen moet ik natuurlijk opnemen, want dit is een schot voor open doel. We hebben natuurlijk klimaat- en stikstofbeleid waar we enorm veel geld aan uitgeven, zonder enige effectiviteit. Daar valt dus met enige wil van deze overheid heel veel geld te halen. Is de minister dat met ons eens?

Minister Heinen:

Dat zijn incidentele middelen, dus dat heeft geen effect op de structurele opgave waar we voor staan. Ik zou u dan toch nog moeten uitdagen om ook nog naar de structurele uitdaging te kijken en daar de middelen voor te vinden.

De heer Dessing (FVD):

Daar kijken wij toch iets anders tegen aan. Als je structureel ander beleid voert, dan praat je over structurele veranderingen die niet meer incidenteel zijn. Het kan een beleidskeuze zijn om van incidenteel naar structureel te gaan. Ik vind het dus een beetje flauw, een beetje goochelen met de termen eigenlijk. Is de minister dat toch niet met ons eens?

Minister Heinen:

Als ik hem in die zin moet appreciëren, dan moet ik zeggen dat ik dit een beetje vaag vind. Incidentele middelen kan ik niet structureel toveren.

Dan was er nog een vraag van mevrouw Visseren-Hamakers. Daar zal de staatssecretaris zo dadelijk op ingaan. Ik wijs wel op de begrotingsdisciplineregels en de scheiding van inkomsten en uitgaven, waarin de pandemische paraatheid natuurlijk een uitgavenregeling is en de dekking wordt gezocht in de fiscaliteit.

Dan waren er nog drie moties. Die zal ik langslopen. Ze zijn vrij voorspelbaar.

De voorzitter:

De heer Schalk heeft nog een interruptie.

Minister Heinen:

Excuus.

De heer Schalk i (SGP):

Misschien heb ik de vraag onvoldoende expliciet gesteld. Ik heb het even gehad over de vraag welke Defensienorm we zouden moeten kiezen. Men is ooit een keer begonnen over die 2%. Ik geloof dat dat in 2004 of in 2014 was. Dat weet ik niet meer. In ieder geval speelde Oekraïne niet. Elke keer komt dat terug. Zullen we maar gewoon bepalen dat we die Defensienorm van 2% hanteren, exclusief Oekraïne? Dan zitten we het afgelopen jaar weliswaar op 1,79%, maar dan weten we ten minste wat er het komende jaar gaat gebeuren.

Minister Heinen:

Ik zou hier voorzichtig mee zijn, want de middelen aan Oekraïne zijn ook militaire uitgaven. Ik zou die dus meetellen bij de NAVO-norm. Laten we even één stap terug doen. De discussie gaat erg over de norm, maar de fundamentele discussie gaat uiteindelijk over hoe we veilig blijven. De uitgaven aan Oekraïne zijn daar onderdeel van, want zij vechten natuurlijk een strijd die ook in ons voordeel is. In dat licht zou ik het er niet uit halen. Uiteindelijk moet deze discussie met de minister van Defensie gevoerd worden. In de wet zoals hij besproken wordt is het er gewoon onderdeel van. Ik denk dat we wel voor een hele grote opgave staan. Als we er allerlei zaken uit gaan trekken, dan wordt die opgave alleen maar groter. Het is wel de vraag of we dat gaan bereiken. Ik snap de denkrichting, maar ik zou zeggen: bezie de norm wel inclusief de militaire uitgaven aan Oekraïne.

De heer Schalk (SGP):

Daar zijn we het in ieder geval over eens. Het gaat ons om de veiligheid. Het gaat er mij niet om om iets weg te halen. Wat dat betreft, trekken we aan hetzelfde touw.

Minister Heinen:

Ja, zo ken ik ook de samenwerking zoals wij die op dit punt hebben.

Dan zijn er drie moties. Ik begin met de motie met letter F. Die roept op ernaar te streven de 0,7-norm bni als richtlijn te herstellen. Ik moet constateren dat deze motie ongedekt is en moet die dus ontraden.

Dan ga ik naar de motie met letter G. Die verzoekt de regering om in de komende Miljoenennota gerichte maatregelen op te nemen met als doel de kinderarmoede te reduceren. Ook die moet ik ontraden omdat die ongedekt is.

