Debat samengevat: Onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma

De Tijdelijke wet onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma, bulkdatasets en overige specifieke voorzieningen regelt in de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017) dat er tijdelijk kan worden afgeweken van het regime voor het onderzoek van de Algemeen Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) naar landen met een offensief cyberprogramma.

Een offensief cyberprogramma is er onder meer op gericht om langs digitale weg op heimelijke wijze de beschikking te krijgen over vertrouwelijke informatie, economische en technologische kennis of andere informatie van burgers of organisaties waarmee zij hun voordeel doen. Het huidige regime in de Wiv 2017 wordt door de AIVD en MIVD als te belemmerend ervaren om dit onderzoek effectief uit te voeren. Hiermee krijgen de diensten meer operationele snelheid en wendbaarheid.

Daarnaast is het stelsel van toezicht gewijzigd en is voor geschillen tussen de ministers en de toezichthouders een beroepsprocedure gecreëerd bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Verder wordt de plicht geschrapt om bulkdatasets binnen anderhalf jaar op relevantie te beoordelen en anders te vernietigen. De bewaartermijn van bulkdatasets kan door de betrokken minister op grond van een beargumenteerd verzoek van de diensten jaarlijks verlengd worden. De Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) houdt hierop bindend toezicht.

Er zijn twee moties ingediend.

• - 

  De motie-Kroon verzoekt de regering om bij aanvang van de Tijdelijke wet onderzoeken AIVD en MIVD naar landen met een offensief cyberprogramma, bulkdatasets en overige specifieke voorzieningen aanvullende maatregelen te nemen in de inrichting van het toezicht van de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) en bij benoemingen van de TIB die verzekeren dat expertise breedte versterkt wordt en de zittingsduur van de leden verkort wordt en tevens aanvullende maatregelen ter versterking van expertisebreedte en verkorting van zittingsduur op te nemen in het wetvoorstel aangaande de opvolging van de Wet inlichtingen- en veiligheidsdiensten van 2017.
• - 

  De motie-Nicolaï verzoekt de ministers het ertoe te leiden dat het de AIVD en de MIVD verboden wordt om gegevens met een buitenlandse dienst te delen die verkregen zijn bij een verkenning ten behoeve van OOG-interceptie. Minister De Jonge heeft de motie ontraden.

BBB: Verruiming van bevoegdheden noodzakelijk

Voor de BBB-fractie is de kernvraag in dit debat of het collectief aantasten van grondrechten rechtmatig is, zei senator Kroon. De tijdelijke wet heeft uiteindelijk als doel veiligheidsrisico's voor ons land en bevriende landen te verminderen. Een deel is cybercrime en valt onder het strafrecht. Daarom wordt in de wet van huisvredebreuk gesproken, maar cybercrime kan ook een cyberoorlog worden, zei Kroon, en dan verandert ook het recht. Het is de BBB-fractie duidelijk dat een verruiming van de bevoegdheden noodzakelijk is. Het handelingskader van de diensten mag verruimd worden, aldus Kroon, maar hij had zorgen of het toezicht daarop adequaat vormgegeven wordt.

Kroon refereerde aan het motto van de AIVD ('Tegen de stroom in') en vroeg aan de minister of deze wet het tegen de stroom in zwemmen wel voldoende toelaat. Moeten we de wet niet zien in tijden van oorlog, en is dan de aanval niet de beste verdediging, vroeg hij. Ten aanzien van de effectiviteit van het toezicht op de diensten, haalde Kroon de kritiek van de Raad van State aan. Die vindt de toetsingscriteria onvoldoende concreet. Hij vroeg of de preventieve toetsing door de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) niet beter opgerekt kan worden. Het veiligheidsperspectief krijgt volgens hem te weinig bandbreedte in de TIB. Hij vindt de escalatiemogelijkheid naar de afdeling Bestuursrechtspraak goed vanuit rechtstatelijk belang, maar had wel zorgen dat de Raad van State als rechter de toetsingscriteria gaat invullen. Dan wordt het ingevuld door de rechter en niet door de politiek, besloot Kroon.

