Debat samengevat: Eerste Kamer stemt in met aanvullende maatregelen tegen georganiseerde criminaliteit tijdens detentie

De Kamer debatteerde maandagavond en dinsdagochtend over de twee wetsvoorstellen. De meeste woordvoerders gingen in op het wetgevingsproces. Door drie amendementen van de Tweede Kamer die in strijd met de grondrechten zijn, is de wet vervolgens gewijzigd. Voor veel Kamerleden vormde dat een aanleiding om parallellen te trekken met de behandeling van de asielwetten en de volkshuisvestingwet van het demissionaire kabinet-Schoof een week eerder in de Tweede Kamer. Inhoudelijk waren de woordvoerders het eens dat er aanvullende maatregelen nodig zijn tegen georganiseerde criminaliteit in de gevangenis. Wel pleitten de meeste fracties vóór maatwerk en tégen al te generieke maatregelen. Demissionair staatssecretaris Struycken van Rechtsbescherming zegde toe dat de beslissing over de te nemen maatregelen altijd individueel gemotiveerd zal worden genomen. Het gewijzigde wetsvoorstel werd met algemene stemmen aangenomen. De fracties van FVD en Fractie-Kemperman stemden tegen het originele wetsvoorstel.

Er is een motie aangenomen:

• - 

  De motie-Van Toorenburg c.s. over strikte criteria opnemen in de regeling selectie, plaatsing en overplaatsing gedetineerden. De motie had het advies 'Oordeel Kamer' van de staatssecretaris gekregen.

Tijdens de behandeling in de Tweede Kamer van het eerste wetsvoorstel zijn onder andere drie amendementen ingediend. Twee amendementen hadden betrekking op het maken van audiovisuele opnamen van een bezoek van de rechtsbijstandverlener aan een gedetineerde in de extra beveiligde inrichting (EBI) en afdeling intensief toezicht (AIT) en het houden van auditief toezicht op gesprekken tussen een rechtsbijstandsverlener en die gedetineerde. Het derde amendement had betrekking op bezoek- en telefoonrechten van gedetineerden in de EBI en AIT. De Tweede Kamer heeft op 12 maart 2024 met deze amendementen ingestemd. Door het aannemen van de amendementen zijn ze onderdeel geworden van het wetsvoorstel Aanvullende maatregelen tegen georganiseerde criminaliteit tijdens detentie.

De aangenomen amendementen leidden op een aantal punten tot ingrijpende wijzigingen. Daarom is destijds spoedadvies gevraagd aan de Afdeling advisering van de Raad van State. Die concludeerde dat de amendementen over auditief toezicht beide onverenigbaar zijn met de Grondwet, het EVRM en het Unierecht. Over het amendement met betrekking tot bezoek- en telefoonrechten concludeerde de Raad van State dat het in strijd is met het recht op privé en familieleven. Om die reden is vervolgens het gewijzigde wetsvoorstel ingediend.

GroenLinks-PvdA: Niet meer, niet langer, niet zwaarder dan noodzakelijk

Senator Recourt zei dat het goed is dat de wet meer bescherming gaat bieden tegen gevaarlijke criminelen. Hij noemde het zeer zorgelijk dat de Tweede Kamer bewust amendementen heeft aangenomen die in strijd zijn met de Grondwet. De kernvraag voor zijn fractie is of de maatregelen proportioneel zijn, dat wil zeggen niet meer, niet langer en niet zwaarder dan noodzakelijk. De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ), een adviesorgaan aan de regering, heeft geadviseerd tegen te stemmen. Ook hier is de kern proportionaliteit: te generiek in plaats van maatwerk. Recourt vroeg of de staatssecretaris zijn fractie kan overtuigen dat het hier in de praktijk om maatwerk gaat.

D66, mede namens PvdD: Tegen auditief toezicht

Ook senator Dittrich ging in op de amendementen van de Tweede Kamer. D66 en PvdD zijn tegen auditief toezicht op gesprekken tussen advocaten en cliënten, ook als ze in EBI en AIT zitten. Het is volgens Dittrich logisch dat de regering crimineel gedrag in detentie onmogelijk wil maken. Maar het contact tussen advocaat en cliënt is vertrouwelijk. Hij wilde weten welke mogelijkheden er zijn om maatwerk te realiseren bij criminelen in EBI en AIT? Wanneer worden maatwerkbeslissingen genomen en door wie? En kunnen die ook daadwerkelijk worden toegepast in de praktijk? Tot besluit ging hij in op de bevelsbevoegdheid van de minister om bepaalde beperkende maatregelen op te heffen. Ook de directeur van de AIT of EBI houdt eigen bevoegdheid naast die van de minister. Hoe wordt voorkomen dat beslissingen tegen elkaar inwerken, vroeg Dittrich.

CDA: Ontsporingen zijn op te lossen

Senator Van Toorenburg bracht in herinnering dat de EBI destijds een oplossing was voor gevangenen die een echt gevaar vormden. Zodat in andere gevangenissen nog enige ontspanning kon zijn. Het gaat erom dat je een humaan detentiebeleid overeind houdt, zei zij. Dit wetsvoorstel is een passend antwoord op de huidige situatie. De drie amendementen van de Tweede Kamer gingen in tegen beginselen van de rechtsstaat. Ontsporingen zijn dus op te lossen, zei zij met een knipoog naar de actualiteit. Het kan niet zo zijn dat de beperkingen gaan gelden voor gedetineerden van wie geen echt gevaar uitgaat, omdat bijvoorbeeld capaciteitsproblemen de reden vormen. De CDA-fractie wil graag dat de plaatsingscriteria worden geëvalueerd. De noodzaak moet goed kunnen worden gemotiveerd en onderbouwd.