De heer Van Apeldoorn i (SP):

Ik had die reactie van de minister al een beetje verwacht. Ik zou nu allerlei dekkingsvoorstellen kunnen doen, maar dat ga ik niet doen. Die zijn er wel. Er staat geen bedrag bij. Het gaat om gerichte maatregelen. Maar het is een opdracht aan het kabinet om het terugbrengen van kinderarmoede meer tot prioriteit te maken en daar vervolgens in de begroting ruimte voor te scheppen. De minister zegt dat er geen dekking is. Dit is geen voorstel voor de wijziging van een bestaande begroting, maar een opdracht richting de Miljoenennota. Dan zal het kabinet moeten kijken naar alle uitgaven, inkomsten en prioriteiten. Deze motie is heel helder: er moet meer dan nu het geval is prioriteit worden gegeven aan het terugdringen van de kinderarmoede. Ik vind het een beetje flauw van de minister om te zeggen "geen dekking". Dat zou je misschien kunnen zeggen als het hier gaat om een begroting die we gaan wijzigen. Nee, dit is een opdracht voor de minister om hiermee in de zomervakantie aan de slag te gaan.

Minister Heinen:

De motie roept op tot extra maatregelen. Die kosten geld en ik constateer dat daar geen dekking voor wordt aangeleverd. Dan kan ik de motie niet uitvoeren.

De voorzitter:

De heer Holterhues komt nog even over de motie met de letter F.

De heer Holterhues i (ChristenUnie):

En in dezelfde lijn heb ik de opmerking aan de minister over de motie rond de koppeling aan het ODA-budget.

Minister Heinen:

Dan hoor ik ook graag een dekking. We kunnen elkaar tot van alles oproepen, maar het vergt wel keuzes. Dan hoor ik graag de keuzes die de Kamer maakt.

Dan is er nog één laatste motie, de motie met letter H. Die verzoekt de regering alternatieve dekking voor de pandemische paraatheid. Of gaat de staatssecretaris die behandelen? We zouden de motie sowieso ontraden, want ook hier ontbreekt de dekking. De suggestie is meegegeven. Dank in alle oprechtheid voor het meedenken over dekking. Dat meen ik oprecht. Ik wijs er wel op dat we de scheiding tussen inkomsten en uitgaven hanteren, zodat ik oproepen tot extra uitgaven met een dekking aan de lastenkant ook moet ontraden vanwege de regels van de begrotingsdiscipline. Maar ik waardeer de suggestie die is meegegeven.

Daarmee ben ik aan het einde gekomen.

De voorzitter:

Dan is het woord aan de staatssecretaris Fiscaliteit, Belastingdienst en Douane.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen i:

Voorzitter, dank u wel. Ik had volgens mij twee vragen en een aantal moties. Over de vragen kan ik kort zijn. De heer Martens vraagt om een brief over de mogelijkheden om woningcorporaties uit de vennootschapsbelasting te halen. Het antwoord daarop is dat ik die brief kan toezeggen. Er is overigens door mijn collega Keijzer al het een en ander geschreven in de communicatie rondom huurbevriezing in dilemmanotities enzovoorts. We zetten het even apart op een rijtje in een nieuwe brief.

De tweede vraag is van de heer Van Rooijen, namelijk of ik mijn brief van 20 juni kan aanvullen met de gevolgen van de val van het kabinet voor de behandeling in 2025 van het Belastingplan 2026. Uiteraard gaat uw Kamer ook over de planning van dit traject. Er is overigens afstemming tussen Tweede en Eerste Kamer. We hebben er uitvoerig over gesproken tijdens het mondeling overleg. Volgens mij was u daar niet bij. We hebben uw Kamer met deze brief willen informeren over de consequenties van de latere behandeling van het pakket Belastingplan. Die is bedoeld als informatie, zodat uw Kamer samen met de Tweede Kamer een weloverwogen keuze kan maken. Ik zeg er ook even bij dat het voor het Belastingplan zeer ongewenst is dat de verkiezingsdatum op 29 oktober is gepland.