Volt: Zorgen om inperken van de toetsing vooraf

Senator Perin-Gopie zei dat de overheid een grote verantwoordelijkheid heeft ten aanzien van de privacy van burgers en dat de diensten die verantwoordelijkheid dus ook hebben. Ze merkte op dat nu niet dezelfde maatschappelijke discussies zijn gevoerd als rond de Wiv in 2017 en 2018. Terwijl deze tijdelijke wet de mogelijkheid creëert om bulkdata oneindig te bewaren. Hoe weten we dat de data van onschuldige Nederlanders veilig zijn, nu en in de toekomst, vroeg ze. Kan de hypothetische situatie zich voordoen dat discriminerende algoritmes voorkomen, zoals onlangs nog bij Dienst Uitvoering Onderwijs?

Perin-Gopie maakte zich zorgen over de uitvoerbaarheid omdat de mensen die de wet moeten uitvoeren onvoldoende beschikbaar zijn op de arbeidsmarkt. Met deze wet wordt de CTIVD groter en daarvoor is meer personeel en een grotere huisvesting nodig. Is dat er, vroeg zij. Ook zij had vragen over de TIB die in de huidige situatie voor toetsing vooraf zorgt. Waarom moet de toets vooraf weg, vroeg Perin-Gopie. Juist op die manier is de privacy van burgers beter geborgd. Nederland is al lang geen koploper meer als het gaat om beschermen van de vrijheid van journalisten, zei de Volt-senator, en hier heeft de TIB een belangrijke rol, terwijl die juist uitgekleed wordt. Tot slot wilde ze weten of de Nederlandse overheid en toezichthouders gebruik maken van producten en diensten van Amerikaanse bedrijven waardoor de Amerikaanse overheid kan meekijken.

D66: Urgentie en noodzaak buiten kijf

Volgens senator Aerdts zal deze wet ervoor zorgen dat de diensten hun werk effectiever kunnen doen. D66 hecht belang aan het uitgebreide toetsingsstelsel van de diensten zoals Nederland dat kent. Toen de Wiv 2017 in de Eerste Kamer werd behandeld is afgesproken om heldere criteria te hanteren op de doelstelling. Een gehele wetsherziening is in aantocht, en daarom vroeg Aerdts of de ministers in konden gaan op hoe de voorliggende wet zich verhoudt tot die herziening. Onder welk regime vallen de uitbreidingen van de bevoegdheden diensten, vroeg zij. D66 heeft zorgen over de uitvoering en het toezicht.

Over de bulkdatasets vroeg Aerdts of er sprake is van een ongelimiteerde bewaartermijn, en als dit in de praktijk een issue wordt, welke mogelijkheden de minister dan heeft om bij de sturen. De diensten waren niet voldoende ingericht op invoering van de Wiv 2017. De D66-fractie is blij dat in de Tweede Kamer de motie-Hammelburg is aangenomen, die het kabinet verzoekt binnen één jaar na inwerkingtreding van de tijdelijke wet een invoeringstoets uit te voeren naar de balans tussen passende waarborgen en effectieve taakuitvoering. Aanvullend vroeg Aerdts of er ook actief wordt gemonitord en ingezet wordt op prioritering. De urgentie en noodzaak van het wetsvoorstel staan buiten kijf, zei zij tot besluit.

PvdD: Sleepwet in vermomming

De kern van de sleepwet (Wiv 2017) was dat je ongericht gaat vissen, zei senator Nicolaï. Als we nu naar de huidige wet kijken dan is ongericht vissen verboden. Met het voorliggende wetsvoorstel wordt volgens hem sluipenderwijs het sleepnet toch weer ingevoerd. Hij noemde deze wet een sleepwet in vermomming. Bij het onderscheppen van bulkdatasets zou het gaan om een technische verkenning die vooraf gaat aan het eigenlijke inlichtingenwerk, aldus de regering. Dat klinkt geruststellend, maar als je verder analyseert dan gaat het veel verder, aldus Nicolaï. Het lijkt alleen om buitenlandse actoren te gaan, maar uit de schriftelijke beantwoording blijkt dat er ook onderzoek kan worden gedaan naar platformen, personen en organisaties die in Nederland zitten en die wel of niet met hun instemming door buitenlandse actoren zijn benaderd of gehackt. Bovendien blijkt uit dezelfde beantwoording dat niet uitgesloten is dat er ook gegevens van bijvoorbeeld iemands gezondheidssituatie worden meegesleept.