ChristenUnie: Nadrukkelijke verantwoordelijkheid overheid

Volgens senator Talsma toont de totstandkoming van deze wetsvoorstellen aan dat het gebruik van het recht van amendement ook grote verantwoordelijkheden met zich meebrengt. Als het gaat om de verwezenlijking van fundamentele rechten in detentie, zoals een humane behandeling, heeft de overheid een nadrukkelijke verantwoordelijkheid. Hoe wordt het uitgangspunt van maatwerk in detentie behouden? Hoe kunnen fundamentele rechten van gedetineerden en principes van het Nederlandse gevangeniswezen gewaarborgd blijven? Talsma vroeg verder aandacht voor de zorg dat het betrekkelijk makkelijk is om op te schalen, maar moeilijker om af te schalen. Krijgt dit aspect een plek in de evaluatie?

SP: Rechten komt met plichten

Ook senator Janssen ging in op de strijdigheden die de Tweede Kamer in het wetsvoorstel heeft geamendeerd. Er zijn te veel incidenten als deze wat de SP-fractie betreft. Rechten komen met plichten en dat komt zeker met het recht van amendement. Zijn fractie is extra waakzaam wanneer grondrechten in het geding zijn. Hoe voorkomen we dat we wetsvoorstellen moeten bespreken die tegengif nodig hebben om rechtsstatelijk te kunnen zijn? Over de inhoud van het wetsvoorstel zei Janssen dat een stevige aanpak van georganiseerde criminaliteit nodig is. Hij is uitgesproken tegen een generieke werking van de maatregelen. In hoeverre houden deze stand bij de rechter? Zal de wet effectief en houdbaar zijn? Janssen maakt zich zorgen om mensen die op deze afdelingen werken. Helpt dit wetsvoorstel hen om veiliger te zijn of kan het averechts uitpakken?

SGP: Contact met gezin belangrijk

Senator Schalk zei dat met de wijzigingswet de amendementen die tegen de grondrechten ingingen vakkundig zijn opgelost. Het kan volgens hem niet zo zijn dat crimineel gedrag wordt voortgezet in de gevangenis. En dat kan in de praktijk schuren met grondrechten. Het is goed dat er scherpe afspraken komen, met name over mogelijkheden tot communiceren met de buitenwereld. Welke instrumenten zijn er om met maatwerk te leveren, waarbij goeden niet lijden onder de kwaden, vroeg hij aan de staatssecretaris. Blijft er een ondergrens bestaan, ook bij verkeerd gedrag? Hoe wordt gewaarborgd dat het contact met eigen gezin niet helemaal wordt verbroken? De SGP-fractie steunt het wetsvoorstel.

VVD: Goede en constructieve stap

Senator Van de Sanden zei dat georganiseerde criminaliteit helaas niet bij de gevangenisdeuren stopt. Er moet alles aan gedaan worden om te voorkomen dat gevangenen vanuit de gevangenis criminele activiteiten blijven aansturen. De VVD-fractie is verheugd dat de Tweede Kamerbreed heeft ingestemd met deze voorstellen. Het is een goede en constructieve stap naar een veiliger Nederland. Van de Sanden roept op tot een snelle inwerkingtreding van de wetsvoorstellen.

BBB: Rechtmatig en doelmatig

Volgens senator Marquart Scholtz wordt het gevangeniswezen in toenemende mate geconfronteerd met gedetineerden die hun criminele activiteiten voortzetten. De staat moet ervoor zorgen dat burgers zich veilig en beschermd voelen. Het wetsvoorstel draagt op rechtmatige en doelmatige wijze hieraan bij. Hij adviseerde zijn fractie daarom om voor te stemmen. Marquart Scholtz zag nog wel wat taalfouten in de wetsvoorstellen.

Beantwoording staatssecretaris

Demissionair staatssecretaris Struycken van Rechtsbescherming zei dat met de maatregelen in het wetsvoorstel wordt het gevangeniswezen beter uitgerust om om te gaan met een kleine groep gedetineerden. Hij zei dat zijn voorganger een verstandige keuze heeft gemaakt om de Tweede Kamer te vragen pas op de plaats te maken, te wachten met stemmen en eerst advies te vragen over de amendementen.

Het had de voorkeur van de regering dat het ene wetsvoorstel niet wordt aangenomen zonder het andere. De kern van de kritiek van de RSJ is gericht op de proportionaliteit omdat het te generiek zou zijn. Naar mening van het kabinet voldoet het wetsvoorstel wel aan onder andere eisen van proportionaliteit. Struycken zei dat het duidelijk is dat we niet naïef moeten zijn, bijvoorbeeld over de druk op advocaten. Het gaat om criminelen van de buitencategorie. We moeten blijven nadenken: doen we genoeg en snel acteren als blijkt dat de maatregelen niet voldoende zijn, aldus de staatssecretaris. Maar de wetsvoorstellen bieden in ieder geval een basis. De beslissing over de te nemen maatregelen zal altijd individueel gemotiveerd worden genomen, zegde hij toe.