De heer Van Rooijen i (50PLUS):

Mijn vraag was of de staatssecretaris met het hele kabinet en de minister de Tweede Kamer wil overtuigen dat er in Nederland ook nog een Eerste Kamer is, die het het liefst voor kerst en anders noodzakelijkerwijs voor 1 januari wil bespreken. Als het hier pas begin december komt, kunnen we dat niet meer ordentelijk behandelen. Alle waardering voor de brief. Het doet even niet ter zake of ik bij een debat was of niet. Ik ben hier elke week urenlang. Kunt u uw best doen, samen met de minister van Financiën en het hele kabinet, om ervoor te zorgen dat het Belastingplan en de begrotingen zo tijdig hier komen dat we er ook echt iets mee kunnen doen, in plaats van alleen te functioneren als stempelkantoor?

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

U treft hier in ieder geval een staatssecretaris die energiek en niet lui is. Ik zal alles op alles zetten om ervoor te zorgen dat alles zo snel mogelijk bij uw Kamer is. Ik wil dan nog even herhalen wat al eerder gezegd en geschreven is: wij hopen op een volledig schriftelijke behandeling in de Tweede Kamer voor het verkiezingsreces — misschien een WGO, maar dat is aan de Tweede Kamer — zodat we halverwege november de plenaire behandeling en stemming kunnen inplannen. Daarna komt het uw kant op. Theoretisch gezien zou dat dan voor kerst kunnen. Wij, als ambtenarij en staatssecretaris, gaan daar heel hard voor knokken.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Mijn vraag was of u samen met de minister, en eventueel met het kabinet, druk wilt uitoefenen op de Tweede Kamer, zodat zij niet denken: dat komt wel bij die Eerste Kamer, maar wij nemen gewoon flink de tijd. Er is dan een nieuwe Tweede Kamer en er zitten heel veel nieuwe Kamerleden. Het gaat dan niet zoals u wenselijk acht. Als u die boodschap meeneemt, dan ben ik blij als u dat kunt toezeggen.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ik zal sowieso toezeggen dat ik tijdens het gesprek met de Tweede Kamer zal benadrukken dat een voortvarende behandeling noodzakelijk is. Misschien maak ik nog wel een klein grapje richting de PVV, dat de val van het kabinet en de daarmee gepaard gaande verkiezingen bijzonder onhandig uitkomen.

De voorzitter:

Tot slot, meneer Van Rooijen.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Ik zag de minister ook positief knikken. Dat is dan dus samen duidelijk.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Zeker.

Dan gaan we over naar de moties. Ik begin met de motie van de heer Hartog met letter C. De motie verzoekt de regering om de reguliere inflatiecompensatie binnen de inkomstenbelasting per 1 januari 2026 wel uit te voeren en een andere dekking voor te stellen voor de handhaving van de huidige btw-tarieven, bijvoorbeeld binnen fiscale regelingen zoals het verlaagd tarief voor de vennootschapsbelasting. Er staat natuurlijk "bijvoorbeeld". Ik moet deze motie ontraden, aangezien het kabinet hierop al andere keuzes heeft gemaakt en die ook heeft doorgevoerd in de Voorjaarsnota. Zij hebben daar ook al over gecommuniceerd. Het draagvlak voor het beperken van fiscale regelingen is op dit moment beperkt. Sowieso is dit een fiscale regeling die hier even genoemd wordt als voorbeeld binnen het ondernemersdomein, terwijl het hier gaat om het terugdraaien van een deel van de lastenverlichting in het particuliere domein. Ik denk dat deze motie niet handig is op dit moment, zeker ook niet omdat we hier uiteindelijk die koppeling zuur en zoet hadden in het begin. We wilden lastenverlichting bij particulieren in ruil voor lastenverzwaring op consumptie. Dat vinden we niet akkoord en dus gaan we terug naar wat het was. Verder wegen we in augustus alle koopkrachteffecten van alles wat er op dit moment gebeurt op het gebied van inflatie, op het gebied van loonontwikkeling, op het gebied van de stand van de economie, en dan komen we hopelijk tot een goed en breed gedragen Miljoenennota.