Nicolaï maakte zich ook zorgen over de vangst in de zogeheten verkennende fase die niet door Nederland mag worden gebruikt, maar wel naar zusterdiensten kan worden doorgespeeld en die mogen er wel mee werken. Ook hij wees op de kritiek van de Raad van State die spreekt van een ernstige inbreuk op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van mensen. Over het toezicht vroeg Nicolaï waarom de AIVD en de MIVD niet gewoon kunnen accepteren dat hun handelen wordt getoetst op rechtmatigheid. Er is geen enkele andere wet in Nederland waarin voor een overheidsdienst de mogelijkheid tot beroep wordt geopend bij de afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State, besloot Nicolaï.

VVD: Slagkracht inlichtingendiensten vergroten

Volgens senator Van den Berg zijn geopolitieke uitdagingen nooit weg geweest, maar hebben we in de luxe verkeerd dat we dachten dat we ons eraan konden onttrekken. De wereld van de vrije en open samenlevingen zullen wij ook vol blijven verdedigen. Want duidelijk is dat die veiligheid op het spel staat. Van den Berg zei dat het belangrijk is om meer te investeren in onze verdedigingsinstrumenten, ook de digitale. De bevoegdheden die de diensten in de Wiv 2017 hebben passen niet meer bij de uitdagingen van nu. Als wij van onze diensten verlangen dat zij ons beschermen, dan kunnen we niet verlangen dat ze dat doen met de huidige slagkracht. Die moet vergroot worden, aldus Van den Berg.

De noodzaak en de urgentie van de verruiming van de bevoegdheden staat voor de VVD als een paal boven water. Hij waarschuwde wel dat dit op gespannen voet kan komen te staan met de grondrechten van burgers. De tijdelijke wet maakt het mogelijk om gegevens met buitenlandse diensten te delen, maar het wordt niet duidelijk hoe. Zou het niet verstandig zijn hier toch een en ander over vast te leggen, vroeg hij. De tijdelijke wet maakt het toezichtstelsel complexer, en bovendien is er meer capaciteit nodig bij de CTIVD, in het bijzonder is er behoefte aan zeer gespecialiseerde kennis. Van den Berg vroeg hoe de regering gaat zorgen voor de werving en selectie op de huidige krappe arbeidsmarkt. Tot slot wees hij op een mogelijke achilleshiel in de uitvoeringspraktijk: het toetsen op het proportionaliteitscriterium, waardoor de diensten minder wendbaar en snel kunnen opereren.

GroenLinks-PvdA: Balans of disbalans tussen veiligheid en vrijheid?

Cyberaanvallen uit China, Rusland, Iran en Noord-Korea zijn het nieuwe normaal geworden en Nederland is doelwit, zei senator Fiers. Daarom is het van belang dat de diensten effectief kunnen opereren. Anderzijds brengt de uitbreiding van de bevoegdheden inbreuk op de grondrechten van mensen met zich mee. Is er sprake van een balans of juiste een disbalans tussen die beide belangen die gediend moeten worden. Al snel na de invoering van de Wiv 2017 bleken er ernstige tekortkomingen in die wet te zitten. Fiers betreurde het dat het debat niet ging over een aanpassing van de Wiv 2017 in zijn geheel. Deze tijdelijke wet pakt slechts een paar tekortkomingen aan. Wanneer volledige herziening, vroeg zij aan de ministers. Over de tijdelijke wet wilde zij weten of de maatregelen wel gaan leiden tot de operationele snelheid, de reden waarom de wet nodig is.