Dan heb ik een motie van de heer Van Rooijen, met letter D, over de goedkeurende beleidsbesluiten. De motie verzoekt de regering met klem af te zien van het gebruik van instrumenten van goedkeurende beleidsbesluiten. Het is wel even goed om te noemen dat de beleidsbesluiten die we nu genomen hebben, gingen over het vooruitlopen op aanpassing van de wetgeving rondom bpm voor elektrische campers, motoren en gehandicaptenvoertuigen. Dit is dit jaar fors gestegen, met grote consequenties voor de markt en de mensen die ook afhankelijk zijn van deze voertuigen. Ik heb met dit beleidsbesluit beoogd om vooruit te lopen op de wetgeving van 2026. Wij achten dat goed en proportioneel, vanwege het feit dat we echt een heel selecte groep flink in de problemen brengen met het handhaven van de bpm-tarieven dit jaar.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Alle begrip. Uit de brief die we vorige week hebben gekregen, blijkt dat op 24 april het besluit is genomen. U had dus drie maanden de tijd gehad om via de Tweede en de Eerste Kamer met een spoedwetje dit hele sympathieke voorstel te doen. Waarom is dat niet gebeurd? Ik zal geen zelfstandig naamwoorden meer gebruiken tijdens dit debat. Waarom is dat niet gebeurd? Waarom geen spoedwetje in plaats van een besluit dat in strijd met de wetgeving is? Drie maanden had u de tijd.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Laat ik het zo zeggen: had dat sneller gekund? Wellicht. Tegelijkertijd moeten we ook eerlijk zijn over een spoedwet. Het fenomeen spoedwetgeving bestaat niet. We hebben wetgeving of geen wetgeving. Spoedwetgeving is wetgeving die heel snel door de Kamers gaat. In de volksmond noemen we bijvoorbeeld het belastingplan spoedwetgeving. Voor het opstellen, de Raad van State, het door de Kamer geleiden nemen we meestal toch wel een aantal maanden. Het is weleens sneller gegaan, bijvoorbeeld in coronatijd met een coronawet. Maar uiteindelijk dachten wij dat we het op deze wijze konden oplossen, ook gezien het feit dat het een stuk beperkter is dan een heel belastingplan.

De voorzitter:

De heer Van Rooijen, tot slot.

De heer Van Rooijen (50PLUS):

Ik herinner mij vanuit de Tweede Kamer nog dat het bevriezen van de nominale zorgpremie binnen twee dagen via het kabinet, de Raad van State en Tweede Kamer was geloodst. Dat gebeurde op maandag en dinsdag. Dinsdagmiddag stemde de Tweede Kamer en dinsdagavond stemde de Eerste Kamer. Voor zoiets als dit had dat heel gemakkelijk gekund. Ik zal er niet verder op ingaan, maar dit moeten we echt anders gaan doen.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ik ben het met u eens. Vroeger was alles beter.

De voorzitter:

Wat is uw appreciatie over de motie met letter D van de heer Van Rooijen?

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Ontraden.

De voorzitter:

Ontraden.

Staatssecretaris Van Oostenbruggen:

Dan hebben wij de motie, met letter E. Die verzoekt de regering een onafhankelijke adviescommissie in te stellen, die zich gaat bezighouden met herziening en vereenvoudiging van het stelsel Belasting en Toeslagen. Die motie moet ik ontraden. Op dit moment wordt er heel hard gewerkt aan dit traject. We zijn ook hard bezig met een brief op dit punt.

Die commissie met heel wijze mensen is er al. Dat is namelijk de SER, onder aanvoering van de heer Van Eijck, u bekend. Hij was ambtsvoorganger van mij en opvolger van u. Hij is onafhankelijk van het kabinet bezig met nadenken over dit onderwerp. Het is mijn stellige overtuiging dat het niet in het belang van Nederland is om daar nu een apart traject naast te zetten. Ik moet deze motie dus ontraden.

De voorzitter:

Dank u wel, staatssecretaris.

De beraadslaging wordt gesloten.

De voorzitter:

Ik kom tot afhandeling van het debat. Ik stel voor om volgende week over de ingediende moties te stemmen. Kan de Kamer daarmee instemmen? Dat is het geval. Aldus besloten.

Dan zijn wij hiermee aan het einde gekomen van de vergadering. Ik dank alle leden, de minister, de staatssecretaris, de medewerkers die deze vergadering mogelijk hebben gemaakt en de aanwezigen op de publieke tribune voor hun komst naar de Kamer.

Sluiting 19.21 uur.