Fiers wilde ook weten waarom gekozen is het zogeheten gerichtheidscriterium los te laten en niet het advies is gevolgd om dat criterium beter te beschermen. De PvdA-fractie is er niet gerust op dat het bindend toezicht vooraf voor de verkenningsfase komt te vervallen, zonder dat er iets voor terugkomt. Wat mag er met de data van gewone burgers? Antwoord ligt deels besloten in de Wiv 2017 die ook nog steeds zal gelden. Het is daarom belangrijk om te komen tot een uniform verwerkingsregime van de bulkdata, zei Fiers. De PvdA is kritisch dat het bewaarregime van de bulkdata wordt verruimd en steeds verlengd kan worden. Wat betreft het delen van data met buitenlandse veiligheidsdiensten, sloot zij zich aan bij de vragen van de PvdD-fractie. Tot slot wees ook zij op de kritiek van de Raad van State op de fundamentele wijziging van het toezichtstelsel. Fiers vroeg de ministers hierop te reageren.

CDA: Noodzaak van de wet staat vast

Ook senator Doornhof keek naar de balans tussen veiligheid en vrijheid. Hij vond het van groot belang dat de inlichtingen- en veiligheidsdiensten meer slagkracht krijgen. Wat het CDA betreft staat daarmee de noodzaak van de wet vast. Maar wel met grenzen aan inbreuk op grondrechten en goed toezicht, aldus Doornhof. De impact van de toetsing op rechtmatigheid lijkt goed te overzien, zei hij. Hij haalde het vertrek van de voorzitter van de CTIVD aan, maar nam aan dat dit niet direct de professionaliteit van de organisatie in het geding brengt. Hij onderschreef dat de verkenningsbevoegdheid geen gerichtheidseis kan hebben. Alleen dan kun je achter een onbekende dreiging komen.

Over het delen van data met buitenlandse diensten onderschreef Doornhof het oordeel van de regering dat het belangrijk is dat dat kan blijven bestaan vanwege de technische kennis en mogelijkheden van buitenlandse diensten. De CDA-fractie concludeert dat er voldoende waarborgen zijn bij de verkenningsbevoegdheid. Over de beroepsmogelijkheid bij de Raad van State zei Doornhof dat het logisch is wanneer we een democratisch gelegitimeerd bestuursorgaan hebben dat de minister zich tot hen kan richten. Ten aanzien van de algemene herziening van de Wiv 2017 zei hij tot slot dat er een efficiënter toezichtstelsel moet komen, bijvoorbeeld door samengaan van de twee toezichthouders.

ChristenUnie: Slagkracht diensten moet vergroot

Goed functionerende diensten zijn keihard nodig ter bescherming van onze veiligheid, zei senator Talsma. Een effectief en stabiel stelsel is geen zekerheid bleek onder meer de afgelopen dagen, zei hij met verwijzing naar het vertrek van de voorzitter van de CTIVD. Het bestaande wettelijk kader biedt de diensten volgens Talsma weinig snelheid, waardoor de slagkracht onder spanning staat. In zijn algemeenheid is de ChristenUnie geen voorstander van tijdelijke wetten, zeker niet wanneer die raken aan de veiligheid en grondrechten van burgers. De fractie begrijpt echter de urgentie en deelt de analyse dat juist in het cyberdomein sneller optreden gewenst is.

Talsma vroeg hoe realistisch het is dat de herziening van de Wiv 2017 binnen de gestelde termijn (de vier jaar dat de tijdelijk wet geldt - red.) kan worden gerealiseerd. Er kan geen sprake zijn van een lichter regime van toezicht. Dat is een logische ontwikkeling vanuit het oog van slagkracht. De inzet van bevoegdheden moet namelijk gepaard gaan met goed toezicht. Dat weegt voor de ChristenUnie-fractie zwaar. Burgers moeten daar ook op kunnen rekenen. In hoeverre wordt het afschaffen van het toezicht vooraf gecompenseerd door het toezicht tijdens, vroeg Talsma. Volgens hem is een eenduidige wettekst nog altijd te verkiezen boven een gang naar de rechter. De gerichtheidseis bij de verkenningsbevoegdheid is lastig, maar zou ook kunnen zijn 'zo gericht mogelijk', besloot Talsma.

SP: Geknutsel met toezicht

Volgens senator Janssen is het een complexe wet en is het nog maar de vraag of de Kamer aan het einde van het debat precies weet waarover wordt gestemd en of niet iedereen er in leest wat hij erin wíl lezen. Ook hij stelde vragen over het tijdelijke karakter van de wet en de relatie tot de herziening van de Wiv 2017. De tijdelijk wet eindigt vier jaar na invoering omdat het ook zo in de wet staat. Het is volgens Janssen zeer de vraag of er wel een volledige herziening van de Wiv 2017 tot stand kan worden gebracht in de komende vier jaar. Als dat niet het geval is, wat gebeurt er dan over vier jaar, vroeg hij aan de ministers. Zou het niet kunnen dat via een spoedwet toch verlenging - die formeel niet mogelijk is - van de tijdelijke wet komt? Daarom beoordeelt de SP-fractie deze tijdelijke wet als een volwaardige wet, los van het predicaat 'tijdelijk'.

Hoe kun je data zorgvuldig en afgewogen delen als je de data zelf niet mag inzien, vroeg Janssen naar aanleiding van het voornemen om bulkdata te delen met buitenlandse diensten. Achter data zitten mensen en achter bulkdata zitten heel veel mensen, zei hij. Ook wilde hij weten of de diensten wel aankunnen wat ze nu willen met de wet. Ook de SP heeft vragen over het - in de woorden van Janssen - geknutsel met het toezicht. Waarom is nog niet begonnen met integrale herziening, vroeg hij in dit verband. In navolging van eerdere sprekers heeft ook Janssen zorgen over de gang naar de bestuursrechter als beroepsmogelijkheid. Deze wet had beter gekund en had beter gemoeten, zei hij tot besluit.

50PLUS: Positief over het wetsvoorstel

De huidige bedreigingen dwingen ons om onze verdediging op orde te brengen, zei senator Van Rooijen. Als je vrede wilt hebben, wees dan klaar voor de oorlog, citeerde hij de Romeinen. Heel vaak gaat het bij de discussie over de inlichtingendiensten over wat er níet mag. Hij waarschuwde dat bij elke beperking die wij onszelf opleggen om redenen van ethiek of privacy, we onszelf de vraag moeten stellen of de vijand dat ook doet. Daarom is 50PLUS positief over het wetsvoorstel.

Het tijdelijk karakter baart Van Rooijen wel zorgen, omdat er sprake is van een blijvende noodzaak. Van Rooijen vroeg de ministers wat tijdelijk in dit verband betekent. Hij wees verder op het evenwicht tussen de bevoegdheden van de diensten en de grondrechten van de burger. Is het voor het delicate werk van de veiligheidsdiensten wenselijk om het krijgsrecht weer in te voeren? In een oorlog gaat het over het verdedigen van onze vrijheid en democratie waarin de rechten van onze burger veilig zijn, aldus Van Rooijen.

PVV: Hoe omgaan met Islamitische Staat?

Senator Van Hattem wees erop dat de Eerste Kamer geen Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Commissie Stiekem) heeft, zoals de Tweede Kamer die wel heeft. Daarom zijn de achtergronden van deze wet voor de Eerste Kamer een stuk abstracter. De PVV heeft desondanks meer duidelijkheid nodig op een aantal punten, zeker ook voor de wetsgeschiedenis. Van Hattem vroeg de ministers waarom de Autoriteit Persoonsgegevens niet betrokken is bij de uitvoeringstoets, of een andere instantie met expertise op het gebied van privacywetgeving.

Ook wilde hij weten wie uiteindelijk bepaalt of er sprake is van maatschappelijke ontwrichting: de minister of de diensten? Onderzoeken naar jihadisme blijven onverkort van belang, haalde Van Hattem de regering aan. Deze tijdelijke wet richt zich op landen. Hoe wordt dan omgegaan met Islamitische Staat (IS) die zich als statelijke actor gedraagt, al is het dat niet, vroeg Van Hattem? Tot slot vroeg hij hoe de veiligheid van de data geregeld is. In dat kader wees hij op een recent lek bij de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) waarbij een medewerker gegevens heeft gelekt naar Marokko.

SGP: Welk belang krijgt voorrang?

De Wiv 2017 blijkt een belemmering voor onze veiligheid terwijl de wet juist bedoeld is om ons te beschermen, begon senator Schalk zijn betoog. Hij vervolgde dat de Wiv het onderzoek naar landen met een offensief cyberprogramma belemmert. Hoe komt het dat er zo weinig wetstechnische slagkracht is? Alle signalen zijn helder, waarom duurt de herziening van de Wiv 2017 zo lang, vroeg Schalk. Ook de voorgestelde wijzingen in de tijdelijke wet roepen nog vragen op bij de SGP. De toetsing vooraf komt te laat of niet van de grond, blijkt in de praktijk. Door te werken met toetsing tijdens en achteraf worden de diensten wendbaarder. Is de toetsing door de TIB dan nog wel nodig in de toekomst, vroeg Schalk.

Ook wilde hij weten hoe het kan dat het soms wel 1,5 jaar duurt tot een bulkdataset wordt onderzocht. Zou dit eventueel kunnen resulteren dat die datasets oneindig bewaard gaan worden. Het bindend toezicht vooraf door de TIB heeft geleid tot conflicten tussen de TIB en de minister. Hoe gaat dit worden opgelost door de beroepsmogelijkheid bij de Raad van State, vroeg Schalk. Verder vroeg hij of de minister de mogelijkheid heeft om continu te monitoren wat het effect is van deze tijdelijke wet op het functioneren van de diensten in plaats van wachten op de evaluatie. Gaat het belang van het individu voor, of het belang van het collectief, vroeg hij tot slot.

Beantwoording De Jonge en Ollongren

Minister De Jonge van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, die verantwoordelijk is voor de AIVD, zei dat we maar heel even de televisie hoeven aan te zetten om te zien dat deze tijdelijke wet noodzakelijk is. Het is voor Nederland belangrijk om de eigenstandige inlichtingenpositie te bewaken. Als je almaar een beroep moet doen op diensten van andere landen om je uit de brand te helpen dan doet dat de relatie geen goed, zei De Jonge.

Deze wet draagt er volgens hem niet aan bij dat de diensten met alle Nederlanders meekijken, dat gebeurt niet en dat willen de diensten ook niet. Op de vraag waarom er geen gehele herziening van de Wiv 2017 voorligt, antwoordde de minister dat daar wel vaart mee wordt gemaakt. Maar het moet ook zorgvuldig gebeuren, zei De Jonge. De tijdelijke wet kan niet zomaar verlengd worden. Ook dan moet een gehele wetgevingsprocedure worden doorlopen, dus dan maar vaart maken met de gehele herziening, aldus de minister. Het gaat volgens hem bij deze tijdelijke wet niet om een uitbreiding van de bevoegdheden, maar om het ten volle benutten van de bevoegdheden die de diensten al tot hun beschikking hebben. De tijdelijke wet zou - als verantwoord kan gebeuren - per 1 juli kunnen worden ingevoerd. Als het eerder kan, dan doen we dat, zegde de minister toe.

Volgens minister Ollongren van Defensie, die verantwoordelijk is voor de MIVD, is een van de lessen die het kabinet uit de Wiv 2017 heeft getrokken dat de uitvoeringspraktijk nauwkeurig moet worden betrokken aan de voorkant. Dat is bij deze tijdelijke wet dan ook gebeurd. Alleen al de oorlog in Oekraïne is een onmiddellijke en op termijn ook existentiële bedreiging voor Nederland, maar er is veel meer waardoor deze tijdelijke wet nodig is. Wij vragen onze diensten hier een antwoord op te hebben, en dan moeten zij de middelen die zij als tot hun beschikking hebben, zoals kabelinterceptie, effectief kunnen inzetten. Kabelinterceptie is het onderscheppen van grote hoeveelheden kabelgebonden communicatie, zoals internetverkeer, zonder dat dit gericht is op een specifiek persoon of organisatie.